K. hoshimov kuni uzaytirilgan guruhlarda ta

132

jamoa  fikri  asosida  tuzilgan  rejani  ishlab  chiqi’sh  va  uning  mu­
vaffaqiyatli  bajarilishini  ta’minlash  maktab  direktorining  eng 
muhim  vazifalaridandir.
Maktabning umumiy ishlar rejasi imkoni boricha aniq va qisqa 
bo‘lmog‘i  darkor.  Ish  rejasida  o‘quv-tarbiya  ishlarini  yaxshilash, 
maktab  ichki  nazoratini  to‘g‘ri  yo‘lga  qo‘yish  asosiy  o‘rinni 
egallamog‘i  kerak.  Fan  asoslarini  o ‘qitish  jarayonida  har 
tomonlama  kamol  topgan  shaxsni  tarbiyalashga,  har  bir  fanni 
o‘qitish sifatini yaxshilashga,  o‘quvchilaming mustaqil bilim olish- 
lariga,  o‘quv  rejalari  talablariga  muvofiq,  o‘quvchilami  chuqur 
va  mustahkam  (bazaviy)  bilim bilan  qurollantirishga,  bolalaming 
qobiliyatlari,  iste’dodlarini  hisobga  olgan  holda  chuqur  bilim 
olishga asosiy e’tibor qaratilishi  kerak.  Kuni uzaytirilgan sinflarda 
har  bir  darsni  takomillashtirish  va  uning  samaradorligini  oshi­
rish  uchun  o‘qituvchini  dars  sifati  uchun  kurashga  tayyorlash  va 
tarbiyalash  maktab  rahbarining  bosh  vazifasidir.  Darsdan  keyin 
o‘quvchilar bilan  ohb  boriladigan  sinfdan  tashqari va  maktabdan 
tashqari  tadbirlarga  «Kamalak»  tashkiloti  va  «Kamolot»  YIH 
faoliyatiga,  o‘quvchilaming  o‘z-o‘zini  boshqarish  organlari  ishi­
ga  rahbarlik,  o‘quvchilaming  bo‘sh  vaqtini  to‘g‘ri  uyushtirish 
ishlari,  bolalar  salomatligini  mustahkamlash  ishlariga  alohida 
e’tibor  berilishi  lozim.
Kuni  uzaytirilgan  sinf va  guruhlarda  tarbiyalanuvchilarning 
ijtimoiy-foydali  mehnati,  ularga  madaniy  axloq  malakalarini 
singdirish  ishlari,  madaniy-ommaviy to‘garaklar va klub  ishlari, 
texnik  va  badiiy  ijodkorlik  ishlarini  rivojlantirish,  o‘quvchi- 
larning  mustaqil  dars  tayyorlashlari  uchun  sharoit  yaratish, 
maktab  moddiy  bazasidan  o ‘quvchilarning  istagan  vaqtda 
foydalanish  imkoniyatini  tug‘dirish  kabi  masalalar  asosiy  o‘rin 
tutishi  lozim.
0 ‘qituvchilar,  sinf  rahbarlari  bilan  ishlash,  ularning  fao- 
liyatini  muvofiqlashtirib  borish,  eng  muhimi  —  o‘qituvchi, 
tarbiyachi,  sinf  rahbarining  o'quvini  tashkil  qilish,  ularga 
malakali  metodik  yordam  berish  rahbaming  diqqat  markazida 
bo‘lmog‘i  kerak.
Har  bir  o‘qituvchi,  tarbiyachi,  sinf  rahbari  ishiga  baho  ber- 
ganda  har  bir  dars,  mashg‘ulotning,  sinfdan  va  maktabdan 
tashqari  ishlaming  hamda  tarbiyaviy  tadbirlaming  rolini  oshirish 
masalasi,  sinf va guruhlar tarbiyalanuvchilarini o‘qish va mehnatga
133

o‘rgatishda  qanday  natijalarga  erishilayotgani  e’tiborda  bo‘lishi 
lozim.  0 ‘quvchilarga bo‘lgan  pedagogik talablaming puxta  ishlab 
chiqilganligi  va  izchillik  bilan  unga  rioya  qilinishi,  o‘quvchilar, 
tarbiyachilar,  maktab  va  ota-onalar jamoasi  hamkorligida  xilma- 
xil  tadbirlami  amalga  oshirish  orqaligina  ko‘zlangan  natijalarga 
erishish  mumkin.
