Jizzax davlat

Ona tili o`qitishga nazariyaning amaliyot bilan bog`lash tamoyili. Ona tili 
o`qitishda nazariyani amaliyotga bog`lash deganda o`quvchilarning tildan 
egallayotgan ilmiy-nazariy bilimlarini amalda qo`llashini ta`minlash, ularni 
mustaqil turmush uchun zarur bo`lgan amaliy ko`nikmalar bilan qurollantirishni 
tushunamiz. Nazariyani amaliyotga bog`lash ona tili o`qitishni foydali maqsadlarga 
burish, o`rganilayotgan til hodisalarini o`quvchilarning nutqiy faoliyatini 
rivojlantirishga bo`ysundirish, til ta`limini hayot bilan, kundalik turmush bilan, 
odamlarning mehnat faoliyati bilan bog`lash demakdir. 
i. 
2.2. Ona tili o`qitish orqali o`quvchilar tafakkurini rivojlantirish tamoyili. 

---

25 
Ta`lim jarayonida o`quvchilarning yoshi va shaxsiy xususiyatlari hamda o`quv 
imkoniyatlarini hisobga olish didaktikaning eng muhim tamoyillaridan biri bo`lib, u 
ona tili o`qitish samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu prinsipga 
amal qilmay turib, til hodisalarini puxta va ongli o`zlashtirishga erishib bo`lmaydi. 
Ma`lumki, ona tilining izchil kursini o`rganish, asosan, o`rta maktab 
yoshi-o`smirlik davriga to`g`ri keladi. Bu yoshda o`quvchilarga topshiriqni o`z 
vaqtida aniq va yaxshi bajarishga harakat rivojlanadi. O`smirlik davrida qayta 
xotirlashga oid topshiriqlar bilan bir qatorda ijodiy topshiriqlarni bajarishga ishtiyoq 
kuchayadi. Agar boshlang`ich sinfda o`quvchilar ko`proq ko`rgan yoki kuzatgan 
narsalari haqida fikr yuritsalar, keyinchalik ularda shaxsan kuzatmagan, 
ko`rsatmagan, ammo boshqalardan eshitgan voqea-hodisalarni qo`shib uni bayon 
qilishga urinadilar. O`quvchilar bu yoshda rasmda aks ettirlgan voqealar haqida fikr 
yuritish bilan cheklanmay, rasmda ko`zga tashlanmayotgan, ammo mavzuga 
bevosita aloqador bo`lgan fikrlarni ham qo`shib, uni bayon eta oladilar. Kichik 
yoshdagi o`quvchilarda ijodiy fikr ko`proq aniq voqea-hodisalar natijasida hosil 
bo`lsa, o`smirlik davriga o`tgan sari bu xususiyat o`z ko`lami jihatidan kengayadi; 
bola idrok qilgan narsalarni tushunib, anglab olishga intiladi; u narsa va hodisalarni 
tahlil qiladi; o`zaro taqqoslaydi, ularning muhim o`xshash va farqli belgilarini 
izlaydi hamda hukm chiqaradi. 
Ona tili darslarida o`smirlarning real o`quv imkoniyati hisobga olingan 
taqdirdagina ta`lim jarayoni samarali kechadi. Til materiali o`quvchi layoqatiga 
muvofiq kelgan taqdirda u faollik ko`rsatishi mumkin. Shuning uchun o`qituvchi har 
bir o`quvchining shaxsiy qobiliyatini aniqlashi va ta`lim jarayonida uni hisobga 
olishi zarur. 
Ma`lumki, o`quvchilarning o`zlashtirish darajasi, bilim saviyasi, qiziqish va 
layoqati, mustaqil ishlay olishi bir-biridan farq qiladi. O`zlashtirish darajasi yuqori 
bulgan, ijodiy fikrlay oladigan o`quvchi rasm asosida insho yozish kerak bo`lganda 
nafaqt rasmda ko`rayotgan narsalarni, balki o`zining hayotiy taasurotlarini qo`shib 
insho yoza oladi. O`zlashtirish darajasi va fikrlash qobiliyati bo`sh bo`lgan, til 
sezgirligi talab darajasida bo`lmagan o`quvchi xuddi shu inshoda hatto rasmda 

---

26 
ko`rayotganlarini ham to`lig`icha bayon qilib bera olmaydi. Demak, o`quvchilarda 
o`quv imkoniyati har xil bo`lib, bu ularning bilish faoliyatiga ta`sir etmay iloji yo`q. 
O`quvchilarning o`quv imkoniyati bir qator ichki va tashqi asoslarga ega. 
O`quv imkoniyatining ichki asoslariga o`quvchilarda nutq malakalarining 
shakllanganlik darajasi, fikrlash va esda saqlab qolish qobiliyati, tafakkur usullarini 
bilishi va uni zarur o`rinlarda to`g`ri ishga sola olishi, tez o`qish va yozish 
malakalarining mavjudligi, til materiallarini o`rganishga munosabati kabilarni 
kiritish mumkin.
Tashqi omillarga ona tili ta`limining mazmuni, o`quvchilarning til muhiti (uyda 
ham, maktabda ham o`zbek tilida so`zlashadigan o`quvchilarning o`quv imkoniyati 
turli tilda so`zlashadigan o`quvchilarning o`quv imkoniyatlaridan farq qiladi), 
ularga qo`yilgan yagona imloviy va nutqiy talab, o`qituvchining nutqi, maktabning 
moddiy texnikaviy ta`minoti kabilar kiradi. 
Ona tili darslarida o`quvchilarning yosh va shaxsiy xususiyatlari hamda real 
o`quv imkoniyatlarini hisobga olish tamoyiliga qat`iy amal qilish quyidagi 
afzalliklarga ega: 
1. O`qituvchi tomonidan tanlanadigan o`quv topshiriqlarini o`quvchilarning 
o`zlashtirish darajasiga muvofiqlashtirish imkoniyati vujudga keladi. O`qituvchi 
o`quv imkoniyatidan kelib chiqqan holda darslik va qo`shimcha o`quv 
materiallaridan foydalanadi. 
2. O`quv imkoniyatini aniqlash ona tili o`qitishning shakli, metod va usullarini 
to`g`ri belgilashga, maqsadga muvofiq keladigan dars turini tanlashga imkon 
beradi. 
3. O`quv imkoniyatini bilish tabaqalashtirilgan ta`limdan foydalanish imkoniyatini 
beradi. Chunki har bir o`quvchining o`quv imkoniyatini bilmasdan turib, o`quv 
topshiriqlarini tabaqalashtirish mumkin emas. Bolaning o`quv imkoniyatiga mos 
tushadigan topshiriq esa uni bajarishga bo`lgan qiziqishini kuchaytiradi; bilishga 
bo`lgan ishonchni orttiradi; sinfdagi barcha o`quvchilarning deyarli bir vaqtda 
topshiriqni bajarishlariga shart-sharoit yaratadi. 

---

27 
4. O`quv imkoniyatini hisobga olish ona tili darslarida bolani tarbiyalash va 
rivojlantirishga shart-sharoit yaratadi. Imkoniyatga muvofiq keladigan topshiriq 
shaxsiy-ruhiy xususiyatlar: iroda, qobiliyat, xotira, ijodiy xayol kabilarni 
tarbiyalaydi. Ona tili darslarini o`quvchilarning imkoniyatlari doirasida tashkil 
etish ularning o`z kuchlaridan unumli foydalanishlarini ta`minlaydi.