K. hoshimov kuni uzaytirilgan guruhlarda ta

Axloqiy-mafkuraviy  tarbiya. 
Kuni  uzaytirilgan  sinf,  guruh  va 
m aktab-internatlarda  o ‘quvchilar  bilan  g‘oyaviy-mafkuraviy, 
madaniy-ommaviy  ishlami  amalga  oshirish  imkoniyati  nihoyatda 
kengdir.
Axloqiy-mafkuraviy  tarbiya  —  bu jamiyatimiz  yosh  fuqarola- 
rida  barqaror  m a’naviy-axloqiy  ongni  tarbiyalash  yuzasidan 
doimo,  har  kuni  sobitqadamlik  bilan  muttasil  olib  boriladigan 
ishdir.  Bu  aw alo,  bolalarni  yangicha  siyosiy  fikrlash  ruhida 
tarbiyalash,  baynalminallilik,  birdamlik,  Vatanga  muhabbat, 
vatanparvarlik,  jamoatchilik  his-tuyg‘ularini  tarbiyalashdir.
Bolalarni  allomalar  hayoti  va  faoliyati  misolida  tarbiyalash 
bugungi  maktabning  ezgu  (yaxshi)  an’anasi  bo‘lib  qolmoqda. 
Ajdodlami  o‘rganish  xalqimiz  tarixini  o‘rganish  demakdir.
Bu  sohada  ish  shakllari  g‘oyat  xilma-xil  bo‘lishi  mumkin, 
bular  o ‘qilgan  kitob  yuzasidan,  ko‘rilgan  film,  surat  bo‘yicha 
suhbatlar,  m a’ruza  tarzidagi  axborot,  teatrga  tashrif,  keyin 
spektaklni  muhokama  qilish  va  shu  kabilardir.
Dastur  bo‘yicha  yuqori  sinflarda  « 0 ‘zbekiston  —  mening 
Vatanim»  bo‘limi  bor.  1-sinf  uchun  « 0 ‘zbekiston  —  Vatanim»,
2-sinf uchun  «Men  Vatanga  xizmat  qilishni  xohlayman»,  3-sinf 
uchun  «Vatan  bayrog‘i»,  4-sinf uchun  «Kengashlar  —  xalq  hoki- 
miyati»,  «Bizning  kelajagimiz,  o ‘z  qo‘limizda»  kabi  materiallar 
asosida yoshlarga  axloqiy va baynalmilal  tarbiyasi  berish  mumkin.
Kuni  uzaytirilgan  maktab  va  m aktab-internatning 
I—
IV 
sinflarida  Konstitutsiya  haqida  3—4  suhbat  o‘tkazish  lozim.  Bosh- 
lang‘ich  sinflarda  Konstitutsiya  hayotimizning  Asosiy  Qonuni, 
0 ‘zbekiston  xalqlaming  do‘stligidan  tashkil  topgan  yagona  katta 
oila  ekanligi  tushuntiriladi.  Shuningdek,  tarbiyachi  suhbat 
o ‘tkazar  ekan,  albatta,  bolalarni  har  gal  hayotiy  voqelikning 
konkret  faktlari  bilan  tanishtiradi,  o‘quvchilaming Vatan  haqidagi
44

bilimlarini  boyitadi  va  chuqurlashtiradi.  Bunda  tarbiyachi  gazeta 
va jumallar,  kitoblar,  radio,  televideniye,  diafilmlardan  foydala- 
nishi  mumkin.
0 ‘quvchilami  siyosiy  jihatdan  tarbiyalashda  ijtimoiy-foydali 
va  jamoa  mehnat  ko‘nikmalarini  tarbiyalash  katta  o‘rin  tutadi. 
Shu  maqsadda  I  sinfda  «Ota-onalar  qanday  mehnat  qilishadi?», 
«Ziyolilar,  olimlar  kashfiyotlar  yaratmoqdalar»,  «Barcha  respub- 
likalar  bolalari  —  juda  ahil  bolalar»,  «Men  0 ‘zbekistonda 
yashayman  va  o‘z  oMkamni  sevaman»,  II  sinfda  «Kim  mohir?»,
I ll  sinfda  «Hamma  kasb  ham  yaxshi,  yoqqanini  tanlab  ol»,  IV 
sinfda  «Xalq  uchun  ishla,  o‘qi  va  yasha!»,  « 0 ‘zbekiston  —  me- 
ning  Vatanim»,  «Paxta  —  Respublikam  faxri»  mavzularida  suh­
batlar  o‘tkazish  maqsadga  muvofiq.
