K. hoshimov kuni uzaytirilgan guruhlarda ta

Mehnat  tarbiyasi. 
Mehnat  —  jamiyat  taraqqiyoti,  jahondagi 
barcha  moddiy  va  ma’naviy  boyliklaming  manbayidir.  Mehnat 
kishining  va  kishilik  jamiyatining  eng  zarur  yashash  shartidir. 
Mehnat  inson  hayotining  mazmunidir.  Mehnatning  ulug‘vorligi 
inson  va  uning  aqli,  tafakkuri,  ijodiy  intilishlari,  yaratuvchanlik 
qobiliyati,  his-tuyg‘ularini  kamol  toptirishidadir.  Mehnat  inson-
53

ning  o‘zini  shakllantiradigan,  uning  aqliy va jismoniy kamolotiga 
yo‘l  ochib  beradigan  kuchdan  iboratdir.
Kuni uzaytirilgan  sinf va guruhlaming  asosiy vazifalaridan biri 
bolalarni  birinchi  sinfdan  boshlab  ijtimoiy  foydali  mehnatga 
tayyorlashdir.
Haqiqatan  ham,  mehnat  kishining  kamolotga  yetishiga  va 
unda  eng  yaxshi  insoniy  fazilatlarning  paydo  bo‘lishi  hamda 
rivojlanishiga  kuchli  ta ’sir  ko‘rsatuvchi  omildir.  Mehnat  bilan 
shug‘ullangan  bola  mustaqil  hayot  uchun  zarur  bo‘lgan  odat  va 
malakalami  egallaydi,  o ‘zining  iste’dod  va  qobiliyatini  takomil- 
lashtirib  boradi  hamda  odob,  intizomga  o ‘rganadi.
0 ‘zbekiston mustaqillikka erishgach respublika rahbariyati  mak­
tab  ta’limi  va  tarbiya jarayoni,  ayniqsa,  mehnat  tarbiyasini  shu  kun 
talabi  asosida  tashkil  qilish  masalasiga  e’tibomi  qaratib,  elektron 
hisoblash  mashinalari  va  kompyuterlar  bilan  ishlash,  ishlab  chi- 
qarishni  avtomatlashtirish  va  robotlashtirish,  mehnatni  ilmiy  asos- 
da  tashkil  etish,  m ehnat  jam oalarini  xususiylashtirish  singari 
vazifalami  ham  ilgari  surdi.  Shuningdek,  o‘sib  kelayotgan  yosh 
avlod  tarbiyasi,  xususan,  mehnat  tarbiyasi  haqida  doimo  g‘am- 
xo‘rlik  qilib  keladi.  Mehnat  tarbiyasining  maktabdagi  asosiy  negizi, 
uning  bosh  vazifasi  o‘quvchilarda  mehnatga  ijodiy  munosabatni 
tarkib  toptirishdir.  Jamiyat  manfaati  uchun  qilingan  mehnat  kishini 
axloqiy  chiniqtiradi,  uning  burch  hissiyotini  tarbiyalaydi.  Bolalar 
mehnatini  tashkil  etganda,  mehnatni ng  mazmunini  tushuntirish, 
uning  ijtimoiy  ahamiyatini  o‘quvchilarga  anglatish  kerak.  Shunda 
ular  mehnatsiz  yashash  mumkin  emasligini,  mehnatning  shodlik va 
baxt  keltirishini  anglab  yetishlari  mumkin.
Kuni  uzaytirilgan  guruhda  o‘ziga-o‘zi  xizmat  qilish,  bolalarni 
mehnatga tayyorlash muhim o‘rin egallaydi.  Guruh xonasida,  maktab 
hududida,  sport  maydonchasida,  oshxonada tozalik va  saranjomlikni 
saqlash  o‘ziga-o‘zi  xizmat  ko‘rsatishning  dastlabki  bosqichi  bo‘lishi 
mumkin.  0 ‘ziga-o‘zi  xizmat  mehnat,  malaka  va  odatlami  shakllan- 
tiradi,  kattalar  mehnatini  qadrlashga  o‘igatadi,  irodani  mustahkam- 
lashga  yordam  beradi.  Mehnatga  psixologik  va  amaliy  tayyorgarlik 
mehnat  ta’limining  ajralmas  qismi  hamda  yakuniy  bosqichi  — 
o‘quvchilami  kasbga  yo‘naltirish  ishida  davom  ettiriladi.
