K. B. Urazov, S. V. Vaxidov boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xu su si yatl ari

Debet 9910 «Moliyaviy natija»;
Kredit 8710 «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi (zarari)».
Hisobot davrida ko‘rilgan jami zararning yopilishiga quyidagi buxgalteriya yozuvi beriladi:
Debet 8710 «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi (zarari)»;
Kredit 9910 «Moliyaviy natija»
Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi qishloq xo‘jaligi korxonasi paychilari yig‘ilishi qarorigaasosan ularo‘rtasidataqsimlanishi, shuningdek o‘tgan yillaming foydasi tarkibidakorxonadaqoldirilishi mumkin. Ushbu xo‘jalik operatsiyalari hisobda quyidagicha aks ettiriladi.

1. 
   hisobot yilining taqsimlanmagan foydasini paychilar о ‘rtasida taqsimlunishiga:
   

Debet 8710 «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi (zarari)»;
Kredit 6610 «Ta‘sischilarga dividendlar bo‘yicha qarz».

2. 
   hisobot yilining taqsimlanmagan foydasini о ‘tgan yillar foydasiga kiritil ishiga:
   

Debet 8710 «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi (zarari)»;
Kredit 8720 «0‘tgan yillaming taqsimlanmagan foydasi (zarari)».
Hisobot yilining jami zarari o‘tgan yillaming taqsimlanmagan foydasi, shuningdek rezerv kapitali evaziga qoplanishi mumkin: Ushbu xo‘jalik operatsiyalari hisobda quy idagicha aks ettiriladi.
a) hisobot yilining jami zarar ining о ‘tgan yillar taqsimlanmagan foydasi hisobidan qoplanishiga:
Debet 8720 «0‘tganyillaming taqsimlanmagan foydasi (zarari)»;
Kredit 8710 «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi (zarari)».
b) hisobot yilining jami zararining rezerv kapitali hisobidan qoplunishiga:
Debet 8520 «Rezerv kapitali»;
Kredit 8710 «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi (zarari)».

2. 
   Qishloq xo‘jaligi korxonalarini soliqqa tortish bo‘yicha davlat siyosati va soliqlar bo‘yicha hisob-kitoblar hisobi
   

Davlatimizning soliq siyosatida belgilangan tartib-qoidalarga ko‘ra qishloq xo‘jaligi korxonalari soliq to‘lovchilar sifatida uch guruhga bo‘linadi: (l)yagonayersolig‘ini to‘lovchilar; (2) yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar; (3) umumbelgilangan soliqlami todovchilar.
Ushbugumhlargakiruvchi qishloq xo‘jaligi korxonalari, shuningdek ularto‘laydiganmos ravishdagi soliqlar o‘zining obyekti, soliq stavkasi, hisob-kitobi, to‘lash tartibi va boshqa jihatlari bo‘yicha bir qancha xususiyatlarga ega. Quyida qishloq xo‘jaligi korxonalari to‘laydigan soliqlami hisob-kitob qilish va ular hisobi xususiyatlariga to‘xtalamiz.
Yagona yer solig‘i
Soliq kodeksining 362-moddasiga ko‘ra yagona yer solig‘ini to‘lovchilar quyidagilarhisoblanadi:
*qishloq xo‘jaligi tovarlaii ishlab chiqamvchilar;
*qishloq xo‘jaligi yo‘nalishidagi ilmiy-tadaiqot tashkilotlarining tajriba- eksperimental xo‘jaliklari va ta’lim muassasalarining o‘quv-tajriba xo‘jaliklari.
Soliq kodeksining ushbu moddasiga asosan bir vaqtning o‘zida quyidagi shartlarga javob beradigan yuridik shaxslar soliq solish maqsadida qishloq xo‘jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchilarjumlasigakiradi:

• 
  yer uchastkalaridan foydalangan holda qishloq xo‘jaligi mahsulotini yetishtirish va o‘zi yetishtirgan mazkur inahsulotni qayta ishlash yoxud yer uchastkalaridan foydalangan holda faqat qishloq xo‘jaligi mahsulotini yetishtirish asosiy faoliyat turi bo‘ lgan yuridik shaxslar;
  
• 
  qishloq xo'jaligini yuritish uchun mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan o‘zlariga belgilangan tartibda berilgan yer uchastkalariga ega bo‘lgan yuridik shaxslar;
  

