K. hoshimov kuni uzaytirilgan guruhlarda ta

0 ‘ZBEKIST0N  HUKUMATINING  YANGI  TIPDAGI 
0 ‘QUV  MUASSASALARINI  RIVOJLANTIRISH 
HAQIDAGI  G‘AMXO‘RLIGI
Kuni  uzaytirilgan  guruhlar  taraqqiyoti. 
Kuni  uzaytirilgan 
maktab,  guruh,  maktab-intematlaming tashkil  qilinishi  maktablar 
tarixida  yangi  davmi  boshlab  berdi.  Bu  muassasalar  vositasida 
maktablarda  o‘quvchilarga  har tomonlama  ta’lim-tarbiya  berishni 
yanada  yaxshilash  uchun  yangi  imkoniyatlar  yaratildi.  Bu  yangi 
muassasalaming  paydo  bo‘lishi  maktablar  tarixida  o ‘tkinchi  bir 
davr  emas  edi.  Bunday  maktablar  o‘ziga  xos  tarixga  ega  bo‘lishi 
bilan  birga,  bu  sohada  ma’lum  tajribaga  ega  edi.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  xalq  xo‘jaligini  rivojlantirishning 
1976— 1980-yillarga  m o‘ljallangan  rejasida  (1975-yilga  nisbatan 
foiz  hisobida)  kuni  uzaytirilgan  m aktablar  va  guruhlardagi 
о‘quvchilar sonini  1976-yilda  106,7 %,  1977-yilda  124,9  %,  1978- 
yilda  156,2 %,  1979-yilda  189,6 %,  1980-yilda  123,1  %  ga ko‘pay- 
tirish  belgilandi.
13

Respublika  hukumatining  g‘amxo‘rligi  tufayli  respublika - 
mizda  kuni  uzaytirilgan  maktab  va guruhlarning  tarmog‘i  yildan 
yilga  kengaydi.  1966—1967-o‘quv  yilida  xalq  xo‘jalik  rejasiga 
ko‘ra  respublikamizdagi  kuni  uzaytirilgan  maktab  va  guruhlarga 
170 000  bola  tortilishi  zarur  edi,  amalda  esa  176710  o ‘quvchi 
jalb  etildi.  1967—1968-o‘quv yilida  rejadagi  204  500  bola  o‘miga 
236  100  bola  qabul  qilindi.  Kuni  uzaytirilgan  maktab  va  guruh­
larda  ularga  qabul  qilingan  o ‘quvchilar  soni  shu  tarzda  keskin 
ko‘paya  bordi.
Shunday  qilib,  17  yil  mobaynida  respublika  bo‘yicha  kuni 
uzaytirilgan  maktablar soni  5,  o‘quvchilar  soni  4 baravarga  oshdi. 
0 ‘quvchilar  kunduzgi  um u m ta’lim  maktablaridagi  um um iy 
o ‘quvchilar sonining  salkam  30  foizini  tashkil  qildi.  Bu  o‘zgarish- 
larning  qishloqlarda  kuni  uzaytirilgan  m aktablar  tarm og‘ini 
rivojlantirish  hisobiga  bo‘lganligi  diqqatga  sazovordir.  Bunday 
qishloq  maktablari  soni  1965-yil  1-sentabrgacha  shahar  maktab- 
laridan  atigi  1,76  baravar  ortiq  bo‘lgan  bo‘lsa,  1982-yilga  kelib 
qishloq kuni  uzaytirilgan  maktablari  shahar maktablariga  nisbatan 
4,1  baravar  ortdi.
1-jadval
Kuni  uzaytirilgan  maktablar1 
( 0 ‘quv  yili  boshida)
Yillar
K
u
n
i 
u
z
a
y
ti
ri
lg
a
n
 
m
ak
ta
b 
va
 
kun
i 
u
z
a
y
ti
ri
lg
a
n
 
g
u
ru
h
li
 
m
ak
ta
b
la
r
Shu jumladan
K
u
n
i 
u
z
a
y
ti
ri
lg
a
n
 
g
u
ru
h
la
rd
a
 
o
‘q
u
v
c
h
il
a
r 
so
n
i 
(m
in
g
)
Shu jumladan
sh
a
h
a
r
jo
y
la
ri
d
a
q
is
h
lo
q
jo
y
la
ri
d
a
sh
a
h
a
r
jo
y
la
ri
d
a
q
is
h
lo
q
jo
y
la
ri
d
a
1970/71
3228
912
2316
321,1
149,9
171,2
1975/76
4237
1102
3135
450,6
197,4
253,2
1980/81
6532
1231
5301
1011,8
339,7
672,1
1981/82
6693
1310
5383
1130,0
378,3
751,7
1982/83
6782
1308
5474
1286,1
431,2
854,9
1983/84
6938
1368
5570
1411,7
465,6
946,1
1984/85
7027
1387
5640
1498,8
477,1
1021,7
1985/86
7009
1400
5609
1523,1
492,5
1030,6
1 Архив  Министерства  просвещения  Узбекистана,  on.  22,  Д.  93.
14