Siyosiy  tarbiyada  harbiy  vatanparvarlik  mavzusi  ham  muhim 
o‘rin  tutadi.  Bolalarni  Vatan  va  Mustaqillik  uchun  qahramon- 
larcha  halok  b o ‘lgan,  jah o n   urushi  qatnashchilari  haqidagi 
hikoyalar,  ulami  botir,  mard  bo‘lishga,  fuqarolik burchlarini  ado 
etishda o‘mak ко‘rsatishga undaydi,  vatanparvarlik,  insonparvarlik 
tuyg‘ularini  tarbiyalaydi.  Maktabda  butun  o‘quv  yili  davomida 
mamlakat  va  umumxalq  an’anaviy  bayramlari  yoki  fan,  adabiyot 
va  san’at  arboblari  nomi bilan bog‘liq yubileylar munosabati bilan 
turli  kechalar,  suhbatlar  o‘tkazish  alohida  ahamiyat  kasb  etadi.
Bu  muhim  tadbirlami  tarbiyachi  o‘z  rejasida  aks  ettirishi  va 
ayni  chog‘da  tarbiyaviy  ta’siri  haqida  jiddiy  o‘ylashi  lozim.
Tarbiyaviy  ishlar  rejasida  qayd  etilgan  har  bir  mavzu  bo‘yi- 
cha suhbatni boshlashdan  oldin tarbiyachi  hafta  ichida  mamlaka- 
timiz  va  xorijda  bo‘lib  o ‘tgan  siyosiy  voqealar  haqida  7—10 
daqiqalik suhbat  o ‘tkazadi.  Suhbatlami  ishlab  chiqarish  ilg‘orlari, 
urush  va  mehnat  faxriylari  ishtirokida  o‘tkazish  maqsadga  mu- 
vofiqdir.
Vatan  to ‘g‘risida,  xalqlar  do‘stligi  haqida  kitoblar  o ‘qib  be­
rish,  diafilm va  kinofilmlar ko‘rsatish  tarbiyachiga Vatan  haqidagi 
mavzuni  to ‘laroq ochib  berishga  qo‘l  keladi.  Maktabda vatanpar­
varlik  his-tuyg‘ularini  tarbiyalash  alifbening  deyarli  birinchi 
sahifasidan  boshlab,  bitirish  imtihonlarigacha  davom  etadi.
Dasturga  din  haqidagi  mavzu  ham  kiritilgan.  Shu  narsani 
yodda  tutish  kerakki,  din  yoshlami  axloqiy jihatdan  tarbiyalash­
da  katta  naf  keltirishi  mumkin.  Tarbiyachi  bu  masalaga  dindor 
ota-onalaming  his-tuyg‘ularini  hurmat  qilgan  holda,  odob  bilan
45

yondashishi  lozim.  Dasturda  har  bir  sinf  uchun  din  bo‘yicha 
mavzu  berilgan.  Mohirlik  bilan  tashkil  qilingan  suhbat  dinga 
to ‘g‘ri  munosabatda  bo‘lgan  holda  yaxshi  natijalar  beradi:  1 -sinf 
uchun  «Biz  nima  uchun  tush  ko‘ramiz?»,  «Momaqaldiroq,  do‘l, 
qor,  yomg‘ir  nimadan  bo‘ladi?»  mavzulari;  2-sinf uchun  «Nima 
uchun  kun  va  tun  bo‘ladi?»,  «Tabiatda  suv  qayerdan  keladi?» 
mavzulari;  3-sinf uchun  «Tabiat  ofatlari  nimadan  kelib  chiqadi?» 
mavzusi;  4-sinf  uchun  «Quyosh  va  Oy  tutilishlari  qanday  hosil 
bo‘ladi?»  mavzusi  kabilar.