- qishloq xo'jaligi mahsulotini yetishtirish vao'zi yetishtirgan mazkur mahsulotni qayta ishlash ulushi realizasiya qilish yoki qayta ishlash uchun olingan qishloq xo'jaligi mahsulotini o'z ichigaoluvchi qishloq xo'jaligi mahsulotini yetishtirish va qayta ishlash umumiy hajmida karnida 50 foizni tashkil etadiganyuridik shaxslar.
Soliq Kodeksi 362-moddasi ikkinchi qismining ikkinchi vauchinchi xatboshilaridanazarda tutilgan shaitlargajavob beradiganyangidan tashkil etilgan qishloq xo‘jaligi tovarlari ishlab cliiqaruvchilar davlat ro'yxatidan o'tkazilgan paytdan e’tiboran yagona yer solig'ini to'love hilar bo'ladi.
Quyidagilaryagonayersolig‘ini to'lovchilari hisoblanmaydi:
* о ‘ rmon va ovchi lik xo'jaliklari;
*yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo‘jaliklari.
Yagona yer solig'ini to'lash tartibini qo'llash uchun soliq to’lovchi haryili joriy soliq davrining 1 -fevraliga qadar soliq bo'vicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga o'tgan soliq davrida qishloq xo‘jaligi malasulotini yetishtirish va qayta ishlashning umumiy hajmida qishloq xo‘jaligi mahsulotining o‘zi yetishtirgan va qayta ishlagan ulushi ko‘rsatilgan ma'lumotnomani taqdim etishi lozim. Qishloqxo'jaligj mahsulotini yetishtirish va qayta ishlashning umumiy hajmida qishloq xo'jaligi mahsulotining o'zi yetishtirgan va qayta ishlagan ulushini aniqlashda Soliq Kodeksining 132- moddasida nazarda tutilgan boshqa daromadlar hisobga olinmaydi. MLsol: o'tgan yildajami sof tushum 2 milliard sum, shundan o'zi yetishtirgan va qayta ishlagan mahsulotni sotishdan olingan tushum (1) - holatda 600 min. sum, (2) - holatda 1,5 milliard sum, deylik. Misol shartiga ko'ra, umumiy sof tushumda qishloq xo'jaligi mahsulotining o'zi yetishtirgan va qayta ishlagan ulushi (l)-holatda30 %, (2) -holatda 75 %ni tashkil etadi. Demak, (1)- holatda ushbu qishloq xo'jalik korxonasi yagona yer solig'ini to'lovchisi hisoblanmaydi, chunki uning umumiy sof tushumida qishloq xo'jaligi mahsulotining o'zi yetishtirgan va qayta ishlagan ulushi Soliq Kodeksining 362-modda uchinchi bandida belgilangan me’yordan past, aksincha (2)- holatda u yagona yer solig'i to'lovchisi hisoblanadi. chunki bu holatda qishloq xo'jaligi korxonasining umiuniy tushumida qishloq xo'jaligi mahsulotining o'zi yetishtirgan va qayta ishlagan ulushi belgilangan me’yordan yuqori.
Agar o'tgan soliq davriyakunlaribo'yicha yagona yer solig'i to'lovchi Soliq Kodeksi 362-moddasining ikkinchi qismida belgilangan shaitlargajavob bennasa, soliq to' lovchi joriy soliq davrining boshidan boshlab lumunbelgilangan soliqlami yoki yagona soliq to'lovini to'lashga o'tishi kerak bo‘ladi.
Mikrofinrialar va kichik korxonalar toifasiga kiradigan soliq to'lovchi Soliq Kodeksi 362-moddasining ikkinchi qismida belgilangan shartlarga javob bennay qo‘ygan soliq davridan keyingi yilning birinchi fevralidan kechiktirmay davlat soliq xizmati organiga soliq solish tartibini tanlash to'g'risidayozmabildirish taqdim etishi lozim. Soliq to‘lovchiningyozma bildirishni belgilangan muddatda taqdim etmaganligi uning unuunbelgilangan soliqlami to‘lashga roziligi deb hisoblanadi.