Tashkiliy  va  pedagogik  tadbirlar:
1.  Kuni  uzaytirilgan  sinf  va  guruhlar  dars  o‘tkazadigan  va 
mustaqil  dars  tayyorlaydigan  xonalami  jihozlash.
2.  Sinf  va  guruhlarda  mustaqil  dars  tayyorlash  uchun  zarur 
ko‘rgazmali  qurollar  va  texnik  vositalami  hozirlab  qo‘yish.
3.  Har  bir  sinf va  guruhda  to‘plangan  didaktik  materiallami 
hisobga  olib  borish  va  tartibga  solish,  ulardan  to‘g‘ri  foydalanish 
yuzasidan  nazorat  o‘matish.
4.  Har  bir  sinf va  guruhda  o‘qituvchi  va  tarbiyachi  hamkor­
ligida  mustaqil  dars  tayyorlash  uchun  har  bir  fandan  matnlar, 
variantlar,  mashqlar,  misol  va  masalalar,  didaktik  o‘yinlar  tay­
yorlash.
5.  0 ‘quv  yili  davomida  kamida  ikki  tarbiyachining  mustaqil 
dars  tayyorlash  sohasidagi  ish  tajribasini  o‘rganish  va  omma- 
lashtirish.
6.  Mustaqil  dars  tayyorlash  bo‘yicha  ochiq  darslar  o‘tkazish.
7.  Har  bir  o‘qituvchi  va  tarbiyachining  yil  davomida  o‘tila- 
digan  mavzularga  doir  ko‘rgazmali  qurollar  tayyorlashi.
8.  Tarbiyachi  va  o‘qituvchilar  malakasini  oshirish  uchun 
sharoit  yaratish,  ular  malaka  oshirish  kurslaridan  qaytgach, 
axborotlarini  eshitib  borish.
9.  0 ‘qituvchi  va  tarbiyachilaming  o‘z  ustida  mustaqil  ishlash 
rejalarining  bajarib  borilishini  vaqti-vaqti  bilan  nazorat  qilish.
10.  Metodbirlashma  yig‘ilishlarida  o‘qituvchi  va  tarbiyachi­
laming  ilg‘or  pedagogik  tajribalarini  ommalashtirish  va  axborot­
larini  eshitib  borish.
11.  Har bir sinf va guruh uchun kutubxona tashkil qilib, vaqti- 
vaqti  bilan  o‘quvchilar  o‘qishi  lozim  bo‘lgan  kitoblar  ko‘rgaz- 
masini  tashkil  qilish.
Maktabda  pedagogik  jarayonni  takomillashtirishga,  ijodiy 
ishlashga  maktabning  barcha  o‘qituvchilari  va  tarbiyachilarining 
faol  jalb  qilinishi  maktab  ichidagi  nazoratning  to ‘g‘ri  yo‘lga 
qo‘yilganligi va pedagogik jamoaning ishiga to‘g‘ri baho berilishiga
134

ko‘p  jihatdan  bog‘liqdir.  Keyingi  yillarda  ilg‘or  maktablarda 
o‘qituvchi,  tarbiyachi  va  boshqa  faollar  ishini  baholashning 
mezonlari  ishlab  chiqilib,  bunga  amal  qilayotganligi  yaxshi 
natijalar  bermoqda.  Bog‘ot  tumanidagi  I.  Do‘sov  nomli  o‘rta 
maktabda  ham  maktab  kengashi,  ota-onalar jamoasi,  pedagoglar 
kengashi hamkorlikda o‘qituvchi,  tarbiyachi va boshqa xodimlar- 
ning  ishiga  baho  berish  mezonlari  ishlab  chiqilgan  bo‘lib,  ular 
asosida  har  bir  xodim  mehnati  baholanib  borilmoqda.
0 ‘qituvchi  mehnatini  baholashning 
taxminiy  mezoni
1.  Dars  sifati va  o‘quvchi  shaxsini  rivojlantirish bo‘yicha  oUb 
borilayotgan  sinfdan  tashqari  ish  natijalari.
2.  0 ‘qituvchi  va  o‘quvchi  hamkorhgining  samarasi.
3.  0 ‘qituvchining  ijodiy  izlanishi  va  uning  samarasi.
4.  Mehnat  intizomi,  ishga  vijdonan  munosabat.
5.  Pedagogik  munozaralarda  ishtirok  etish.
6.  0 ‘quv-tarbiyaviy  ishni  yaxshilashda  ota-onalar  va  jamo- 
atchilik  hamkorligining  natijalari.