Inson  huquqlari,  ekologik  m adaniyatni  tarbiyalash,  etika 
(odob)  to ‘g‘risidagi  va  qahramonlik  haqidagi  mavzular ham  axlo­
qiy-mafkuraviy  tarbiyalash  bo‘limiga  kiritilishi  mumkin.
To‘g‘ri  tashkil  etilgan  siyosiy  axborot,  suhbatlar  o ‘quvchilar- 
ning  bilim  doiralarini  kengaytiradi,  m a’naviy-axloqiy  tushuncha- 
ning,  dunyoqarashning  muvaffaqiyatli  shakllanishiga garov bo‘ladi.
Sinfdan  tashqari  o‘qish. 
Bolalarda  sinfdan  tashqari  o‘qishga, 
kitobga muhabbat  uyg‘otish va o‘qishning maqsadga qaratilishi ular 
tarbiyasida katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Bunda bolalar yangi kitoblar, 
ularning  mualliflari,  mualliflar  hayoti  va  ijodi  bilan  tanishadilar, 
estetik zavq oladilar.  Bu,  albatta,  kitobning  qaysi yoshdagi bolalarga 
m o’ljallanganligi  bilan  bog‘liq.  Shunday  ekan,  sinfdan  tashqari 
o ‘qish  ishlarini  rejalashtirganda  bolalarning  yosh  xususiyatlarini 
nazarda  tutish  lozim.  Bunda  «Oriyentir»  dasturi  qo‘l  keladi.
Sinfdan  tashqari  o ‘qish  kitobga  m uhabbatni  tarbiyalaydi, 
fikrlashni  rivojlantiradi,  voqealarni  tahlil  qilishni  o‘rgatadi.  Bolalar 
yangi  kitobni  o‘qib,  uning  mazmuni bilangina  emas,  balki  muallifi 
bilan,  muallifning u  yoki bu voqeaga  nisbatan  nuqtayi  nazari bilan 
ham  tanishadilar.  Shu  tariqa  muallif bilan  o‘ziga  xos  «Muloqot» 
vujudga  keladi.
1-sinfning  birinchi  yarim  yilligida  bolalar  sinfdan  tashqari 
o ‘qishga  tayyorlanadi.  Bu  davrda  asosiy  ishni  tarbiyachi  olib 
boradi.  Chunki,  bolalar  hali  alifbe  davrini  o ‘tayotgan  bo‘ladi. 
Ularda  sinfdan  tashqari  o ‘qish  soddaroq  ertaklarni  o ‘qishdan 
boshlanadi.  Kitobni  o ‘qishdan  oldin  tarbiyachi  uni  birma-bir 
varaqlab,  hamma  rasmlarini  ko‘rsatadi.  Bolalarda  shu  kitobga 
qiziqish  uyg‘otish  uchun  asarning  bir  parchasini  ularga  o ‘qib 
berish  va  o‘qishni  eng  qiziqarli  joyda  to'xtatib,  qolgan  qismini 
bolalarning  o ‘zlariga  havola  qiladi.  Bolalar  asar  m azm unini 
rasmlar  orqali  so'zlab  berishi  mumkin.
46

Ikkinchi  yarim  yillikdan  boshlab  hikoya,  ertak,  rasm  ishlan- 
gan she’rlami o‘qishni bolalaming o‘zlariga havola qilish mumkin. 
Sinfdan tashqari  o‘qish  ishini  shunday olib borish  kerakki,  bunda 
bolalar o‘qilgan  asarlar ustida  fikr yurita  olsinlar hamda yaxshilik 
va  yomonlik  haqida  o‘zlari  xulosa  chiqarsinlar.  Bundan  tashqari 
tarbiyachi bolalaming o‘qigan kitoblari haqida individual suhbatlar 
o‘tkazadilar.
Kuni  uzaytirilgan  sinf,  guruhlar  va  m aktab-internatlarda 
bolalar  individual  kitobxonligini  yo‘lga  qo‘ymoq  lozim.  Shu 
maqsadda  kuni uzaytirilgan ba’zi  maktablar,  sinflar va guruhlarda 
o‘qish  uchun  kitoblar  ro‘yxati  tuziladi  va  maktabning  ko‘rinarli 
yeriga  osib  qo'yiladi.  Jamoa  kitobxonlik  vaqtida  tarbiyachi  yangi 
chiqqan va navbatda o‘qilishi  lozim bo‘lgan kitoblar ko‘rgazmasini 
tashkil  qiladi.