Yagonayersolig‘ini to'lashdan lumunbelgilangan soliqlami to'lashga o'tgan soliq to'lovchi Soliq Kodeksidanazardatutilgan yiuidik shaxslardanolinadigan loyda solig‘i, obodonlashtirish va ijtimoiy iniiatuzilmani rivojlantirish solig'i va yiuidik shaxslamingmol-mulkiga solinadigan soliq bo'yichauumumbelgjlangan soliqlami to'lashgao'tgan soliq davrining birinchi chomgiuehunjoriyto'lovlarni to' lashdan ozod qilinadi. Umumbelgilangan soliqlami yoki yagona soliq to'lovini to'lashga o'tgan yagona yer solig'ini to'lovchi 362- moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan taitibga muvofiq faqat navbatdagi sol iq davri boshidan boshlab yana yagona yer solig' ini to' lashga o'tishga haql idi r.
Soliq Kodeksi 362-moddasining ikkinchi qismida belgilangan shartlarga javob beradigan qishloq xo’jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchilar, shuningdek qishloq xo'jaligi yo'nalishidagi ilmiy-tadqiqot tashkilotlarining tajriba- eksperimental xo'jaliklari va ta’lim muassasalarining o'quv-tajriba xo'jaliklari laoliyatning yagona yer solig'ini to'lash tatbiq etiladigan qismi bo'yicha soliq solislining boshqacha tartibini tanlash huquqiga ega emas.
Qishloq xo'jaligi mahsulotini yetishtirish va qayta ishlash bilan bog'liq bo'lmagan faoliyatturlarini amalgaoshirishda yagona yer solig'i to'lovchi mazkur faoliyat turlari bo'yicha alohida-alohida hisob yuritishi shart.
Soliq Kodeksi 350-moddasining birinchi qismiga muvofiq soliq solish tartibini tanlash huquqi saqlab qolingan mikrotimialar va kichik korxonalar faoliyatning boshqa tialari bo'yicha korxonalaming tegishli toifalari uchun belgilangan stavkalar bo'yicha yagona soliq to'lovi to'lashi mumkin. Mikrofimialar va kichik korxonalar toifasiga kirmaydigan soliq to' lovchi umumbelgilangan soliqlami to'lashga o'tishi kerak.
Yagona yer solig'ini to'lovchilar uchun Soliq Kodeksining 132- moddasida nazarda tutilgan boshqa daromadlarga soliq solinmaydi, dividendlar va foizlar, biigalikdagi faoliyatdan olingan daromadlar bundan mustasno. Birgalikdagi faoliyatdanolinadigan daromadlargayagonayer solig‘i todovchida dividendlarga soliq solish uchun belgilangan stavkalar bo'yicha soliq solinadi. Yer uchaslkalari ijaraga (shu jumladan ichki xo'jalik pudratiga) berilganida yagona yer solig‘ini to'lash majburiyati ijaraga beruvchining zimmasida saqlanib qoladi.
Qonun hujjatlariga muvotiq qishloq xo‘jaligini yuritish uchun egalik qilishga, foydalanishga yoki ijaraga berilgan yer uchastkasi soliq solish obyekti, yer uchastkalarining qonun hujjatlariga muvofiq belgilangan normativ qiymati" soliq solinadigan baza hisoblanadi.
Egalik qilish huquqi, foydalanish huquqi yoki ijara huquqi yil mobaynida vuj udga kelgan yer uchastkalari uchun soliq solinadigan baza yer uchastkalariga boigan huquq vujudga kelgan oydan keyingi oydan boshlab hisoblab chiqariladi. Yer uchastkasi maydoni kamaytirilgan taqdirda, soliq solinadigan baza yer uchastkasi maydoni kamaytirilgan oydan boshlab kamaytiriladi.
Yuridik shaxslarda yagona yer solig‘i bo‘yicha imtiyozga bodgan huquqlar vujudga kelganda soliq solinadigan baza bu huquq vujudga kelgan oydan boshlab kamaytiriladi. Yagona yer solig‘i bo‘yicha imtiyozga bo‘lgan huquq tugatilgan taqdirda, soliq solinadigan baza bu huquq tugatilgan oydan keyingi oydan boshlab ko‘paytiriladi.
Yagona yer solig‘ini todashdan quyidagilarozod qilinadi:
