Jizzax filiali oila psixologiya kafedrasi oila psixoterapiya nazariyasi

Oilaviy rollarni taqsimlashning uch turi mavjud: 
• markaziy (yoki avtoritar, patriarxat soyalari bilan), oilaviy hayotning asosiy 
masalalarini hal qilishda oliy kuchga ega boʻlgan turmush oʻrtoqlardan biri 
(koʻpincha xotin) boshida boʻlsa; 
• avtonom - er va xotin rollarni taqsimlaydi va boshqasining ta’sir doirasiga 
aralashmaydi; 
• demokratik - oilaviy boshqaruv har ikkala turmush oʻrtogʻining yelkasida 
taxminan teng ravishda yotadi.
Shuningdek, rollarni tayinlashning ikkita usuli mavjud. Ba’zi hollarda, 
odamga jinsi va yoshini hisobga olgan holda, rol avtomatik ravishda beriladi; bu 

---

76 
onaning, otaning, oʻgʻilning yoki qizning roli boʻlishi mumkin. Boshqa hollarda, 
rollar insonning ijtimoiy mavqeyi va shaxsiy xususiyatlariga qarab tanlanadi. 
Muayyan oilada belgilangan va tanlangan rollarning kombinatsiyasi ularning 
ma’lum bir toʻplamini shakllantiradi va oila tuzilishini aks ettiradi.
Har bir oila a’zosi oʻzini muayyan rollar tizimiga muvofiq tutadi va bir 
vaqtning oʻzida bir nechta rollarni bajarishi mumkin. Rollar odamni cheklashi yoki 
uning shaxsiy oʻsishi va rivojlanishiga hissa qoʻshishi mumkin. Oila a’zolarining 
rollari uchta asosiy darajaga boʻlinadi: 
• oila darajasidagi individual rollar; 
• kichik tizim darajasidagi rollar, (masalan, ota-ona va bola quyi tizimlari, aka-
ukalar quyi tizimlari va hk); 
• oila umuman jamiyatda oʻynaydigan rollar.
 Oilaviy quyi tizimlarning tuzilishi. Oila - bu koʻplab odamlardan tashkil 
topgan murakkab tizim, ammo oʻzi katta tizimlarning kichik tizimidir: katta oila, 
guruh, umuman jamiyat. Ushbu yirik tizimlar bilan oʻzaro bogʻliqlik oilaning 
muammolari va vazifalarining muhim qismini, shuningdek uni qoʻllab-quvvatlash 
tizimlarini yaratadi. Bundan tashqari, oilada tabaqalashtirilgan kichik tizimlar 
mavjud. Kengroq kichik guruhlar avlodlarni (birodarlarning quyi tizimini), jinsiy 
guruhlarni (bobo, ota va oʻgʻil) yoki funksional guruhlarni (ota-ona quyi tizimi) 
tashkil qiladi. Oilaviy tizim doirasida individual tizimdan tashqari uchta quyi tizim 
alohida ahamiyatga ega: oilaviy, ota-ona va aka-ukaning quyi tizimi.
Oilaviy quyi tizimlar yoki holonlar (yunoncha “holos”dan - butun - zarracha 
yoki qism ma’nosini anglatuvchi “he” qoʻshimchasi bilan) - bu oilaviy rollarning 
birmuncha tabaqalashgan toʻplami boʻlib, bu sizga ma’lum funksiyalarni tanlab 
bajarishga va yashashni ta’minlashga imkon beradi. Oila a’zolaridan biri bir nechta 
quyi tizimlarning a’zosi boʻlishi mumkin: ota-ona, oilaviy, bola, erkak, ayol va 
boshqalar. Ammo bir nechta quyi tizimlarda bir vaqtning oʻzida ishlash odatda 
samarasiz boʻladi.
Shaxsiy holon. Individual holon tushunchasi kontekstda «oʻz» men 
tushunchasini nazarda tutadi. U oʻziga shaxsiy va tarixiy determinantlarni, 
shuningdek, ijtimoiy kontekstning hozirgi ta’sirini oʻz ichiga oladi. Boshqa odamlar 
bilan aniq aloqalar shaxsning kontekstiga mos keladigan tomonlarini yaratadi va 
yaxshilaydi. Oʻz navbatida, shaxs u bilan u yoki bu tarzda oʻzaro aloqada boʻlgan 
boshqa odamlarga ta’sir qiladi, chunki uning reaksiyalari ularning reaksiyalarini 
keltirib chiqaradi va kuchaytiradi. Muayyan stereotipni qoʻllab-quvvatlaydigan 
oʻzaro ta’sirlar va reaksiyalarning doimiy sikli mavjud. Shu bilan birga, shaxs ham, 
kontekst ham moslashuvchan va oʻzgarishi mumkin.
 Oilaviy holon. Oilaning mavjud boʻlishining boshlanishi, ikkita kattalar, 
erkak va ayol birlashadigan payt deb hisoblanadi. Oilani yaratish toʻgʻrisidagi bitim 
qonuniy ravishda rasmiylashtirilmagan hollarda ham oʻz kuchini yoʻqotmaydi. 
Yangi sheriklarning har biri oʻz taqdirini oʻzi belgilash bilan bogʻliq qadriyatlardan 
tortib, ertalab nonushta qilish bilan yakunlanadigan ongli va ongsiz ravishda turli xil 
qadriyatlar va kutishlarga ega. Birgalikda yashashni ta’minlash uchun ushbu ikki 
qadriyatlar toʻplami vaqt oʻtishi bilan bir-biriga mos kelishi kerak. Turmush 

---

77 
oʻrtoqlarning har biri oʻzlarining shaxsiy gʻoyalarini yoʻqotib, lekin oilaga tegishli 
boʻlish tuygʻusini qoʻlga kiritib, Ba’zi gʻoyalari va moyilliklaridan voz kechishlari 
kerak. Ushbu jarayon davomida yangi tizim shakllanadi.
Oʻzaro ta’sirning asta-sekin paydo boʻladigan stereotiplari odatda bunday deb 
tan olinmaydi. Ular shunchaki mavjud boʻlib, hayotning asosini tashkil etadi - zarur, 
ammo e’tiborga olinmaydi. Nikoh quyi tizimining hayotiy vazifalaridan biri bu 
turmush oʻrtoqlarning har birini himoya qiladigan chegaralarni ishlab chiqish, unga 
qarindoshlar, bolalar va boshqa oila a’zolarining aralashuvisiz oʻz psixologik 
ehtiyojlarini qondirish uchun zarur boʻlgan hududni qoldirishdir. Bunday 
chegaralarning yetarliligi oila tuzilishi hayotiyligining eng muhim jihatlaridan 
biridir.