0 ‘quvchilar  tarbiyachilarning  jinsidan  q at’i  nazar,  yaxshi 
fuqaro  bo‘lishlari  bilan  birga  yaxshi  ro‘zg‘or  boshqaruvchi  kishi 
bo‘lib  o‘sishlari  lozim.
54

Ayrim tarbiyachilar o‘g‘il bolalar tarbiyasini qiz bolalar tarbiya- 
sidan  farq  qilish  kerak,  deb  o‘g‘il  bolalami  bichish-tikish,  ovqat 
pishirish,  pol  yuvish,  supurib-sidirish  kabi  ishlardan  ko‘pincha 
chetlashtirib,  ta ’lim-tarbiyada  xatoftklarg4  yo‘l  qtyyadilar. 
Bizningcha,  o‘g‘il bolalarga ham tanniishda g‘oyat  zamr bo‘lgan 
hamma  ishni  qilishni  o‘rgatish  kerak. iMehnatrfi  taqsim  qilishda 
o‘g‘il  va  qiz  bolalar  deb  ajratmay,  navbati'bjlan  barcha  ishlarga 
jalb  etish  lozim.
Guruhda  ijtimoiy-foydali  mehnatga  j^guruhda  va  oshxonada 
navbatchilik qilish,  yig‘ishtirish, 
dim  tartibga  solish,
kutubxonadagi  kitoblarni  ta^rrrirlash  kabilar)  alohida  e’tibor 
beriladi. 
!
1-sinf dasturida qog‘oz,  gazlama bilan ishlash,  qishloq xo‘jalik 
mehnati  nazarda  tutiladi.  Tarbiyachi  guruhda  bolalar  bilan 
birgalikda  turli  xil  buyumlami,  o‘quv  qurollari,  o‘yinchoqlar, 
turmushda  kerak  bo‘ladigan  narsalar,  arc ha  o ‘yinchoqlarini 
yasashi  mumkin.  Mehnat  mashg‘ulotlarida turli  narsalar:  toshlar, 
har xil  narsalarga o‘xshagan novda va ildiz,  g‘altak,  gugurt qutisi, 
plastilin,  loy,  ganch  va  shu  kabilardan  foydalanib,  buyumlar 
yasaydilar.  Bu ham bolani mehnatga tayyorlaydi.  Qishloq xo‘jalik 
mehnati xona gullariga  qarash va maktab uchastkasida ishlashdan 
iborat,  bolalar  bahorda  ko‘chat  o‘tqazishlari,  yemi  yumshatish- 
lari,  sug‘orishlari mumkin.  Bu ish  2-sinfdan boshlanishi mumkin.
3-sinfda  mehnat  tarbiyasi  bilan  bog‘liq  ishlar  ancha  murak- 
kablasha  boradi:  muqovali  kitoblar,  mehnat,  ona  tili  va  boshqa 
darslar  uchun  tarqatma  materiallar  saqlanadigan  qutichalar 
yasashadi,  gazlamadan  pilotka,  qo‘g‘irchoq  teatri  uchun  kiyim- 
kechaklar tikiladi.  Turli figuralami yasashda plastilin,  loy,  ganch- 
dan foydalaniladi.
3-sinfda  qishloq  xo‘jalik  mehnati  ko‘p  yillik  o‘simliklarni 
parvarish qihsh,  xona o‘simliklarini  o‘tqazish,  sabzavot ekinlarini 
yog‘och  qutilarda  o‘stirishdan  iborat.
4-sinfda  yuqorida  aytib  o‘tilganlardan  tashqari,  yog‘ochni 
arralash  va  kuydirib,  naqsh  solish,  o ‘yinchoq,  uy  jihozlarini 
tayyorlash  ishlari  bajariladi.
M a’lumki,  boshlang‘ich  sinflarda  hamma  ishni  shu  sinf 
o‘quvchilarining  kuchi  bilan  bajarish  qiyin,  shuning  uchun  kuni 
uzaytirilgan  guruhlarda  o‘ziga-o‘zi  xizmat  ko‘rsatish  ishlarida 
yuqori  sinf  o‘quvchilarining  quyi  sinf  o‘quvchilariga  otalig‘ini
55

uyushtirish  lozim.  Masalan,  5-sinf  o‘quvchilari  1-sinf,  6-sinf 
o ‘quvchilari  2-sinf,  7 -sin f  o ‘quvchilari  3-sinfga,  8 -sin f 
o‘quvchilari  4-sinf  o‘quvchilariga  otaliq  qilishlari  mumkin.
