James d. Gwartney

Erkinlik bozorni talab qiladi

---

371
Erkinlik va bozorlar o'rtasidagi bog'liqlik teskari tarzda ham amal qiladi. Bozor
erkinlikka bog'liq bo'lgani kabi, erkinlik ham bozorga bog'liq. Albatta, har qanday bozor
iqtisodiyotining asosi bo'lmish xususiy mulk shaxsiy erkinlikni himoya qiladi. Agar barcha
auditoriyalar va bosmaxonalar davlatga tegishli bo'lsa, davlat siyosatiga qarshi fikr bildirishga
qanchalik erkinsiz? Agar davlat ishlab chiqarish vositalarining barchasiga egalik qilsa, shaxsiy
biznes ochish uchun siz qanchalik erkinsiz? Xususiy mulkning yo'q qilinishi va unga bog'liq
bozorga putur yetkazilishi bilan erkinlik ham yo'qoladi.
Ammo bozor ham erkinlikka qulay sharoit yaratish orqali uni himoya qiladi.
Javobgarliksiz erkinlik bu shunchaki betakalluflik, beparvolik va yengillik bo'lib, u uzoqqa
cho'zilmaydi. Haqiqiy erkinlik va yashashga qobil yagona erkinlik barchaning manfaatlarini
hisobga oluvchi usullarda amalga oshiriladi. Bu talabga javob beruvchi yagona erkinlik bozor
intizomlariga bo'ysunuvchi erkinlikdir. Bozorlarni yo'q qilsangiz, siz erkinlik yashashi uchun
zarur javobgarlikni ham yo'q qilasiz.
Masalan, atrof-muhit ifloslanishi muammolari atrof-muhitdan axlat tashlash uchun
foydalanish bo'yicha bozorlarning yo'qligi bilan bevosita bog'liq. Agar shunday bozorlar
mavjud bo'lganda edi, ifloslantiruvchilar boshqalarga ifloslanishdan yetkazilgan zararni
qoplashlariga to'g'ri kelgan bo'lar edi. Ifloslantiruvchilarning boshqalar oldida mas'uliyati
bo'lib, biz atrof-muhitga chiqindi tashlash erkinligiga toqatliroq bo'lar edik. Biroq bizda bu
kabi bozorlar yo'qligi tufayli, biz atrof-muhitni ifloslantirishi mumkin bo'lgan faoliyatlarni
davlat tomonidan cheklanishini, garchi hayotimizning boshqa sohalarida buni nomaqbul
ko'rsakda, qabul qilamiz.
Bizning erkinligimiz himoyasiz
Biz barcha erkinliklarni kamdan-kam hollarda birdaniga yo'qotishimiz mumkin. Odatda
u asta-sekinlik bilan yo'qotilib, odamlar buni ko'p hollarda sezmaydilar. Erkinlik bevosita
cheklanganda ham, masalan, davlat iste'molchilarni himoyalash maqsadida kasbiy faoliyatni
litsenziyalashni joriy etganda, kamdan-kam odamlar bunga e'tibor beradilar, agar e'tibor
bersalar ham, cheklashlar ularga shaxsan ta'sir etadi deb hisoblamaydilar. Ammo Avstriyalik
buyuk iqtisodchi F. A. Hayek ta'kidlaganidek, «Erkinlikdan oladigan manfaatlarim... asosan

---

372
boshqalarning erkinlikdan foydalanishi natijasidir»
(2)
. Masalan, agar odamlar sochning
kimyoviy tuzilishi bo'yicha davlat imtihonlaridan o'tmasdan sartarosh bo'lish erkinligidan
mahrum bo'lsa, bundan bo'lajak sartaroshlar emas, balki soch kestirishi kerak bo'lgan odamlar
eng ko'p zarar ko'radilar.
Bundan tashqari, erkinlikni yo'qotish jarayoni bilvosita sekin amalga oshishi mumkin.
Bevosita cheklovlar erkinlikni doimo ayon bo'lganidan ko'proq cheklaydi, chunki har bir
cheklov erkinlikka imkoniyat beruvchi bozor mas'uliyatiga sezilmaydigan ravishda putur
yetkazadi.
Tomas Jefferson quyidagilarni aytganda haq edi: «Abadiy hushyorlik — erkinlik
bahosidir». Odamlar erkinlik va bozor o'rtasidagi uzilmas bog'liqlikni tushunganda, o'z
erkinliklarini himoya qilishga, ehtimol, ko'proq hushyor bo'ladilar.