0 ‘zbekiston  Respublikasining  sobiq  Maorif ministrligi  kolle- 
giyasida  (1979-yil  20-avgust)  qabul  qilingan  «Respublikada  kuni 
uzaytirilgan  maktab,  sinf  va  guruhlar  ishini  takomillashtirish 
to ‘g‘risida»gi  qarorda  maktablar ishidagi  mavjud xato  va  kamchi- 
liklar  alohida  qayd  qilinib,  kuni  uzaytirilgan  muassasalar faoliya­
tini,  ulardagi  ta ’lim-tarbiyaga  oid  tadbirlami  kengaytirishning 
muhim  omillari  ko‘rsatildi.  Shuningdek,  1980—1985-yillarda 
respublika miqyosida  kuni uzaytirilgan maktablar sonini 422 taga, 
kuni  uzaytirilgan  maktab,  sinf va  guruhlardagi  o‘quvchilar sonini 
1985—1986-o‘quv  yiliga  kelib  1  million  700  mingga  yetkazish 
rejalashtirildi.
Umuman  olganda,  0 ‘zbekiston kuni uzaytirilgan  maktab,  sinf 
va  guruhlaming  son  jihatdan  ham,  sifat  jihatdan  ham  taraqqiy 
etishi  xalq  maorifi  rivojlanishi  bilan  birga  respublikamiz  barcha 
tarmoqlarida  ish  va  mehnat  unumining  oshishiga  bevosita  ijobiy 
ta’sir  ko'rsatdi.
0 ‘zbekistonda  intem at  muassasalari  ta ’lim-tarbiyaning  eng 
yaxshi  shart-sharoitlarini  yaratish  va  bolalarni  har  tomonlama 
o‘stirish  hamda ulami tarbiyalashda  oilaga yordam berish  maqsa- 
dida  umumta’lim  maktab-intematlari  tashkil  qilingan  edi.  Mak­
tab-internatlarga  ko‘p  bolali  oilalarning,  yolg‘iz  onalarning, 
mehnat  nogironlarining bolalari,  vasiylikda bo‘lgan bolalar,  yetim 
bolalar,  shuningdek,  barcha  zarur  sharoitlar  bilan  ta’minlashga 
qurbi  yetmaydigan  oilalarning  bolalari  qabul  qilinadi.  Intem at 
o ‘quvchilari  davlat  ta ’m inotida  b o ‘ladi,  qisman  korxonalar, 
homiylar,  ota-onalar  moddiy  yordam  berishadi1.
Intemat  va  yarim  intemat  (kuni  uzaytirilgan  maktab  dastlab 
ana  shunday  atalardi)  usulida  bolalarni  tarbiyalash  g‘oyasi  XIX 
asming  20-yillarida  oldinga  surilgan bo‘lib,  sobiq  Ittifoqning Xalq 
Maorif  Komissarligi  tomonidan  m a’qullangan  edi.
Maktab-intematlami  tuzishning  negizini  tashkil  etuvchi  mu­
him pedagogik vazifa tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish jarayonini  qamrab 
olgan yagona tizimni vujudga  keltirishdan  iboratdir.  Bunday tizim 
shaxs  ongining garmonik rivojlanishini  ta’minlaydi,  o‘quvchilami 
amaliy  faoliyatga  tayyorlaydi.
1 Архив  Министерства  просвещения  Узбекистана,  on.  22,  Д.  93.
15