Maktabda  o‘ziga-o‘zi  xizmat  qilish  ishi  belgilangan  ma’lum 
soatlarda  o‘tkazilsa,  katta  tarbiyaviy  ahamiyatga  ega  bo‘ladi. 
Masalan,  1-  va  2-sinf  o‘quvchilari  uchun  o‘rta  hisob  bilan  bir 
kunda  30  daqiqa,  3—4-sinf  o‘quvchilari  uchun  45  daqiqa  ajra- 
tish  lozim.
0 ‘ziga-o‘zi  xizmat  qilish  ishlariga  ofqituvchilar,  tarbiyachi- 
lardan  tashqari  ota-onalarning,  otaliq  qiluvchi  tashkilotning, 
«Kamalak»  boshlang‘ich  tashkiloti  va  «Kamolot»  YIHning  faol 
qatnashishi,  kerak  narsalar  bilan  ta’min  etilishi  mehnat  tarbiya- 
sini  ommaviy  tusga  aylantirishda  katta  rol  o‘ynaydi.
0 ‘ziga-o‘zi  xizmat  ko‘rsatishni  yaxshilash,  tizimli,  to‘g‘ri  olib 
borish  uchun  tuzilgan  maktab  direktori  ish  rejasini  tarbiyachilar 
o‘zlarining tarbiyaviy ish  rejasiga  alohida bo‘lim qilib  kiritsa,  shu­
ningdek,  ota-onalar qo‘mitasi,  «Kamalak»  boshlang‘ich tashkiloti 
va  «Kamolot»  YIH  faoliyati  ham  aks  ettirilsa  maqsadga  muvofiq 
bo‘lur  edi.
Tarbiyachi  mehnat  tarbiyasi  bo‘yicha  olib  boradigan  ishida 
bolalar  mehnatini  jamoatchilik  mehnatiga  aylantirishi  lozim. 
Bolalarning  birgalikdagi  ishlarini  ayniqsa  qadrlamoq  lozim  — 
bu  jamoa  mehnatning  kurtagidir.  Mehnat  ta’limi  estetik  tarbiya 
bilan  chambarchas  bog‘liq  bo‘lishi  lozim.  Ana  shundagina  bola­
ning  mehnatga  bo‘lgan  qiziqishi,  mehr-muhabbati  orta  boradi.
Bolalarning  mehnat  tarbiyasi  bilan  estetik  tarbiyasini  qo‘shib 
olib  borishni  turli  vositalar  orqali  amalga  oshirish  mumkin. 
Chunonchi,  kuni  uzaytirilgan  guruhda  bolalar  guruh  xonalarini 
saranjom,  go‘zal  tutishini,  tushlik  uchun  stolni  chiroyli  qilib 
tuzashni,  qizlar  mashina  va  qo‘lda  narsalami  did  bilan  tikishni, 
o‘g‘il  bolalar  arralashni  va  kuydirib  naqsh  solishni  o‘rganadilar. 
Bolalar,  odatda,  plastilindan turh narsalami yasashni,  raqs tushish, 
qo‘shiq  aytishni  yaxshi  ko‘radilar.  Mashhur  sanalarga  bag‘ishlab 
devoriy gazetalar  chiqariladi  va  fotomontajlar jihozlanadi.  Stend, 
ko‘rgazma,  albom,  kecha,  konsert  va  shu  kabilarga  tayyorgarlik 
ko‘riladi.  Demak,  tarbiyachi  mehnat  va  estetik  faollikni  tarkib 
toptirishni  maqsad  qilishi  lozim.  Shuningdek,  bolada  estetik 
faollik  uyg‘otish  uchun  uni  har  bir  narsaga  ijodiy  yondashishga: 
o‘z  fikrini  qo‘shish va  uni  ro‘yobga  chiqarishning  yangi  yo‘llarini 
izlashga  o‘rgatish  maqsadga  muvofiq.