2-sinfda  o‘quvchilar  yangi-yangi  kitoblar  bilan  tanishadilar. 
Muallifni,  kitob  nomini  uning  qisqacha  mazmunini  eslab  qola- 
dilar.  Kitoblami bolalar mustaqil ravishda  o‘qiy oladilar.  3-sinfda 
badiiy  asarlardan  tashqari  ilm iy-om m abop  asarlardan  ham 
foydalaniladi.  Bu  sinfda  o‘quvchilar  mashhur  chet  el  bolalar 
yozuvchilari  hayoti  va  ijodi  bilan  ham  tanishadilar.  Yozib  borish 
uchun  daftarlar,  kundaliklar  tutib,  ularga  muallifning  familiyasi, 
ismi  va  otasining  ismini,  kitobning  nomini,  bosh  qahramonlami, 
o‘qilgan  narsalar  haqida  o‘z  fikrlarini  yozib  boradilar.  4-sinfda 
bolalar  kitob  qahramonlarining  xatti-harakatlarini  baholashlari, 
matn mazmunidan  dalillar keltirishlari va o‘qilgan kitob yuzasidan 
o‘z  fikrlarini  yoza  olishlari  kerak.
Kuni  uzaytirilgan  maktab,  sinf  va  guruh,  m aktab-intem at 
tarbiyachilari  bolalaming  o ‘qigan  kitoblari  haqida  individual 
suhbatlar  o‘tkazadilar.  Bolalaming  kitobga  bo‘lgan  qiziqishining 
ortishi  maktab va  maktab-intemat  kutubxonalarining  kitob  fond- 
lariga  ham  bog‘liqdir.
Maktab  dasturi bo‘yicha  o‘rganish uchun zarur bo‘lgan kitob- 
laming  majburiy  ro‘yxatidan  tashqari  bolalar  uchun  yozadigan 
boshqa  mualliflaming  kitoblarini  ham  tavsiya  etish  mumkin. 
Kitobni o‘qib chiqqandan  keyin mavzuviy ertalik,  adabiy viktorina 
o‘tkazish  foydalidir.  Hamma  bolalami  kutubxonaga  a’zo  bo‘lish- 
lariga  erishish  kerak.  Tarbiyachi  bolalaming  o‘qishini  nazorat 
qilishi,  tizimga sohshi va yo‘naltirib turishi lozim.  0 ‘quvchilaming 
kundaligi  yoki  yozuv  daflari  bo‘lishi  shart,  ular  bunga  o‘qigan
47

kitob  yoki  uning  parchasi  haqidagi  o ‘z  taassurotlarini  yozib 
qo‘yishlari  yoki  katta  rasm  (surat)  tariqasida  chizishlari  ham 
mumkin.
Kuni  uzaytirilgan  guruhlarda  o‘lkashunoslik  materiallaridan 
keng  foydalanish  lozim.  Bolalar  Q.  Hikmat,  Q.  Muhammadiy, 
A.  Obidjon,  T.  Adashboyev  she’rlarida  yorqin  tasvirlangan 
jonajon  o ‘lka  tabiati  bilan  albatta  tanishishlari  kerak.  Tarbiyachi 
o ‘quvchilarga  0 ‘zbekiston  tarixi  to ‘g‘risida,  bu  yerdagi  oddiy 
odamlar  mustaqillikkacha  va  mustaqillikka  erishgandan  keyin 
qanday yashayotganliklari  haqida  gapirib  berishi,  o‘tgan  kunlami 
bugungi  kun  bilan-taqqoslashi  kerak.
Kuni  uzaytirilgan  sinf va guruhlarda  dasturga  muvofiq  sinfdan 
tashqari  o‘qish  uchun  32  soat,  ya’ni  haftasiga  1  soat  ajratilgan.