1921-yilda  Turkiston  Respublikasida  157  ta  internat,  54 ta 
kommuna  maktablarida  ta’lim-tarbiya  ishlari  olib  borildi.
Toshkentda  birinchi  maktab-intemat  eski  shahaming  Besh- 
yog‘och  dahasida  ochildi.  Unga  o‘zbek  shoiri  va  sharq  she’riyati 
tadqiqotchisi  Almaiy  nomi  berildi.  Respublika  M aorif  Xalq 
Komissarligi  bu  maktabni  K.  Libknext  va  N.  G.  Chemishevskiy 
nomidagi  maktablaming  amaliy  o‘quv-tarbiyaviy  ish  tajribasiga 
tayanib  tashkil  qilgan  edi.  Bu  maktabda  keng  va  yaxshi jihozlan- 
gan  o ‘quv  sinflari,  fizika,  kimyo,  matematika,  tarix  xonalari  bor 
edi.  Maktabning  pedagoglar  jamoasi  respublika  milliy  maktab­
larida  ta ’lim  mazmunini  ishlab  chiqish  va  takomillashtirishda 
fizika,  kimyo,  matematika  darsliklari va  qo‘llanmalarini  rus tihdan 
o‘zbek  tiliga  taijima  qilishda,  o‘zbek  tilidagi  o‘quv  terminologi- 
yasini  yaratishda  faol  qatnashdi.1  Bu  maktab  nam una-o‘rnak 
maktabiga  aylandi:  unda  o‘qituvchilar  seminarian,  boshlang‘ich 
maktablari  o ‘qituvchilarining  malakasini  oshirish  kurslari  ishlay 
boshladi.
Respublikada  internatlar  tarm og‘i  asosan,  Ikkinchi  jahon 
umshidan  keyingi  yillarda  keng  rivojlandi.  1949-yil  mart  oyidan 
barcha  viloyatlarda, jumladan,  ayrim tog‘li  tuman chorva yaylov- 
larida  I—IV  sinflarda  o‘qitish  lozim  bo‘lgan  maktab  yoshidagi 
bolalar  maktab-intematlarga  tortila  boshlandi.
Yosh  avlodni  tarbiyalash  va  unga  ta’lim  berish  ishini  yaxshi- 
lash bo‘yicha  1956-yil  15-sentabrda  «Maktab-intematlami tashkil 
etish  to ‘g‘risida»  qaror  qabul  qilindi.  Unda  maktab-internatlami 
«Har  tomonlama  rivojlangan,  ilmh  tarbiyalangan  bunyodkorlami 
tayyorlash  vazifalarini  yanada  yuqori  saviyada  hal  etish»ga  da’vat 
etilgan.  Mahalliy  tashkilotlar,  xalq  maorifi  organlari  hukumat 
qarorlarini  amalga  oshira  borib,  m aktab-internatlar  ham da 
maktablar  qoshidagi  internatlar  tarmog‘ini  rivojlantirish  sohasida 
katta  ishlar  olib  bordilar.
1956—1957-o‘quv  yihda  0 ‘zbekistonda  1237  tarbiyalanuvchi- 
ga  m o‘ljallangan  6  ta  maktab-intemat,  1959—1960-o‘quv  yilida 
9,5  ming  o ‘quvchiga  mo‘ljallangan  50  ta  maktab-intemat  ochil­
di.  Keyingi  yillarda  maktab-intematlar  tarmog‘i  yanada  kengay- 
tirilib,  ulaming  soni  1965—1966-o‘quv yili  oxiriga  kelib  122  taga,
1 
0 ‘zbekistonda  xalq  maorifining  40  yil  ichida  erishgan  yutuqlari.  0 ‘quv- 
peddavnashr,  1957,  24-bet.
16

o'quvchilar soni  44490  taqa yetdi.  (Keyingi yillarda  68  ta maktab- 
intematda  24440  nafar  bola  tarbiyalanmoqda).
M aktab-internatlar  va  maktablar  qoshidagi  intematlarning 
o‘ziga xos xususiyatlari shundan iboratki,  o‘quvchilar kecha-kunduz 
o‘sha yerda bo‘ladilar,  bolalar jamoa bo‘lib yashaydilar,  o‘ynaydilar, 
birgalashib dars tayyorlaydilar va boshqa turli tarbiyaviy tadbirlarda 
qatnashadilar.  Bu  ta’hm va tarbiya jarayonining  mustahkam  bo‘li- 
shiga  katta  imkoniyatlar  yaratadi.  Bunday  sharoitda  tarbiyala- 
nuvchilarning  yurish-turishi,  xulqi,  uy  vazifalarini  o‘z  vaqtida  ba­
jarishi,  shaxsiy  va jamoat  gigiyenasiga,  madaniy  axloq  qoidalariga 
rioya  qilishlari  ustidan  kundalik  nazorat  qilib  borish  imkoni 
tug‘iladi.
2-jadval
0 ‘zbekiston  Respublikasi  viioyatlari  bo‘yicha  maktab-internatlar  va 
ulardagi  tarbiyalanuvchilar  sonining  o‘sisbi  (ming  kishi  hisobida)1
1958—59-o‘quv  уШ
1965—66-o‘quv  yili
Viloyatlar
Maktab-
internatlar
soni
Tarbiyalanuv­
chilar  soni
Maktab-
internatlar
soni
Tarbiyalanuv­
chilar  soni
Andijon
3
624
20
7270
Buxoro
2
310
11
4070
Samarqand
3
472
19
6370
Qashqadaryo
1
113
8
2210
Surxondaryo
—
—
—
1600
Sirdaryo
—
—
11
3260
Toshkent
1
370
9
4290
Toshkent  shahri
1
293
10
5710
Farg‘ona
2
485
16
5620
Xorazm
1
374
6
2090
QQR
—
—
7
2000
0 ‘zR  bo‘yicha 
hammasi
14
3049
122
44490
1 Данные  планово-финансового yfipaBJ|e$i^ ДОЩВД^Оа 
1965/66  учебные  годы.