56

Har  narsaga  sa’y-harakat  orqali  erishiladi.  Zahmat  chekib 
mehnat  qilish  insonlami  orzulariga  yetkazadi,  ularga  sevinch  va 
shodlik  libosini  kiydiradi.  Qat’iyat  bilan  ishga  bel  bog‘laganlar 
erta-yu  kech  o‘z  maqsadlariga  yetadilar. 
/
0 ‘z  maqsadlariga  erishish  uchun  esa  har bir  sohada  chidam- 
lilik,  ishbilarmonlik,  g‘ayrat va shijoat talab  qilinadi.  Ana shunday 
xislatlarga  ega  bo‘lgan  tarbiyachi  bolalarda  ham  shu  xislatlami 
shakllantira  oladi.  Ayniqsa,  mehnat  tarbiyasi  tarbiyaning  barcha 
turlari  uchun  asos  bo‘lib  hisoblanadi.  Chunki  insondagi  barcha 
fazilatlar  mehnat  orqali  shakllanadi.
«Tarbiyachining  o‘zi,  agar insonning  haqiqatan baxtiyor bo‘l- 
mog‘ini  xohlasa,  insonni  rohat  to‘shagida  yotishi  uchun  tarbiya- 
lamasligi,  balki  uni  turmush  mehnatiga  tayyorlashi  lozim...»  — 
deb  yozgan  edi  bundan  yuz  yillar  muqaddam  K.  D.  Ushinskiy. 
Rus  pedagogining  bu  fikri  bizning  davrda  ham  o‘z  ahamiyatini 
yo‘qotgani  yo‘q.
Mehnat  va  mehnatsevarlik  shaxs  kamolotida  alohida  o‘rin 
tutadi.  Bolalarni yoshlikdan mehnatsevarlikka o‘rgatish,  mehnatga 
mehr-muhabbatini  uyg‘otish  muhim  tarbiyaviy  ahamiyatga  ega. 
Mehnatning  tarbiyaviy  ahamiyati  shundaki,  u  bolalarni  ijtimoiy 
foydali ishlarga  tayyorlash bilan ulami axloq ruhida tarbiyalashda 
ham  muhim  vositadir.  Chunki  axloq dastlab  turmush  tajribasida, 
mehnat  jarayonida hosil bo‘ladi.  Insonda hamma yaxshi fazilatlar 
erkin  mehnat  tufayli  paydo  bo‘lgani  kabi,  yoshlardagi  kamtarlik, 
mehnatsevarlik,  intizomlilik,  vatanparvarlik,  halollik  kabi  xislat 
ham mehnat jarayonida o‘sib yetishadi va mustahkamlanadi.  Bo- 
lalami  maktabda  va  maktabdan  tashqarida  mehnat  bilan  bevosi- 
ta shug‘ullantirmay turib,  ulami aqUy va jismoniy mehnatga ongli 
munosabatda  bo‘lishga  o‘rgatish  mumkin  emas.
Mehnat  tarbiyasi  deganda,  faqat  zavod,  fabrika yoki  qurilish- 
da,  dalada  ishlashga  tayyorlashgina  emas,  yoshlami  o‘quv  meh­
natiga,  san’at,  adabiyot,  madaniyat  borasidagi  aqliy-ijodiy  meh­
natga  ham  hozirlash  tushuniladi.  Mehnat  tarbiyasi  mukammal, 
jozibali  mashg‘ulotga  aylansa,  o‘quvchi  har  bir  ishga  muhabbat, 
zo‘r  uyushqoqlik  va  ishchanlik  bilan  kirishadigan  bo‘ladi.
Bolalar qiladigan  ishi,  bajaradigan topshiriqlaming mohiyatini 
tushunsa,  unga  qiziqadi,  qiziqish  g‘ayrat  bilan  ishlashga  undaydi. 
Shunga e’tibor berish  kerakki,  o‘quvchiga tavsiya etiladigan  ishlar 
ulaming  kuch va  qobiliyatlariga  mos bo‘lishi  lozim.  Kuni uzayti-
57

rilgan guruh o‘quvchilarining madaniy hordiq chiqarish paytlarida 
buyuk  ajdodlarimiz,  allomalarimiz,  o‘qimishli  kishilar,  ularning 
jamiyatda  tutgan  o‘rinlari  haqida  suhbatlar  o‘tkazish,  o‘qish, 
bilimli  bo‘Ush  haqidagi  maqollar,  hikmath  so‘zlar va  she’rlardan 
o‘qib  berish,  o'zlariga  ham  o'qitib  yod  oldirib,  mazmunini  tu- 
shuntirish  lozim.
