Jizzax davlat

So‘zdagi bo‘g‘inlarning, gapdagi so‘zlarning boshqalardan kuchliroq 
talaffuz qilinishiga urg‘u deyiladi. 
 
Urg’u 
Urg’u ikki xil bo’ladi: so’z urg’usi va gap urg’usi. 
1. So’z urg’usi. So’zdagi ma’lum bir unlining (yoki bo’g’inning) cho’ziqroq, 
ajratib, ta’kidlab aytilishidir. O’zbek tilidagi so’z urg’usi ko’chuvchan xarakterga 
ega 
bo’lib, 
asosan 
so’zning 
oxirgi 
bo’g’iniga 
tushadi: 
gul-gulzor-gulzorlar-gulzorlarimiz-gulzorlarimizni. 
So’zga 
qo’shimcha 

---

12 
qo’shilishi bilan urg’u ko’chib boraveradi. Lekin barcha qo’shimchalar ham urg’u 
olavermaydi. Quyidagi qo’shimchalar urg’u olmaydi: 
1. Birinchi darajali shaxs-son qo’shimchalari: -man, -san, -dir, -miz, -siz. 
Masalan, o’quvchiman, bolaman, yaxshisiz. 
2. Sonlardagi-ta, -tacha qo’shimchalari, ravish yasovchi-cha qo’shimchasi 
urg’u olmaydi: o’nta, yigirmata, beshtacha, mardlarcha. 
3. -dek, -day qo’shimchalari ham urg’u olmaydi: qordek, oydek, shishadek. 
4. Fe’lning bo’lishsiz shakli -ma ham urg’u olmaydi: kelmadi, olmagan, 
aytmadi. 
5. Qo’shimcha holidagi yuklamalar urg’u olmaydi: qizgina, keldi-yu.
Ba’zi so’zlarda urg’u oxirgi bo’g’inga tushmaydi: ammo, doim, afsuski, hatto, 
xuddi, albatta, balki, hamma, texnika, hamisha, kofe. Bunday holat o’zlashgan 
(boshqa tillardan kirgan ) so’zlarda kuzatiladi.
So’z urg’usi ma’no farqlash uchun ham xizmat qiladi. Masalan: olma 
(meva)-olma (fe’l), etik (kiyim)-etik (fan), atlas (xarita)-atlas (ko’ylak), hozir 
(payt)-hozir (tayyor), yangi (kitob)-yangi (payt), qo’llar (ot)-qo’llar (fe’l), 
qishloqcha (ot)-qishloqcha (ravish), o’quvchimiz-o’quvchimiz. 
Demak, so’z urg’usi so’zdagi biror bo’g’inni ajratib, ta’kidlab aytish va ma’no 
farqlash uchun xizmat qiladi. 
2. Gap urg’usi «mantiqiy urg’u», «logik urg’u», «ma’no urg’usi» kabi 
terminlar bilan yuritiladi. Gap urg’usi gapdagi biror so’zning ta’kidlab, ajratib 
aytlishidir: Biz kecha sayohatga bordik. Biz sayohatga kecha bordik. Kecha 
sayohatga biz bordik. 
Gap urg’usini olgan bo’lak kesimdan oldin ( kesim oldida) keladi. 
Tovush o’zgarishlari 
O’zakka qo’shimcha qo’shilishi natijasida yuzaga keladigan o’zgarishlar fonetik 
o’zgarishlar yoki tovush o’zgarishlari deyiladi. Tovush o’zgarishlarining quyidagi 
ko’rinishlari mavjud. 

---

13 
1. Tovush almashuvi: bunda qo’shimcha qo’shilishi natijasida bir tovush boshqa 
tovushga almashadi: qishloq-im-qishlog’im, etik-i-etigi, yosh-a-yasha, son-a-sana, 
bo’ya-q-bo’yoq, ong-la-angla, ot-a-ata. 
2. 
Tovush 
tushishi: 
a) 
unli 
tovush 
tushadi: 
o’g’il-im-o’g’lim, 
shahar-ing-shahring, ulug’-ay-ulg’ay. b) undosh tovush tushadi: past-ay-pasay, 
sust-ay-susay, men-niki-meniki, sen-ning-sening.
3.Tovush ortishi: shu-day-shunday, o’sha-da-o’shanda; isi-q-issiq.