Maktab-intematlar  o‘quvchilaming  g‘oyaviy-siyosiy,  mehnat, 
axloqiy,  estetik tarbiyasi bilan jismoniy rivojlanishini  chambarchas 
bog‘lagan  holda  olib  borishda  m uhim   ahamiyat  kasb  etadi. 
Shuningdek,  bu yerda jamoaviy munosabatlar tezroq shakllanadi, 
bolalaming  maktabdan  va  sinfdan  tashqari  ishlarini  birgalikda 
bajarish  uchun  vaqtning  ko‘pligi  katta  rol  o‘ynaydi.  Maktab- 
intematlar  faoliyatida  o‘quvchilaming  o‘zini  o‘zi  boshqarishiga 
alohida  aham iyat  beriladi.  0 ‘zini  o ‘zi  boshqarish  tizim ida 
«Kamolot»  YIH  va  «Kamalak»  bolalar  tashkilotlari  yetakchi  rol 
o ‘ynaydi.  0 ‘zini  o‘zi  boshqarishning  ta’sirchanligi  va  samarador 
bo‘lishi  ko‘p  jihatdan  maktab  o ‘qituvchilari,  tarbiyachilari  va 
rahbarlariga  bevosita  bog‘liq.
Xalq  maorifi  organlari  um um ta’lim  m aktab-internatlarini 
rahbar  va  pedagog  kadrlar  bilan  ta ’minlaydi,  ta ’lim -tarbiya 
ishlariga  metodik  yordam  ko‘rsatadi.  Maktab-intematda  bolalar 
dunyoqarashini  shakllantirishga ustaxonalar,  o‘quv-tajriba uchast- 
kalarida  mehnat,  ijtimoiy  foydali  mehnat'  bilan  izchil  ravishda 
qo‘shib  olib  boriladi.  Zero,  maktablar  ishini  qayta  qurishda 
o‘quvchilarga  ta ’lim-tarbiya  berishni  ishlab  chiqarish  mehnati 
bilan  qo‘shib  olib borish  eng  muhim vazifadir.  Turli-tuman  ijodiy 
faoliyatni  ro‘yobga  chiqarishda  bolalardagi  mavjud  iste’dod  va 
qobiliyatni  aniqlash  imkoniyatlari  ko‘p.  Shu bois  maktab-intemat 
sharoitida  kasbiy  ta’limga  keng  o‘rin  ajratilgan.
0 ‘qituvchilaming  sobiq  sho‘ro  davridagi  I  Butunittifoq  syez- 
dida  (1968-yil)  «Maktab-intematlami  rivojlantirish,  ularda  tar­
biyaviy  ishlarni  takomillashtirish  umumiy  o‘rta  ta’lim  masalasini 
hal  etishga yordam bergan bo‘lur edi.  Shuning uchun yaqin yillar 
ichida  maktab-intematlar tarmog‘ini,  ayniqsa,  qishloqda  kengay- 
tirish,  ulaming  moddiy  bazasini  vujudga  keltirish,  u  yerda  bola­
laming  normal  ovqatlanishi  va  turmushini  tashkil  etish  zarur»ligi 
ta ’kidlandi.  M aktab-internatlar  faoliyatini  yaxshilash  va  ular 
tarmog‘ini  kengaytirishda Vazirlar  Kengashining  1973-yilda  qabul 
qilgan  «Qishloq  umumiy  ta ’lim  maktablarining  ish  sharoitini 
yanada yaxshilash tadbirlari to ‘g‘risida»gi  qarori muhim  rol  o‘yna- 
di.  Mazkur qarorda  maktab  qoshidagi  intematlami  rivojlantirishga 
katta  e’tibor  berildi.
Qarorga  muvofiq  0 ‘zbekistonda  maktablar  qoshidagi  inter- 
natlar  tarm og‘ini  kengaytirish  va  ularning  m oddiy  bazasini 
mustahkamlash  yuzasidan  ishlar  avj  oldirildi.  1981-yilda  respub-
18

likada  ishlab  turgan  ana  shunday  645  ta  intematda  22770  nafar 
bola  tarbiyalandi.
Maktab-intematlar  ishining  samaradorligi  ko‘p  jihatdan  tar- 
biyalanuvchilarning  kundalik  rejimini  oqilona  uyushtirishga 
bog‘Uq.  Makarenko  ta’biri bilan aytganda,  «Rejim  —  tarbiyalashga 
yordam  beradigan  vosita  va  metodlar  tizimidir».  Tarbiyalanuv- 
chilar  tomonidan  kundalik  ratsional  rejimning  aniq  bajarilishi 
butun organizmning  (kishi tanasining)  ishlashi uchun qulay shart- 
sharoitlami vujudga keltiradi,  bu  esa o‘quvchilaming  ishlash  qobi- 
liyatini  oshirishga  yordam  beradi.  Kundalik  rejim  turli  xarakter- 
dagi  faoliyatni  navbatma-navbat  almashtirib  turishdan  tashqari, 
qisqa  muddatli  faol  ravishda  dam  olish,  chunonchi,  sayr  qilish, 
sport  o‘yinlari  va  hokazolar  bilan  shug‘ullanishni  ham  nazarda 
tutishi  zarur.
Organizmning uyg‘oq davrida  ish  faoliyati va  faol  dam  olishni 
almashtirib  turish  ish  qobiliyatini  to ‘la  ravishda  qayta  tiklash 
uchun  kifoya  qilmaydi.  Organizmning  ish  qobiliyatini  to ‘la 
ravishda  qayta  tiklay  oladigan  dam  olish  vositasi,  bu  —  uyqudir. 
Uyqu  jarayonida,  ya’ni  dam  oUsh  va  to la   harakatsizlik  paytida 
bosh  miya  po‘stlog‘i  hujayralari  o‘zining  normal ishlash qobiliya­
tini qayta tiklaydi.  Sog‘lom uyqudan so‘ng bola  o‘zini tetik,  yengil 
his  etadi,  ishga ishtiyoqmand boladi.  Demak,  maktab-intematlar 
rejimida  uyquga  ham  zaruriy  o‘rin  ajratiladi  va  bunga  qat’iyan 
amal  qilinadi.
Maktab-intematlarda  kundalik rejimni  amalga oshirish muvaf- 
faqiyati  tashqi  muhitning  gigiyena  shart-sharoitiga  bog‘liq.  Ish 
joyini  to ‘g‘ri  tashkil  qilish  (asbob-uskunalar,  jihozlar,  obodon- 
lik,  mikroiqlim)  va  tashqi  muhitning  boshqa  shart-sharoitlari 
o‘quvchilar  ish  qobiliyatini  saqlashga  yordam  beradi.
Kundalik rejim shunday tashkil  etilishi  zarurki,  bunda  ko‘proq 
aqliy  mehnatni  talab  qiladigan  darslar  mehnat,  badantarbiya, 
xoreografiya  mashg‘ulotlari,  ustaxona  va  maktab  qoshidagi  yer 
uchastkasida  ishlash bilan almashinib  turishi  kerak.  Ochiq havoda 
yurish,  muskullarni  harakatlantirish  o ‘quvchilarning  ishlash 
qobiliyatini  oshirishda  g‘oyat  katta  omil  hisoblanadi.  I—III  sinf 
o'quvchilari  uchun  maktabda  dars  mashg‘ulotlari  kuniga  to ‘rt 
soatdan  oshmasligi  lozim.  IV sinfda  haftasiga  faqat  ikki  kun besh 
soatdan  dars  o‘qitishga  yo‘l  qo'yiladi.  I—VI  sinflarda  esa  har 
kungi  darslar  soni  5  soatdan  oshmasligi  zarur.  VII—VIII  sinf-
19