Tarbiyachi  sinfdan  tashqari  o ‘qish  uchun  ajratilgan  kunlar- 
dan  foydalanib,  umumiy  o‘qish  madaniyatini  ko‘tarishga  yordam 
berishi  va  bolalaming  mualliflar  to ‘g‘risidagi  tasawurlarini  chu- 
qurlashtirishi  mumkin.  Bunday  mashg‘ulotlar  bolalarda  o‘qish- 
ga  b o ‘lgan  talab-ehtiyojni  uyg‘otishi,  o ‘qilgan  m atnni  idrok 
qilishga,  fikr  yuritishga,  o‘qiyotgan  asar  ichiga  chuqurroq  kirib 
borishiga  undashi  lozim.  0 ‘qilgan  kitoblar  b o ‘yicha  gapirib 
berishni  keng  yo‘lga  qo‘yish  zarur,  chunki  bu  ham  bolalarni 
o‘qishga  qiziqishini  uyg‘otadi.
Xullas,  kitob  o‘qishni  tizimli  ravishda  uyushtirishi va  o ‘qilgan 
kitoblar  m uhokam a  qilinib  borishi  o ‘quvchilarning  kitobga 
bo‘lgan  qiziqishini  orttiradi.
MUSIQA  MASHG‘ULOTLARI
Kuni  uzaytirilgan  gum hlarda  musiqa  mashg‘ulotlari  katta 
ahamiyatga  ega,  chunki  bunda  o‘quvchilar  didi  har  tomonlama 
shakllanadi,  u larning  b arch a  xususiyatlari  shu  jaray o n d a 
o ‘rganiladi.  Bolalar  bilan  yanada  yaqinroq  tanishish,  ularning 
yutuq  va  kamchiliklarini  aniqlash  va  nuqsonlarini  o ‘z  vaqtida 
bartaraf  etishda  bu  mashg‘ulot  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.
Darsdan  tashqari  o‘tkaziladigan  musiqa  mashg‘ulotlari  rejasi 
musiqa  darsi  dasturi  asosida  tuziladi.  Darsdan  tashqari  musiqa 
mashg‘ulotining  asosiy  yo‘llanmasi  mavzular  rejasi  va  darslar 
dasturiga  tayanadi.  Sinfdan  tashqari  m ashg‘u lotlarda,  bir 
tom ondan,  musiqa  darsida  olgan  bilimlari  yanada  kengayadi,
48

ikkinchi  tomondan  esa  bolada  har xil  musiqa  tinglash  va  musiqa 
mashg‘ulotlari  jarayonida  shu  san’atga  bo‘lgan  qiziqish  ortib 
boradi.
Darsdan  tashqari  o'tkaziladigan  musiqa  mashg‘ulotlari  to‘ga- 
rak  mashg‘ulotiga  o‘xshaydi.  Lekin  farqi  shundaki,  mashg‘ulot 
butun  guruh  bilan  dam  olish  paytlarida  yoki  muayyan  vaqtda 
o‘tkaziladi.  Shu  bilan  birga  yana  bir  narsani  yodda  tutish  kerakki, 
darsdan  tashqari  musiqa  mashg‘ulotlarida  shu  soha  bo'yicha  keng 
yo‘llanma beriladi  va  o‘z  ichiga  xilma-xil  shakllami  qamrab  oladi: 
uni  guruh bo‘lib, jamoa  bo‘lib,  yakka  holda  tashkil  etish  mumkin. 
Bunga  yana  har  xil  ertaliklami,  bayramlarga  bag‘ishlab  tayyorla- 
nadigan  ikkinchi  konsertlar,  viktorinalami  qo‘shish  mumkin.  Ma­
salan,  darsdan  tashqari  mashg‘ulotni  o‘yin  sifatida  o‘tkazish  yoki 
musiqa  haqida  suhbat-viktorinalar uyushtirish,  xor bo‘lib  ijro  etish 
va  ritmik  harakat  qilish  shular  jumlasidandir.  Darsdan  tashqari 
mashg‘ulotning  turhcha  bo‘hshiga  qaramay,  uning  yo‘nalishi  bir 
bo‘Ub,  musiqa  darsi  dasturi  bilan  bog‘liq  bo‘hshi  kerak  va  0 ‘zbe- 
kiston  xalq  ta’limi  vazirligi  tomonidan  tasdiqlanishi  lozim.