7.  0 ‘quvchilaming o‘z-o‘zini boshqarish tashkilotlariga peda­
gogik  rahbarlik.
8.  Xonalami  zamonaviy  jihozlash  va  ularning  saranjomligi.
9.  Jamoat  ishlarida  qatnashish.
10.  Yil  davomida  uzluksiz  ishlash.
11.  0 ‘quvchilar  ota-onalarining  o'qituvchi  haqidagi  fikrlari.
12.  0 ‘z-o‘ziga  baho  berish.
Tarbiyachi  ishini  baholash  mezoni
1.  0 ‘quvchi  shaxsini  rivojlantirish  bo‘yicha  olib  borilayotgan 
ishlaming  natijasi.
2.  Tarbiyachi  va  o‘quvchi  hamkorligining  samarasi.
3.  Mehnat  intizomi  va  ishga  vijdonan  munosabat.
4.  Tarbiyachining  ijodiy  izlanishi  va  uning  samarasi.
5.  Pedagogik  munozaralarda  ishtirok  etish.
6.  Tarbiyaviy  ishni  yaxshilashda  ota-onalar  va  jamoatchilik- 
ning  hamkorligi.
135

7.  Tarbiyalanuvchilar  qarovsizligining  oldini  olish  bo‘yicha 
ishlari.
8.  0 ‘quvchilarning  o ‘z-o ‘zini  boshqarish  tashkilotlariga 
pedagogik  rahbarlik.
9.  Jamoat  ishlarida  ishtirok  etish.
10.  Guruhdagi  tejamkorlik.
11.  Ko‘rik-tanlovlar  yakuni.
12.  O'quvchilar  kontingentining  saqlanishi.
13.  Yil  davomida  uzluksiz  ishlash.
14.  0 ‘quvchilar  ota-onalarining  tarbiyachi  ishi  haqidagi  fikr-
lari.
15.  0 ‘z-o‘ziga  baho  berish.
Maktab  shifokori  mehnatiga  baho 
berishning  taxminiy  mezoni
1.  Birkitilgan  uchastkadagi  ish  sifati.
2.  Mehnat  intizomiga  rioya  qilinishi.
3.  Jamoat  ishlarida  ishtirok  etishi.
4.  0 ‘quvchilaming  sanitariya-gigiyena  ishlarida  qatnashishi.
5.  Davolash  sohasidagi  ijodiy  faolligi.
6.  Olz  ustida  mustaqil  ishlashi.
Boshqa  xodimlar  mehnatiga  baho  berish  mezoni
1.  Birkitilgan  uchastkadagi  ish  sifati.
2.  Ishdagi  tashabbuskorlik.
3.  Mehnat  intizomiga  rioya  qilinishi.
4.  Mehnat  qilish  madaniyati.
Maktabda xodimlar ishiga  oshkora  ravishda baho berib borish 
mehnat  intizomini  mustahkamlashga, jamoadagi o‘quv-tarbiyaviy 
ishlari  uchun  mas’uliyatni  oshirishga  samarali  ta’sir  ko‘rsatadi.
Kuni  uzaytirilgan  sinf,  guruh  va  maktab-internat 
tarbiyachilarining  faoliyati
Tarbiyachining  vazifasi  shu  qadar  xilma-xilki,  hatto  ular 
umumta’lim  maktablari  qoidasida  ham  to‘la  bayon  qilinmagan.
136

Tarbiyachi pedagogika-psixologiyani  chuqur egallagan,  sanitariya 
va  gigiyenani,  shuningdek,  «Kamalak»  va  «Kamolot»  YIH  bilan 
ishlash  forma  va  metodlarini  hamda  tarbiyaning  ijtimoiy  vazifa­
larini  bilishi  shart.  Bu  maxsus  bilimlar  tarbiyachiga  tarbiya 
jarayonini  ilmiy  asosda  boshqarish  uchun  zarurdir.  Nazariy  tay- 
yorgarlikdan  tashqari  tarbiyachi  quyidagilami  bilishi  lozim:
a)  bola  va  bolalar  jamoasini  pedagogik-psixologik  jihatdan 
o‘rganishni;
b) jamoani  shakllantirish  (jamoa  modelini  loyihalash)  va  uni 
vujudga  keltirishni;
d) bolalar jamoasiga rahbarlik qilish va jamoa faoliyatini to‘g‘ri 
shakllantira  borish; jamoadagi  har  bir  shaxs  va  butun jamoaning 
ijtimoiy  va  jismoniy  o‘sish  jarayonini  tashkil  etishni;
e)  tarbiyalanuvchilar,  ulaming  ota-onalari  hamkasblar  bilan 
munosabat  jarayonida  pedagogik  etika  va  pedagogik  takt 
normalariga  qat’iy  rioya  qilishni;
f)  o‘z  mehnati  natijalarini  analiz  va  sintez  qilishni;
g)  o‘z  bilimini,  siyosiy-pedagogik  va  madaniy  qarashlarining 
o‘sishini  uzluksiz  davom  ettirishni.