Buyuk bobokalonlarimiz Amir Temur,  Abu  Rayhon  Beruniy, 
Abu  Ali  ibn  Sino,  Alisher  Navoiy,  Zahiriddin  Muhammad 
Bobur singari ko‘plab  allomalaming hayotlari,  mehnat faoliyatlari 
va  buyuk  meroslari  dunyoga  mashhurdir.  Ularning  aziz  va 
mo‘tabar  kishilar  sifatida  ko‘p  yillardan  buyon  xalqimiz  dilida 
saqlanib,  hurmat  bilan  tildan  tilga  doston  bo‘lib  kelishlarining 
sababi,  ularning bilimli,  ishbilarmon,  xalq manfaati uchun xizmat 
qilgan  kishilar  bo‘lganliklarini  alohida  mashg‘ulotlarda  o‘qib, 
o‘rganib,  tushuntirib  borish  kerak.  Shuningdek,  hozirgi  kunda 
yashayotgan,  xalq  uchun  xizmat  qilayotgan  va  olqishga  sazovor 
bo‘layotgan  bilimli  kishilar,  yetuk  kashfiyotchilar  haqida  ham 
ma’lumotlar  berib  borish  maqsadga  muvofiqdir.  Bunday  ishlar 
o‘quvchilarda  bilimli  bo‘lishga,  ana  shunday  kishilar  izidan 
borishga  qiziqish  uyg‘otadi.
0 ‘qish,  o'rganish,  turli  bilimlami  egallashda,  mehnat,  kasb- 
hunar  haqida  xalq  maqollari,  hikmath  so‘zlar,  badiiy  asarlaming 
ahamiyati  beqiyosdir.  0 ‘quvchilarga  maqol,  matal  va  hikmatli 
so‘zlami  aytib,  yod  oldirish  va  ma’nosini  tushuntirib  singdirish, 
ulami  o‘quv mehnatiga  nisbatan qiziqishlarini oshiradi.  Masalan, 
buyuk  bobomiz  Alisher  Navoiyning  kasb-hunar  haqidagi 
satrlariga  e’tibor  beraylik:
Quyoshni  istasang,  kasbni  kamol  et,
Kamol  gar  kasb  etarkan  bemalol  et.
Alisher  Navoiy,  hatto  quyosh  qadar  ko‘tarilmoqchi  bo‘lsang 
ham  kasb  o‘rgan.  Kasbni  chala-chulpa  emas,  puxta  va  qiyinchi- 
liklarsiz  bajara  oladigan  bo‘l,  deyaptilar.
Endi  mana  bu  xalq  maqollariga  e’tiborimizni  qarataylik:
Daryo  suvini  bahor  toshirar,
Odam  qadrini  mehnat  oshirar.
Ish  qilganga  qop-qop,
Qilmaganga  —  bo‘sh  qop.
58

Ishlaganning  og‘zi  oshga  tegar,
Ishlamaganning  boshi  toshga  tegar.
Ishning  o ‘zini  bilguncha,
K o‘zini  bit.
Bu  maqollaming  ma’nosi  o‘quvchilarga  savol-javoblar  asosi­
da  tushuntirilsa,  uning  tarbiyaviy  ahamiyati  katta  bo‘ladi.
Maktabda  birinchi  sinfdan  boshlaboq  mehnat  ta’limi  darslari 
o‘tila  boshlaydi.
0 ‘qish,  yozuv,  matematika,  badantarbiya va boshqa darslarda 
mehnat  turlari,  kishilar  mehnati  haqidagi  tushunchalari  ortib 
boradi.  Individual mehnat bilan jamoa mehnat natijalarini farqlay 
boshlaydilar.
Kuni  uzaytirilgan  guruh  mashg‘ulotlari  davomida  o‘quvchi- 
laming  mehnat  ta’limi  darslarida  olgan  bilimlarini  mustahkam- 
lashga va mehnat jarayoniga faol  qatnashganlariga alohida  e’tibor 
berish  lozim.