larda  haftasiga  ikki marta  olti  soatdan  dars  o‘qitish  mumkin.  Dars 
jadvaliga  kuniga  besh  yoki  olti  soat  mashg‘ulot  qo‘yilganda, 
badantarbiya  yoki  mehnat  darslarini  o‘qitish  maqsadga  muvo- 
fiqdir.  Shanba  kunlari  esa  darslar  sonini  to ‘rt  soatga  qisqartirish 
lozim.  Quyi  sinflar  o‘quvchilarining  o‘quv  kunini  to‘rt  soat  dars 
bilan  chegaralash  talabi  shunga  asoslanganki,  ular  beshinchi 
darsdayoq  charchab  qolishadi.  Oltinchi  darsga  kelib  V—VI  sinf 
o ‘quvchilarining  asab  tizimi  charchab,  ish  qobiliyati  ancha 
pasayadi.
0 ‘quvchilaming  ish  qobiliyatini  saqlash  uchun  o‘quv  mash- 
g‘ulotlarining  davom  etish  vaqtigina  emas,  balki  kun  va  hafta 
ichida  darslarning  o ‘rin  almashinishi  ham  ahamiyatga  ega. 
Shuning  uchun  darslar jadvalini  tuzishda  asosiy gigiyena  talablari, 
o‘quvchilaming  aqliy  va  jismoniy  faoliyatini  qat’iy  almashinib 
turishi  ham  hisobga  olinishi  kerak.
M aktab-intematlarni  tashkil  etishda  eng  muhim  pedagogik 
g‘oya  —  tarbiyaviy  ta’sir  ko‘rsatishning  hamma jihatini  o ‘z  ichiga 
qamrab  olgan tizimni  amalga  oshirishdan  iboratdir.  Shunday tizim 
shaxsning  har  tomonlama  rivojlanishini,  barqaror  xarakter  shakl- 
lanishini  ta’minlaydi,  ularni  amaliy  faoliyatga  tayyorlaydi.  Shu 
bois  maktab-intematlar  tarbiya  shoxobchalarining  har  jihatdan 
barkamol,  yetuk,  hozirgi jamiyat  kishisini  tarbiyalab,  voyaga  yet- 
kazishning  muhim  shakllaridan  biridir.
KUNI  UZAYTIRILGAN  MAKTAB,  SINF,  GURUH
VA  MAKTAB-INTERNATLARNING  ASOSIY  SHAKLLARI 
HAMDA  PEDAGOGIK  XUSUSIYATLARI
Kuni  uzaytirilgan  maktab,  sinf  va  guruh  deganda,  har  kuni 
darsdan  tashqari  vaqtda  o ‘qituvchi-tarbiyachilar  tom onidan 
o‘quvchilar bilan  tizimli  ravishda  olib  boriladigan  ta’lim-tarbiyaviy 
ishning  shakl  va  mazmuni  tushuniladi.
Kuni  uzaytirilgan  guruh,  sinf  va  maktablaming  o‘qish  vaqti 
odatdagi  umumiy  ta’lim  maktablarinikidan  bir  necha  soat  ortiq: 
hafitada  besh  kun  ishlaydigan  maktab  va  guruhlarda  6  soat,  olti 
kun  ishlaydiganlarida  esa  5  soat.  Har bir  maktab,  guruh,  sinfning 
kuni  individual  asosda  uzaytiriladi.  Maktabning  xususiyati  va 
imkoniyatlarini belgilovchi  asosiy  mezon  o‘quvchilaming  maktab­
larda  bo‘lish  vaqtidir.  Masalan,  o ‘quvchilar  odatdagi  umumiy
20