*Soliq Kodeksi 362-moddasi ikkinchi qismining ikkinchi va uchinchi xatboshilarida nazaida tutilgan shartlaiga muvofiq kelgan taqdirda, yangi tashkil etilgan qishloq xo‘jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchilar davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan oydan boslilab ikki yil muddatga. Mazkur imtiyoztugatilgan fermer xo‘jaliklari bazasida tashkil etilgan fermer xo‘jaliklarigatatbiq etilmaydi;
* ixtiyoriy tugatilayotgan tadbirkorlik subyektlari - yuridik shaxslar davlat ro‘yxatidan odkazuvchi organ ixtiyoriy tugatish to‘g‘risida qabul qilingan qaror haqida xabardor qilingan kundan e’tiboran. Ixtiyoriy tugatish qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda tugallanmagan yoki tugatish tartib-taomili tugatilgan va faoliyatqaytatiklangan taqdirda ushbuimtiyoz qodlanilmaydi hamda soliq summasi imtiyozqodlanilganbutundavr uchun todiq miqdorda undiriladi.
¹¹ Izoh: 1. Har bir xo'jalik bo'yicha qishloq xo'jaligi yerlarining normativ qiymati O'zbekiston Respublikasi yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo'mitasi tomonidan belgilanadi.2. Belgilangan mezonlarga muvofiq yagona yer solig'i to'Iovchilariga kiritiladigan baliqchilik xo'jaliklari tuman bo'yicha o'rtacha sug'oriladigan yerlar normativ qiymatidan kelib chiqib, yagona yer solig'ini to'laydilar.
Qishloq xo‘jaligi tovaiiari ishlab chiqaruvchilar - yagona yer soligri to‘lovchilarga Soliq Kodeksi 282-moddasining ikkinchi qismidanazai'da tutilgan yer solig‘ i bo‘yicha imtiyozlar ham tatbiq etiladi.
Yagona yer soligrini to'lovchilari uchun kalendar yil soliq davri bo'lib hisoblanadi. Kalendar yil uchun yagona yer solig‘i summasi yer uchastkalarining noirnativ qiymatini yagona yer solig‘ining belgilangan stavkasiga ko‘paytirish orqali topiladi.
Misol: yagona yer solig‘i to‘lovchi «Sahovat» femier xo‘jaligi uchun ajratilgan jami yeruchastkasi 2009-yil 1 -yanvar holatiga242,4 ga, shundan: *yo‘llar, ariqlar va zovurlar o‘tgan yer maydoni - 17,0 ga;
*ekin yerlari maydoni - 43,4 ga;
*bog‘ uchastkalari maydoni - 83,0 ga;
*uzumzorlar maydoni - 93,4 ga;
*ko‘p yillik daraxtzorlar maydoni - 1,3 ga;
*bo‘zyerlar maydoni-4,3 ga.
1 ga yer uchastkasining normativ qiymati: ekin yerlari maydoni uchun-947,2 ming so‘m;
*bog‘ uchastkalari maydoni uchun-462,3 ming so‘m;
*uzumzorlar maydoni uchun - 467,4 ming so‘m;
*ko‘p yillik daraxtzorlar maydoni uchun - 947,2 ming so‘m; *bo‘zyerlar maydoni uchun 15,1 mingso‘m.
Yagona yer solig‘i stavkasi-3,5 %, yagona yer solig‘i to‘lovidan ozod qi lingan yer uchastkalari maydoni (bog‘ lar va uzumzorlar bo‘yicha

4. 
   ga yoki normativ qiymati 82026,1 ming so‘m, soliqqa tortiladigan yer uchastkalari maydoni 49,0 ga yoki normativ qiymati 42404,8 ming so‘m.
   

Yuqorida keltirilgan shartli ma’lumotlar asosida tuzilgan yagona yer solig‘i hisob-kitobi 15.1 -jadvalda keltirilgan.
15.1-jadvalda keltirilgan yagona yer solig‘ining hisob-kitobi yer uchastkasijoylashgan yerdagi davlat soliq xizmati organigajoriy soliq davrining 1 - mayigacha taqdim etiladi.
Yil davomida berilgan yer uchastkalari uchun yagona yer solig'i yer uchastkasi berilganidan keyingi oydan boshlab toianadi. Yer uchastkasi olib qo‘yilgan (kamaytirilgan) taqdirda, yagona yer solig‘ini to‘lash yer uchastkasi olib qo‘yilgan (kamaytirilgan) oydan boshlab to‘xtatiladi (kamaytiriladi).