0 ‘quvchilami  mehnatga  qiziqtirish  uchun  ulami  mehnatdagi 
muvaffaqiyatlarini  o‘z  vaqtida  qo‘llab-quwatlash,  rag‘batlantirib 
borish  kerak.
0 ‘quvchilar  bilan  mehnat  mavzusida  o‘tkaziladigan  suhbat- 
laming  qiziqarli  bo‘lishi  uchun  ularning  ayrimlariga  oldindan 
topshiriqlar berib,  ota-onalarining kasbi,  ulaming faoliyatlari haqi­
da  gapirib  berishlarini  tashkil  qilish  kerak.
Bolalaming  ko‘plari  ota-onalarining  qayerda  va  kirn  bo‘lib 
ishlayotganliklarini  juda  yaxshi  gapirib  beradilar.
Tarbiyachi  ulaming  fikrlarini  umumlashtirib,  barcha  turdagi 
kasblar  ham  foydali  va  zarurligini,  insonni  mehnat  uluglashini, 
mehnat  baxt  kaliti  ekanligini  tushuntiradi.
0 ‘quvchilaming  mehnat  malakalarini  shakllantirishda  to‘ga- 
raklaming  alohida  o‘mi  bor.  Guruhdagi  o‘quvchilar  qiziqishi  va 
qobiliyatlariga  qarab  to‘garaklarga  biriktirib  qo‘yiladi,  haftaning 
belgilangan  kunlarida  o‘quvchilar  o‘zlari  a’zo  bo'lgan  to‘garak 
mashg‘ulotlariga  qatnashadilar.  Bolalaming  to‘garak  mashg‘ulot- 
lariga  faol  ishtirok  etishlariga  erishish  uchun  ulaming  to‘garak- 
larda bajargan ishlaridan ko‘rgazmalar tashkil  etish,  g‘olib 
0‘quv- 
chilami  rag‘batlantirib  borish  zarur.
Maktabda  qaysidir  bir  kunni  to‘garaklar  kuni  deb  belgilash, 
to‘garaklami tarbiyachilarning o‘zlari ham boshqarishlari mumkin.
59

Наг bir  to‘garak  rahbari  to‘garak  rejasi  va  mazmunini  o‘zi  mus­
taqil  belgilashi  mumkin.  Lekin  barcha  to‘garaklar:
—  o‘quvchilaming  tasawur  tushunchalarini  kengaytirishi;
—  fikrlash  qobiliyatlarini  o‘stirishi;
—  bilim  malakalarini  takomillashtirishi;
—  o‘qishga,  bilim  ohshga  bo‘lgan  qiziqishlarini  orttirishi;
—  mehnatning  barcha  turlariga  qiziqishi  va  mehr  uyg‘otishi 
kabi  umumpedagogik  vazifalami  bajarishi  lozim.
To‘garak  mashg‘ulotlari  qiziqarli  bo‘lishi  uchun  tushuntirish 
ishlarini  olib  borish,  amaliy  mashg‘ulotlar  o‘tkazish,  sayohatlar, 
musobaqalar  uyushtirish  singari  tadbirlar  almashinib  turilsa, 
o‘quvchilar  to‘garakka  ishtiyoq  bilan  qatnashadilar.
Quyida  «Yosh tabiatshunoslar»  to‘garagi haqida fikr yuritamiz.
Bu  to‘garak  ishlarini  ikki  yo‘nalishda  rejalashtirish  mumkin:
a)  o‘simliklar  hayotini  o‘rganish;
b)  hayvonot  dunyosi  bilan  tanishish.
0 ‘simliklar  hayotini  o‘rganishda  quyidagilarga  e’tibor  berish 
nazarda  tutiladi:
1.  To‘garak  a’zolarini  o‘simliklar  hayotining  umumiy  qonu- 
niyatlari  bilan  tanishtirish.  Amaliy  mashg'ulotlar  davomida 
o‘simliklar ham tirik mavjudotlar singari  ovqatlanish,  nafas  olish, 
noqulay  sharoitga  tushib  qolsa  halok  bo‘lishini  ko‘rsatish.
2.  0 ‘simliklar hayotini yaxshi bilgan kishi ulami o‘stirib,  yuqo­
ri  hosil  olishi  mumkinligini  hayotiy  dalillar  bilan  tushuntirish.