ta’lim  maktablarida  o‘rtacha  5—6  soat bo‘lsalar,  kuni uzaytirilgan 
maktab  va  guruhlarda  10—12  soat,  intemat  tipidagi  maktablarda 
esa  24  soat  bo‘ladilar.  Shuningdek,  kuni  uzaytirilgan  maktab, 
guruhlardagi  o'quvchilar  faoliyatining  barcha  turlari  maktab 
jamoasi  pedagoglari  rahbarligida  amalga  oshiriladi.  Oilaning  bola 
tarbiyasi  sohasidagi  ishlarining  m a’lum  qismi  maktab  jamoasi 
zimmasiga tushadi.  Chunonchi,  bola kuniga  2  marta  ovqatlanadi, 
dam  oladi  va  o‘quv  ishlarini  maktabda  bajaradi.  Jamoat  va  oila 
tarbiyasi  bir-biriga  maksimal  yaqinlashadi.
Kuni uzaytirilgan sinflar va guruhlar kun tartibi umumiy ta’lim 
maktablaridan  ancha  farq qiladi va  maktabda  dars jarayoni  hamda 
darsdan  tashqari  faoliyatini  birgalikda  amalga  oshirish  imkonini 
beradi.  0 ‘quvchilar  jam oa  m ehnat  jarayonida  o ‘z  ishlarini 
rejalashtirishga,  shaxsiy  imkoniyatlarini  to ‘la  safarbar  qilishga, 
topshirilgan  ish  uchun javobgarlikni  his  qilishga  o‘rganadilar.  Bu 
kun  tartibi  ulardagi  yakka  boshchilikka  va  bir-biridan  ajralib 
qolishga  barham  beradi,  o ‘z  ishi  va  jamoa  ishi  uchun  shaxsiy 
javobgarlikni  oshiradi.  Jamoa  ish  jarayonida  o ‘quvchilar  bir- 
birlarini  o‘rganadilar,  biri  ikkinchisiga  yordam  beradi,  o‘rtoqla- 
rining  suhbatlarini  tinglaydi,  bir-birlarini  o‘tilgan  materiallarni 
takrorlashga  undaydi.  Agar o‘quvchi  uy vazifasini  sifatsiz  bajargan 
bo‘lsa,  uni  qayta  ishlashga  majbur etadi.  Natijada  o‘quvchilar o‘z 
ishini  va  bir-birlarining  ishini  taqqoslashga,  baholay  olishga 
o ‘rganadilar.
Hozirgi vaqtda yangi ta’lim  shaklining uchta:  kuni uzaytirilgan 
guruh,  kuni  uzaytirilgan  sinf  va  kuni  uzaytirilgan  maktab  kabi 
asosiy  tashkiliy  shakli  vujudga  kelgan.  Kuni  uzaytirilgan  guruh 
maktabda  ham,  o‘quvchilaming  turar joyida  ham tashkil  qilinishi, 
bir  xil  yoki  har  xil  yoshdagi  o ‘quvchilardan  tashkil  topishi 
mumkin.
Kuni  uzaytirilgan  maktab,  sinf  va  guruhlaming  bir-biridan 
qanday  farqi  borligi  va  qanday  atalishi  haqida  ba’zi  angla- 
shilmovchiliklar  mavjud.  Bizningcha,  o ‘quvchilarning  kamida 
80—85  foizi  kuni  uzaytirilgan  sinf yoki  guruhlarga  jalb  qilingan 
maktab 
kuni  uzaytirilgan  maktab 
deb  ataladi.  Agar  guruhga 
m a’lum  bir  yoki  bir  necha  parallel  sinf o‘quvchilari jalb  qilingan 
bo‘Isa 
kuni  uzaytirilgan  sinf 
(yoki kuni uzaytirilgan sinfli maktab), 
agar  bir  necha  sinf  o‘quvchilaridan  (masalan,  1—2,  3—4,  5—6, 
7—8  va boshqa  sinflar o‘quvchilaridan)  kuni uzaytirilgan guruhlar