Bu  muassasalarda  ta’lim-tarbiya  masalalarini  ijodiy  hal  etish 
uchun  tarbiyachilaming  atroflicha  bilimdon,  bolalarga  chinakam 
rahnamolik  qila  oladigan  kishilar  bo‘lishi  talab  etiladi.
0 ‘sib  kelayotgan  yosh  avlodga  ta’lim-tarbiya  berishning  mu- 
vafFaqiyati,  eng  awalo,  o‘qituvchi-murabbiyga,  uning  g‘oyaviy- 
siyosiy  yetukligiga,  bilimdonligiga,  kasb  mahoratiga,  metodik 
san’atiga,  bolalami  chin  dildan  sevishiga,  ulaming  taqdiri  uchun 
davlat  va  xalq  oldidagi  ulkan  mas’uliyat  hissini  to ‘la  anglab 
yetishiga  bog‘liq.
0 ‘qituvchi,  tarbiyachi,  sharafli  hurmati  o‘miga  qo‘yiladigan 
kasblardan  hisoblanadi.  Zero,  inson  o‘z  mehnati  bilan  ona  tabi- 
atga  sayqal  bersa,  o‘qituvchi-murabbiy  insonning  qalbini  go‘zal- 
lashtiradi,  tilini  burro,  fikrini  ravon  qiladi.
«Tarbiyachini,  —  degan  edi  atoqli  pedagog-mutafakkir 
V. G. Belinskiy,  —  bog‘bon bilan  taqqoslash  qanchalik  eski  ta’rif 
bo‘lsa ham,  lekin bu juda to‘g‘ridir.  Ha,  go‘dak bamisoli  o‘z uru- 
g‘idan endigina unib kelayotgan murg‘akkina och yashil niholdir, 
tarbiyachi  esa  unib  chiqayotgan  ana  shu  nozik  niholni  parvarish 
qiladigan bog‘bondir».  Tarbiyachi o‘zining kamtarona mehnatini, 
butun  ma’naviy  kuchini,  mehr-muhabbatini  bolalarni  tarbiya-
137

lashga  sarflaydi.  U  insonning  shakllanishi  va  mukammal  bo‘lib 
yetishishida  dastlabki  poydevomi  qo‘yadi.
Yosh  avlodni  tarbiyalash,  unga  bilim  berish jamiyat  taraqqi­
yoti  bilan  bog‘liq  holda  amalga  oshiriladi.  Hozirgi  kunda  butun 
insoniyatning  oliy  maqsadi  —  rivojlangan jamiyat  qurish  uchun 
umumxalq  kurashining  tarkibiy  qismi  bo‘lgan  maktabning 
kundalik ishini  о‘sib  borayotgan talablar darajasiga  ko'tarish,  uni 
tobora  takomillashtirishdan  iboratdir.  Bu  masalada  o'qituvchi  va 
tarbiyachilaming  roli  juda  kattadir.
Maktablarda  ta’lim-tarbiya  berish  metodlari  takomillasha 
borgan  sari  o‘qituvchi  va  tarbiyachining  roli  orta  boradi.  Yangi 
tip  muassasa  tarbiyachilarining  faoliyati  o‘quvchilarda  mustaqil 
ishlash,  topshiriqlarga  nisbatan  ongli  munosabatda  bo‘lish, 
yoshligidan  boshlab  o ‘z -o ‘ziga  talabchanlikni  oshirish  kabi 
ko‘nikmalami  hosil  qilib  borishga  qaratilgan  bo‘lishi  kerak.