3.  0 ‘quvchilarga  o‘simlik  va  daraxtlaming  turlari  ko‘pligini 
aytish  va  ularning  insoniyat  uchun  ahamiyati  nimalardan  iborat 
ekanligini  ko‘rsatish.
Maktab  yaqinida  chorvachilik  fermasi  bo‘lsa,  mashg‘ulotlar 
rejasida ana shu fermaga borish belgilanadi.  U yerda ferma hayoti 
bilan  tanishish,  sigir-buzoqlarning  ovqatlanishi,  ko‘payishi  va 
yangi zotlaming yaratilishi haqida  qisman bo‘lsa-da,  tushunchaga 
ega  bo'lishi  nazarda  tutiladi.
To‘garak  a’zolari  o‘simliklar  hayotini  o‘rganishda,  hayvonot 
dunyosi bilan tanishishda  aniq topshiriq va vazifalar olishlari,  faol 
qatnashishlari,  har  bir  topshiriqning  natijasini  vaqti-vaqti  bilan 
hisobga  olib  borishlari  lozim.
Kuni  uzaytirilgan  sinf,  guruhlarda  ta’lim-tarbiya  ishlarini 
yaxshilashda javobgarlik,  intizomlilik,  tashabbuskorlikni  o‘stirish- 
da  va  ijtimoiy  foydali  mehnatga  munosabatni  kuchaytirishda
60

tarbiyalanuvchilar  o‘rtasida  uyushtiriladigan  musobaqa  katta  rol 
o‘ynaydi.  Musobaqada o‘ziga-o‘zi xizmat qilishning olib borilishi 
tarbiyachi  va  maktab  ma’muriyati  rahbarligida  tuzilgan  maxsus 
komissiya tomonidan nazorat qilinib boriladi.  Har kuni sinflarning 
tozaligini  komissiya  tekshirib,  har  bir  sinfga  baho  qo‘yadi. 
Qo‘yilgan  baholar  har  haftada  maktab  bo‘yicha  uyushtirilgan 
lineykada o‘qituvchi-tarbiyachilar jamoasi,  maktab  direktori ishti- 
rokida  muhokama  qilinadi  hamda  yakunlanadi.  Olz  sinflarining 
ozodaligi  uchun  kurashgan,  topshiriqlami  bajarishda,  o‘qishda 
va  xulqida  yuqori  ko‘rsatkichlarga  erishgan  eng  yaxshi  guruhga 
maktabning  «Sharaf»  vimpeh  tantanali  ravishda  topshiriladi.
Shuningdek,  tarbiyalanuvchilar  ishlagan  eng  yaxshi  rasmlar, 
naqshlar,  ular tikkan kiyimlar,  turh qog‘ozlardan hamda yog‘och- 
dan  ishlangan  ijod  namunalari  bo‘yicha  ham  tanlovlar  o‘tkazilib 
turiladi.  Bunday  tanlov  bolalarda  hunarga  va  mehnatga  bolgan 
ishtiyoqning  oshishiga  xizmat  qiladi.
Xulosa  qilib  aytganda,  tarbiyachining  mehnat  ta’limi,  awalo, 
o‘quvchilaming  iste’dodini  aniqlash  va  imkoni  boricha  is’tedod- 
ning  takomillashishiga  yordam  berishi  kerak.
Shuningdek,  ulami  haqiqatan  ham  «Odamning  husni  meh- 
natda»  ekanhgiga,  «Mehnat —  rohat»  ekanhgiga ishontirish lozim.
Estetik  tarbiya. 
Hozirgi  zamon  pedagogikasining  muhim 
muammolaridan  biri  e’tiborni  bolalar  va  yoshlarning  estetik, 
badiiy,  nafosat tarbiyasiga qaratishdir.  Pedagogika ta’lim-tarbiyani 
yagona  jarayon  deb  qarab,  bu  borada  san’atga  muhim  o‘rin 
ajratadi  va  unga  ma’lum vazifalarni  yuklaydi.  Estetik tarbiyaning 
maqsadi  bolalami  san’at  asarlari  bilan  tanishtmshgina  bo‘lmay, 
balki bola  shaxsini  rivojlantirish,  uning  estetik his-tuyg‘ularini  va 
ehtiyojini  tarbiyalash  hamdir.