tashkil  qilingan  bo‘lsa,  u  holda 
kuni  uzaytirilgan  guruh 
(yoki  kuni 
uzaytirilgan  guruhli  maktab)  deb  ataladi.
Ammo  kuni  uzaytirilgan  maktabni  har  xil  ta ’riflaydilar:  ba’zi 
mualliflar  maktabdagi  bir  necha  sinflardan  kuni  uzaytirilgan  sinf 
yoki  guruhlar  tashkil  etilsa,  qolgan  о‘quvchilar  ommaviy  maktab 
rejim ida  b o ‘lishidan  q a t’i  nazar,  bunday  m aktablarni  kuni 
uzaytirilgan  m aktab  deb  yuritadilar;  ayrim lar  (jum ladan, 
L.  Maskvin)  kuni  uzaytirilgan  guruhlarga  50  bola  jalb  qilingan 
b o ‘lsa,  uni  kuni  uzaytirilgan  maktab  deb  yuritish  mumkin, 
deydilar.  Boshqalari  esa  7  va  undan  ortiq  kuni  uzaytirilgan guruh 
yoki  sinfga  ega  maktabnigina  kuni  uzaytirilgan  maktab  deb 
nomlashni  tavsiya  etadilar.  Bu  ta ’riflar  hamon  mavjud  bo‘lsa- 
da,  biroq  kuni  uzaytirilgan  maktablaming  faoliyati  va  1967-yilda 
qabul  qilingan  Nizom  ulami  rad  etadi.  Ha,  maktabda  I—VTII 
sinf o‘quvchilarining  80  foizidan  kam bo‘lmagan qismi guruhlarga 
tortilgan  b o ‘lsagina,  m aktabni  kuni  uzaytirilgan  deb  atash 
mumkin.
Ko‘p  yillik  izlanishlar,  amaliy  ishlar  natijasida  hozirgi  vaqtda 
respublikamizda  mahalhy  sharoitlami  hisobga  olgan  holda,  kuni 
uzaytirilgan rejimning uch  qismli  tuzilmasi tarkib  topgan.  Bu  kuni 
uzaytirilgan  guruh  —  sinf  —  maktabdir.  Ularda  o‘quvchilarning 
individual  qiziqish  va  qobiliyatlarini  hisobga  olgan  holda  ta’lim 
va  tarbiya  ishlari  oUb  borilmoqda.  Biroq  ko‘p  yillik  tajriba  kuni 
uzaytirilgan  rejimdagi  ta ’lim  va  tarbiya  ishining  eng  samarali 
shakli  —  sinf va  maktab  ekanligini  ko‘rsatmoqda.  Kuni  uzaytiril­
gan  guruhlarda  tarbiyaviy  ishlami  uyushtirishda  qiyinchiliklarga 
ham  duch  kelinmoqda.  Jumladan,  turli  yoshdagi  o‘quvchilaming 
qiziqish  va  qobiliyatlariga  ko‘ra  mashg‘ulotlar  o‘tkazish,  ularning 
ko‘ngildagidek  dam  olishlarini,  xususan,  dars  tayyorlash  va 
mustaqil  ishlarini  tashkil  etishda  ko‘pgina  murakkabliklar  sodir 
bo‘lmoqda.
Kuni  uzaytirilgan  sinflar  shunday guruhlarga  qaraganda peda­
gogik  jihatdan  ancha  afzallikka  ega.
Ularda  ta’lim-tarbiya  ishlarini  samaraliroq  uyushtirish,  ko‘p- 
gina tarbiyaviy ishlami  muvaffaqiyatli hal  etish imkoniyati mavjud. 
Bunday  rejimdagi  o ‘quvchilar  guruhi  bir  necha  yil  davomida 
o‘zgarmaydi.  Natijada,  tarbiya  uchun  katta  qulayliklar  tug‘iladi. 
Respublikada  kuni  uzaytirilgan  sinf  va  maktablar  tarm og‘ini 
yanada  kengaytirishning  zarur  chora-tadbirlari  ham  ko‘rilmoqda.
22