Tarbiyachi  kelajak  quruvchisining  m a’naviy  qiyofasini 
shakllantirib boradi.  Shuning uchun ham ta’lim tizimini  takomil- 
lashtirish  bo‘yicha  amalga  oshirish  lozim  bo‘lgan  ishlarimizning 
hal  qiluvchi  faktori  —  yaxshi  tayyorgarlikka  ega  bo‘lgan  tarbiya­
chilar  va  maktabning  mohir  rahbarlaridir.  Tarbiyachi  ta’lim- 
tarbiya  ishida  hamma  vaqt  asosiy  figura  bo‘lib  keldi  va  shunday 
boiib  qoladi.  Shunday  ekan,  tarbiyachi  ta’lim-tarbiya  ishlarini 
aniq  belgilashi,  jamiyat  oldidagi  fuqarolik  burchini  doimo  his 
qilishi  lozim.
K.  D.  Ushinskiy:  «Yangi  bino  qurayotgan  arxitektor  qanday 
bino  qurmoqchi  ekanini  sizga  ayta  olmagan  arxitektorga  nima 
deyish kerak bo‘lgan bo‘lsa...  o‘zining tarbiyachilik faoliyati oldiga 
qo‘yilgan  maqsadni  aniq  va  to‘g‘ri  tushuna  olmagan  tarbiyachi 
haqida  ham  shunday  fikmi  aytishingiz  mumkin»1,  degan  edi.
Tarbiyachi  faqatgina  bolalar  bilan  olib  boriladigan  ish  soati 
jarayonidagina tarbiyachi bo‘lib  qolmay,  u  doimo,  hamma joyda, 
hamma  vaqt  pedagog  bo‘lib  qoladi.
Tarbiyachining  bolalar  tarbiyasida  muvaffaqiyatga  erishish 
uchun  ba’zan  o‘zining  bo‘sh  vaqtlarini,  ya’ni  dam  olish  daqi- 
qalarini  ham  ularning  tarbiyasiga  sarflashiga  to ‘g‘ri  keladi. 
Sustkashlik,  loqaydlik,  «ish  vaqtini  shunchaki  o‘tkazish  bilan
1 
Ushinskiy  K.  D.
  Asarlar  to'plami.  2-t,  М.,  1948,  63-bet.
138

cheklanish»  —  iste’dodli  tarbiyachi uchun yot  narsa.  Tarbiyachi- 
lik mehnati shundayki,  u har kuni,  har soatda uning oldiga yangi- 
yangi  muammolar  qo‘yadi.  Bu  murakkab  vazifalarni  muvaffa­
qiyatli  amalga  oshirish  uchun  tarbiyachi  tinimsiz,  muntazam 
ravishda  ijodiy  mehnat  bilan  shug‘ullanishi  lozim.
Bolalar  bilan  samimiy  munosabatda  bo‘lish,  ularni  o ‘z 
farzandidek sevish,  ardoqlash va  ayni  chog‘da talabchanlik,  sabr- 
bardosh,  matonat  tarbiyachiga  xos  xususiyatdir.  Tarbiyachi 
talabchan bo‘lish bilan birga  adolatli bolishi  ham  lozim.  Ba’zida 
tarbiyalanuvchilar  tarbiyachining  nohaqligidan  norozi  bo‘lishib, 
uning  adolatsizligini  betiga  aytadilar.  Afsuski,  shunday  noshud 
tarbiyachilar  ham  uchrab  turadiki,  ular  tarbiyalanuvchilar, 
qolaversa,  butun  jamoa  oldida  o ‘z  obro£larini  yo‘qotadilar. 
Tarbiyalanuvchilarning  noroziligi  —  tarbiyachi  sha’niga  bo‘lgan 
o‘ziga xos tanqidlar.  Tarbiyachi  o‘z  faoliyatida xatoga yo‘l qo‘ysa, 
uni  vazminlik  bilan  pedagogik  nuqtayi  nazardan  hal  qilmog‘i  va 
o‘z  xatosini  tuzatmog‘i  kerak.  Shuningdek,  hamkasblari,  maktab 
rahbarlarining  tanqidiy  mulohazalarini  ham  vazminlik  bilan 
do‘stona  qabul  qilishi  lozim.
Tarbiyachi  faoliyatida  hamma  narsa  har  doim  silliq  bo‘laver- 
maydi,  kehshmovchiliklar,  ba’zida ziddiyatlar vujudga keladi.  Agar 
tarbiyachining  o‘zi  shu  ish  yuzasidan  to‘g‘ri  xulosa  chiqarib, 
boshqalarning  aralashuvisiz,  masalani  to‘g‘ri  hal  qilsa,  albatta, 
durust  bo‘ladi.