San’at  mashg‘ulotlari  kuni  uzaytirilgan  guruhlarda  go‘zallik 
tarbiyasining  muhim  omillaridan  hisoblanadi.  Xushmuomala, 
yaxshi  munosabat,  kishilar  bilan  o‘zaro  aloqa  qilish  madaniyati 
go‘zallik  tarbiyasi  bilan  bevosita  bog‘hqdir.
Tasviriy san’at mashg‘ulotlarini biror mavzuga tegishh turkum- 
lar bilan uzviy ravishda bog‘lash,  uning  mazmunida Vatan,  xalq, 
mehnat,  tinchlik uchun kurash,  tabiatga muhabbat,  Orolni saqlab 
qolish  kabi  g‘oyalar  bo‘lishi  lozim.  Shuningdek,  marka  kollek- 
siyalari,  jumallar  reproduksiyasi,  haykaltaroshlik,  haykallar,  ba- 
relyeflar,  kashta  tikish,  to‘qish,  matolar,  applikatsiyalar,  o‘yma-
61

korlik,  bolalar  o‘yinchoqlari  ham  bolalaming  didini  o‘stirishda 
yordam  beradi.
Tarbiyachi  mashg‘ulotda  oq,  rang-barang  qog‘ozlar,  bo‘yoq, 
cho‘tkalar,  loy  yoki  plastilin,  yelim,  qaychilardan  foydalanishni 
tavsiya  etadi.  Mashg‘ulot  1—1,5  soat davom etadi.  Kirish qismiga 
10—15  daqiqa,  mustaqil  ishga  40—45  daqiqa,  yakunlashga 
10—15  daqiqa  ajratiladi.
Agar o‘quvchi bu  mashg‘ulotda  o‘zining kuzatishlarini jamoa- 
ning  ijodiy  ishlariga  bog‘lay  olsa,  o‘quvchilaming  bu  mustaqil 
ishlari  tarbiyachi  tomonidan  rag‘batlantiriladi.  Mustaqil  ish  dav- 
rida  tarbiyachi  har  bir  o‘quvchiga  yakkama-yakka  yordam  ko‘r- 
satib,  ishning  eng  qiziq joyini  va  o‘quvchining  tashabbuskorligini 
ma’qullaydi.
Mashg‘ulotning  yakuniy  qismida  tarbiyachi  bajarilgan  ishlar­
ni jamoaning  muhokamasiga  qo‘yadi,  o‘quvchilar  esa  o‘z  fikrla­
rini  aytishadi.  Eng  yaxshi  ishlar  guruh  yoki  maktab  ko‘rgazma- 
siga  qo‘yiladi.
Tarbiyachi  bolalaming  ish  natijalarini  baholaganda  quyida- 
gilarga  e’tibor  beradi:
1.  Kuzatish;  xayoliy  ishlar  mazmunini  ko‘rsatish.
2.  Fikming  mustaqilligi.
3.  Ishda  tirishqoqlik.
4.  Ishning  umumiy  badiiy  ifodasi  va  uning  yakuni.
5.  Tasviriy  san’at  texnikasini  puxta  egallash  va  har  xil  mate­
riallar  hamda  ish  uskunalari  bilan  ishlash  kabilarga.
Estetik tarbiyaning vazifasi  bolalarda  estetik didni tarbiyalash- 
dir.  Hissiyot  madaniyatini  tarbiyalash,  go‘zallik qonunlarini to‘liq 
va  chuqur  tushuna  bilish  qobiliyatini  o‘stirish  vazifasi  tarbiya­
chilar  oldiga  bir  qator  talablar  qo‘yadi,  ya’ni:
1.  Bolaning  ma’naviy  dunyosini  boyitish  kerak,  bolalarni 
tabiatni kuzatishga,  mehnatda bilim va tajriba to‘plashga,  odamlar 
bilan  muomala  qila  bilishga,  musiqa  tinglashga,  m e’morlik 
yodgorliklarini  tushunishga  o‘rgatish.
2.  0 ‘quvchilami o‘rab turgan tabiat go‘zalliklarini  ongh idrok 
qilishga:  eshitish,  tinglash,  ko‘rishga  va  olgan  taassurotlaridan 
xulosalar  chiqara  bilishga  o'rgatish.
3.  Bolalarda go‘zallik,  hayolilik,  komillik haqida tasawur hosil 
qihsh.