Umumiy  ta ’lim  beradigan  maktablar  kun  bo‘yi  ishlaydigan  ilm 
maskanlariga  aylantirilmoqda.
«Kuni  uzaytirilgan»  tushunchasi  darsdan  so‘ng  maktabda 
qolib,  tarbiyachi  nazorati  ostida  sayr  qiladigan,  uy  vazifalarini 
tayyorlaydigan,  qolgan  vaqtlarda  esa  o ‘ynaydigan  yoki  badiiy 
kitoblar  o‘qiydigan  o ‘quvchilar guruhi  rejimiga  tegishlidir.  «Kuni 
uzaytirilgan  maktab»  tushunchasining  mazmuni  esa  butunlay 
boshqachadir.  U  alohida  olingan o‘quvchilar guruhigagina  daxldor 
b o ‘lib  qolm asdan,  balki  b u tun  m aktabga,  b u tu n   tashkiliy 
pedagogik  jarayonga  ham  tegishlidir.  Kuni  uzaytirilgan  maktab 
g‘oyaviy-siyosiy,  mehnat,  axloqiy tarbiyaning  mustahkam birligini 
ta’minlaydi,  umumiy  ta’limiy,  estetik  va  sport  faoliyatini  o‘quv 
rejalari  hamda  o ‘quvchilaming  shaxsiy  (individual)  qiziqishlariga 
moslab  tashkil  etadi.  Kuni  uzaytirilgan  maktab  moddiy  hayot  va 
jamiyat  qurilishi  umumta’lim  maktablarining  oldiga  qo‘ygan  va 
ilg‘or pedagogik jamoalar tomonidan izlanishlar natijasida vujudga 
kelgan.  Obyektiv va  subyektiv  sabablarga  ko‘ra  maktab  o‘quvchi- 
larining barchasini  kuni uzaytirilgan  sinf va  guruhlarga jalb  qilish 
qiyin  bo‘lganligi  sababli,  keyingi  yillarda  ayrim  turar  joylarda 
ham,  ya’ni  mahalla  va  shaharchalarda  kuni  uzaytirilgan  guruhlar 
tashkil  qilinmoqda.  Bu  guruhlardagi  o ‘quvchilarning  faoliyati 
uzluksiz  pedagogik  ta ’sir  ostida  bo‘lishi  bilan  birga,  ularning 
bo‘sh  vaqtlari,  mustaqil  dars  tayyorlashlari  tarbiyachilar  rahbar­
ligida  foydali  va  samarali  o‘tadi,  ular  klub  ishlariga  qatnashadi- 
lar,  turli  hunar-kasblami  o‘rganadilar.
Maktablarda bolalar bilan  ishlashning  har xil  shakllari mavjud 
bo‘lib,  to ‘garaklar,  turar  joylardagi  bolalar  uyushmalari  shular 
jumlasidandir.  Bolalar uyushmasi  —  bir uyda,  mahallada,  shahar- 
chada  yashovchi  turli  yoshdagi  bolalaming  uyushmasi.  Bunday 
uyushmalarda  kattalar  kichiklarga  g‘amxo‘rlik  qiladilar.  Bolalar 
yoshiga,  kuchiga  mos  mehnatga jalb  etiladi.  Ular bo‘sh vaqtining 
ko‘p  qismini  hovlida,  ochiq  havoda  o‘tkazadilar.  Hovli  bolalar 
hayotida  va  rivojlanishida  katta  rol  o ‘ynaydi.  Hovlida  m a’lum 
qoidalar  joriy  qilinadi,  odatlar  shakllanadi,  bu  yerda  ular 
tashabbus  ko‘rsatadilar,  o‘zaro  do‘stlashadilar  va  hokazo.
Shaharchadagi  har  bir  uyda  1-sinfdan  8-sinfgacha  bo‘lgan 
o'quvchilami  o‘z  ichiga oladigan  (qaysi  maktabda  o‘qishidan  qat’i 
nazar)  har  xil  yoshdagi  bolalar  uyushmasi  tuziladi.  Uyushma- 
komandaga  chaqqon,  hurmatga  sazovor  o ‘quvchi  boshchilik
23

qiladi.  H ar  bir  uyushma,  podyezd,  zveno  prinsipi  b o ‘yicha 
zvenolarga  bo'linadi.  Maktab  mikrorayoni  zonalarga  taqsimla- 
nadi.  Ular  5—7  ta  bo‘lishi  mumkin.  Zonadagi  uyushma  koman- 
dirlaridan  zona  shtabi  tuziladi.  Uni  zona  shtabi  boshlig‘i  bosh- 
qaradi.  Zona  shtabi boshliqlari  markaziy shtabga bo‘ysunadi,  unga 
«Kamolot»  YIH  a’zosi  rahbarlik qihb,  u  hamma  ishni  boshqaradi. 
Zona  shtabi  boshliqlari  yoshlar  qo‘mitasi  yig‘ilishlarida  hamma 
ishlar  bo‘yicha  hisobot  berib  boradilar.
Shanba  kunlari  komandirlar  kengashi  o‘tkaziladi.  Kengashda 
albatta  maktab  direktori,  «Kamolot»  YIH  kotibi,  harakat  a ’zolari 
va  o‘qituvchilar  qatnashadi.  Har  bir  yig‘ilishda  2—3  komandir 
hisoboti  tinglanadi.  Ishga  shtath  pedagog,  kuni uzaytirilgan guruh 
tarbiyachisi  yetakchi  bo‘ladi.  Ishni  o‘z-o‘zini  boshqarish  asosida 
tashkil  etish  katta  tarbiyaviy  samara  beradi.  Yoshlar  turli-tuman 
m a’lumotlar  oladilar,  mehnat  qilish  malakasini  hosil  qiladilar.
Mustaqil  dars  tayyorlashdan  so‘ng  ular o‘zlari  qiziqqan  to ‘ga- 
raklarga  qatnashadilar,  vaqti-vaqti  bilan  bog‘chalar,  podyezd  va 
ko‘chalami  tozalash  ishlariga,  urush  nogironlari  va  qariyalarga 
yordam  berish,  sport  maydonchasini  tozalash,  gullami  sug‘orish 
hamda  turli  o ‘yinlar  o ‘ynash  bilan  shug‘ullanadilar.
*  
*  
*
Umumiy  ta’lim  maktab-intematlari  haqidagi  Nizomga  ko‘ra 
tarbiyalash  uchun  qulay  sharoitlar yaratish,  oilaga  yordam  berish 
maqsadida  Respublika  xalq  maorifi  haqidagi  qonun  asoslariga 
muvofiq  maktab  bolalaming  yashash  joylaridan  3  km  va  undan 
uzoqda  bo‘lganda  umumta’lim  maktab-intematlari  tashkil  etish 
mumkin.
24