Ma’lumki,  inson  dunyoga  tayyor  flkr,  g‘oya  va  tushunchalar 
bilan  kelmaydi.  Bunday  falsafiy  va  psixologik jarayonlar  ijtimoiy 
hayot  mahsuli  va  natijasi  bo‘ladi.  Shaxs  jamiyatning  tarkibiy 
qismidir.  Ijtimoiy  sharoitda  shaxsni jamiyatdan  ajratish  mumkin 
bo‘lmagani  singari,  shaxsni  jamiyatga  qarshi  ham  qo‘yib  bo‘l- 
maydi.  Shuning  uchun  inson  kamolotida  ta’lim-tarbiya  qudratli 
kuchdir.  0 ‘quvchilarning  ma’naviy  qobiliyatini  ta’minlovchi 
murabbiyning  eng  asosiy  vazifasi  o‘zining  ibratli  xulqi  va  xatti- 
harakati  bilan  o‘z  shogirdlariga  yetakchi,  rahnamo  bo‘lishga 
erishishdan  iboratdir.
Aksincha,  bolaga behuda do‘q qilish,  koyish uning o‘jar bo‘lib 
o‘sishiga,  bilimlami  o‘zlashtirmasligiga  sabab  bo‘ladi.  Bolaning 
tabiati  ehtiyotkorlik  bilan  muomala  qilishni  talab  etadi.
139

Buning  uchun  har  bir  tarbiyachi  jamoa  bilan  ishlashni  va 
bolalar  bilan  muomala  qilishni  yaxshi  bilishi  kerak.  Unda 
jamoatchilik,  faollik,  intiluvchanlik kabi xislatlar mujassam bo‘lsa, 
u  ishda  yangi  yutuqlami  qo‘lga  kiritib  boradi.
N. G.  Chemishevskiy  ta’biri  bilan  aytganda,  tarbiyachi  tar- 
biyalanuvchida  qanday  sifatlar  bo'lishini  istasa,  o‘sha  sifatlarga 
o‘zi  ham  ega  bo‘lishi  kerak.
Kuni  uzaytirilgan  maktab  va  maktab-internatlarda  ta’lim- 
tarbiya jarayonini  takomillashtira  borish  tarbiyachilar  zimmasiga 
tushadi.  Bunda  tarbiyachilarning  bolalarda  to ‘g‘ri  mantiqni, 
dunyoqarash  asoslarini  shakllantirib  borishga  e’tibor  berishlari, 
yoshlami  turmushga,  mehnatga va Vatan  mudofaasiga tayyorlash 
nazarda  tutiladi.  Kuni  uzaytirigan  guruh,  maktab-internatlarda 
o ‘quvchilar  faoliyatining  mazmuni  m a’lum  bir  pedagogik 
maqsadga  qaratilgan  bo‘lib,  ulaming  har  tomonlama  kamolotga 
yetishishini ta’minlab boradi.  Yangi tipdagi tarbiya  muassasalariga 
rahbarlik  qilish  —  bu  son  jihatdan  uncha  ko‘p  bo‘lmagan 
o‘quvchilar  jamoasiga  shunchaki  rahbarlik  qilish  emas,  balki 
bolalarni  jismoniy  mehnat  va  madaniy-ommaviy  ishlarga  jalb 
etish,  jam oatchilik  ishlariga,  turli  to ‘garak  va  tanlovlarga 
qatnashtirish  demakdir.  Shuningdek,  bunday  guruhlar  o‘quvchi- 
laming dam olishlari va  hordiq chiqarishlari bilan bog‘liq bo‘lgan 
masalalar:  o‘z-o‘ziga  xizmat  qilish,  bolalarni  rejim  bilan  ovqat- 
lantirish,  ulaming  har  tomonlama  bilim  olishlariga  bo‘lgan  talab 
va  ehtiyojlami  to‘la  qondirish,  kundalik  rejimni  to‘g‘ri  tashkil 
etish  kabi  murakkab  sohalami  ham  qamrab  oladi.
Kuni  uzaytirilgan  guruhlarga  rahbarlik  o‘quvchilar  jamoasi 
ishini  chegaralab  qo‘ymasdan,  ularning  ko‘proq  mustaqil 
faoliyatiga  va  intilishiga  imkon  berishi  lozim.  Shu  jihatdan 
qaraganda,  kuni  uzaytirilgan  sinf,  guruh  va  maktab-intematlar- 
da  ishlayotgan tarbiyachilarning faoliyati  nihoyatda mas’uliyatlidir. 
Chunki  bolalaming  har  bir  daqiqasini  mazmunli  va  qiziqarli 
o ‘tkazish  uchun  tarbiyachining  o ‘zi  maxsus  tayyorlangan 
b o ‘lmog‘i  kerak.  Biroq,  musiqa,  rasm,  ashula  va  mehnat 
sohasidagi  bilimlardan  yetarli  xabardor  bo‘lmagan  tarbiyachi 
o‘quvchilar  turmushini  mazmunli  uyushtira  olmaydi.
Shuningdek,  tarbiyachi  tarbiyalanuvchilar  uchun  namuna 
bo‘la  oladigan  sofdil,  bilimdon  va  insonparvar  bo‘lishi  kerak.
140

Ayrim  tarbiyachilar  bolalar  bilan  qo‘pol  muomalada  bo‘ladilar. 
«Agar  to ‘polon  qilsang,  shovqin  solsang,  sinfdan  chiqarib 
yuboraman»  deb  do‘q-po‘pisa  qiladilar, jerkib  beradilar.  Bunday 
muomala ongli intizom o‘matishga ko‘p jihatdan putur yetkazadi. 
Aksincha,  tarbiyachi  bolalar  diqqatini jalb  qilishi,  turli  vositalar 
bilan  ularning  faolligini,  qiziqishini  oshirishi,  bekorchilikka, 
zerikishga  yo‘l  qo‘ymasligi  kerak.
Tarbiyachi o‘qituvchi singari bolalarning ijobiy fazilatlarini har 
doim  e’tiborga  olishi,  o‘ta  sinchkov  bo‘lishi,  sinfdan  tashqari 
mashg‘ulotlaming samaradorligini oshirishga salbiy ta’sir etadigan 
tomonlarini  yo‘qota  borishi  zarur.  Chunki  internat  va  kuni 
uzaytirilgan  guruhlar  sharoitida  o‘quvchilarda  bilim  asoslarini 
yanada  chuqurroq,  atroflicha  egallab  olish  imkoniyati  bo‘lgani 
singari,  ularda  turmushga  ishonch,  e’tiqod  hosil  qila  borish, 
ularning iste’dod va qobiliyatlarini  ham tarbiyalab borish mumkin.
Tarbiyachi  bolaning  о‘sib  kamol  topishiga  katta  e’tibor berar 
ekan,  dastlab  uning  ijobiy  xususiyatlarini  ko‘ra  bilishi  kerak. 
Bolani  seva  oladigan,  uni  hurmat  qila  oladigan  tarbiyachigina 
uning yaxshi xislatlarini sezadi.  Bu bilan u,  shubhasiz o‘quvchilar- 
ning hurmatiga sazovor bo‘ladi.  Bu  esa,  o‘z  navbatida,  tarbiyachi 
tomonidan  olib borilayotgan ta’lim-tarbiyaviy ishlaming samarali 
kechishiga  olib  keladi.  Tajribali  murabbiylar pedagogik maqsadni 
o‘quvchilar  bilan  o'tkaziladigan  mashg‘ulotning  mazmun  va 
xarakteriga  qarab  belgilaydilar.  Bu  ular  tomonidan  olib  borila- 
digan  sinfdan  tashqari  mashg‘ulotlaming  qiziqarli  va  mazmunli 
o‘tishini  ta’minlaydi.
Kuni  uzaytirilgan  guruh  va  sinflarda  mustaqil  o‘quv  mash- 
g‘ulotlari  hamda  tarbiyaviy  ishlaming  mazmunli  bo‘lishini 
ta’minlaydigan  vositalardan  yana  biri  tarbiyachining  o‘quvchilar 
oldidagi  obro‘sidir.  Obro‘li  tarbiyachi  o'quvchiga  do‘q-po‘pisa 
qilmaydi,  baqirmaydi.  Ular  o‘z  obro‘si  bilan  o ‘quvchilarning 
tashabbus  ko‘rsatib  ishlashiga,  topshiriqlarni  his  qilishlariga 
erishadi.  Demak,  kuni  uzaytirilgan  guruhlarda  ta’lim-tarbiya 
ishining  samarasi  tarbiyachining  ijobiy  fazilati  bilan  bevosita 
bog‘liq.  Ha,  tarbiyachi  qancha  obro‘li  bo‘lsa,  o‘quvchilar  uning 
topshiriqlarini  shuncha  yaxshi  bajaradilar.
Bolalar tarbiyachi bilan o‘qituvchining xoh darsda bo‘lsin,  xoh 
turmushda  bo'lsin,  ularning  o‘zlarini  qanday  tutishini,  qanday 
kiyinganini,  o‘z  atrofidagi  kishilar  bilan  qanday  muomalada
141

bo‘lishini  doimo  kuzatib  yuradilar.  Ayniqsa,  ishi  bilan  so‘zi  bir- 
biriga  to‘g‘ri  kelmaydigan  pedagoglami  bolalar  yoqtirmaydilar. 
Bolalar  samimiy,  g‘amxo‘r,  dilkash  tarbiyachini  hurmat  qiladilar 
va  unga  ishonadilar.
Demak,  tarbiyachining pedagogik  mahorati va  shaxsiy  namu- 
naviy  sifatlari  bola  tarbiyasida  asosiy  va  muhim  rol  o‘ynaydi. 
Tarbiyachi va o‘qituvchining obro‘si har qanday intizomsiz bolaga 
ham  kuchliroq  ta’sir  ko‘rsatadi.
Tarbiyachining  tashqi  qiyofasi:  uning  kiyinishi,  so‘zlashish 
madaniyati,  o‘zini  tutishi,  salobati,  bola  tarbiyasining  shaklla- 
nishida  alohida  ahamiyat  kasb  etadi.  Shuningdek,  uning jismoniy 
jihatdan sog‘lomligi,  ko‘rish-eshitish qobihyatlari,  nutqi tarbiyala- 
nuvchi  uchun  o‘mak bo‘lishi  maqsadga  muvofiq.  Shuning  uchun 
guruh  tarbiyachilarini  shifokor  ko‘rigidan  o‘tkazish,  sog‘lig‘ini 
tekshirib  turish  lozim.  Yurak-qon,  markaziy  nerv  tizimida, 
psixikasida  kasal  va  nuqsoni  bor,  sil  kasalining  xavfli  shakllari 
va yuqumli teri kasalliklari bilan og‘rib yurgan,  ko‘rish va eshitish 
a’zolari  ishdan  chiqa  boshlagan  kishilar  tarbiyachilik  kasbiga jalb 
etilmaydi.
Afsuski,  tarbiyachilar orasida boshlang‘ich  sinflar bo‘yicha  oliy 
ma’lumotli  mutaxassis  kishilar  ozchilikni  tashkil  etadi.  Ba’zi 
qishloq  maktablarida  yuqori  sinflarning  predmet  o‘qituvchilari 
yoki  pedagogik  ma’lumoti  bolmagan  kishilar,  yosh  o‘qituvchi- 
lar,  ayrim  hollarda  nafaqaga  chiqish  arafasida turgan o‘qituvchilar 
tarbiya  san’atini  bilish,  bilmasligidan  qat’i  nazar  tarbiyachi  qilib 
tayinlanadilar.  Bunday  holatlar  yangi  tip  muassasalar  ishini 
yaxshilashga,  o‘tkazilayotgan mashg‘ulotlaming samarali bo‘lishiga 
salbiy  ta ’sir  etadi.  Tarbiyachilar  orasida  qisman  bo‘lsa-da, 
qo‘nimsizlik,  ulami tez-tez almashtirish kabi  hollar uchrab  turadi. 
Tarbiyachilik  kasbiga  nisbatan  bunday  m unosabat  kuni 
uzaytirilgan  gumh,  maktab  va  maktab-internatlardagi  ta’lim- 
tarbiya  ishlarining  mazmuniga  salbiy  ta’sir  etishi  shubhasizdir. 
Ba’zan  maktablarda  guruhlarga  tarbiyachilar  bir  stavka  ta’min- 
lanmay  qolgan  o‘qituvchilaming  stavkasini  to‘ldirish  maqsadida 
tayinlanadilar.
Tarbiyachilarning  tez-tez  almashib  turishlariga  quyidagilar:
a) 
xalq  maorifi  xodimlarining,  jamoatchilikning  kuni  uzayti­
rilgan  maktab,  sinf va  guruhlaming  ta’lim-tarbiya  ishini  yanada 
yaxshilashga,  yosh avlodni har tomonlama yetuk qilib tarbiyalash-