Bu  mashg‘ulotning  to‘garak  mashg‘ulotlaridan  farqi  shunda­
ki,  agar  to ‘garakda  10—15  o‘quvchi  qatnashsa,  kuni  uzaytirilgan 
guruhlarda  25—30  o‘quvchi  qatnashishi  mumkin,  lekin  u  har 
haftada  bir  marta  30  daqiqadan  o‘tkaziladi.
Sinfdan  tashqari  musiqa  mashg‘ulotlarining  musiqa  darsiga 
o‘xshashligiga  va  o‘quv  dasturi  bilan  bog‘liq  bo‘lishiga  qaramay, 
ular  bir-birlaridan  tubdan  farq  qiladi.  Masalan,  darsdan  keyingi 
mashg‘ulotlarda  ko‘proq  o‘yin  metodi  qo‘llaniladi.  0 ‘quvchining 
qiziqishlari hisobga olinib,  maktabda nishonlanadigan bayramlarga 
jam oa  b o ‘lib  tayyorlaniladi.  Darsdan  tashqari  m ashg‘ulotda 
o‘qituvchi  har  xil  metodlar  qo‘llashi  mumkin.  Xalq  musiqasiga 
bag‘ishlangan  sinfdan  tashqari  mashg‘ulotlarda  o‘quvchilar  ashu- 
laning  ohangini,  kuyining  ritmini  va  o‘ziga  xos  navosini  o‘rga- 
nishadi.  0 ‘zbek  xalq  musiqasi  orqali  o'quvchilar  xalq  hayoti  va 
turli-tuman  an’analari  bilan  tanishadi,  xalq  og‘zaki  ijodi  asosida 
tayyorlangan  musiqali  o ‘yinlar o‘ynaydi.  Bu  bolalami  o‘zbek xalq 
raqslari va  qo‘shiqlari bilan tanishtirishda  muhim  ahamiyatga  ega. 
N.  Qodirov  qayta  ishlagan  bir  ovozlik  va  ko‘p  ovoz  uchun 
m o‘ljallangan  «Oq terakmi,  ko‘k terak»,  «Choriy chanbar»,  «Zuv- 
zuv  boragay»,  Sh.  Yormatovning  «Sog‘lom  avlod»,  «Salom, 
maktab»,  « 0 ‘ynadik,  hech to‘ymadik»  va boshqa  musiqalar shular
49

jumlasidandir.  Bolalar  o‘yinda  o‘zlarini  juda  erkin  his  qiUshadi 
va  ularda  musiqaga  bo‘lgan  havas  rivojlanadi.  Darsdan  tashqari 
musiqa  mashg‘ulotlari  musiqa  eshitish,  xor  bo‘lib  ijro  etish, 
cholg‘u  asboblarida  kuy  chahsh,  ritmik  harakat  qihsh  kabi  ijodiy 
vazifalami  o‘z  ichiga  oladi.
Dasturga  didaktik o‘yinlaming  kiritilishi  o‘quvchilaming bilish 
va  o ‘rganish  qobiliyatini  oshiradi.  Mashg‘ulot  jarayonida  o ‘quv- 
chilaming  hammasi  bir-biri  bilan  bevosita  bog'liq  bo‘lishadi. 
Darsdan tashqari  musiqa mashg‘ulotlarida  o‘qituvchi  o‘quv dastu- 
riga tayangan  holda  o‘zbek bastakorlarining  qo‘shiqlaridan,  mult- 
filmlar,  kinofilmlardagi  qo‘shiqlardan  keng  foydalanadi.  Bu 
bolaning  m a’naviy  dunyosini  boyitadi.
Kuni  uzaytirilgan  guruhning  I  sinfi  uchun  musiqa  mashg‘u- 
loti.
Uchinchi  hafta.
Mavzu:  0 ‘zbek  xalq  qo‘shiqlari.
1.  0 ‘zbek  xalq  qo‘shiqlari  haqida  suhbat.
2.  0 ‘zbek  xalq  qo‘shiqlarini  tinglash.
3.  Ijro  etiladi:  «Oq terakmi,  ko‘k terak»  o‘zbek xalq  qo‘shig‘i.
4.  Didaktik  o‘yin.  Ohangidan  aniqlash.
0 ‘zbek  xalq  qo‘shig‘i  haqida  suhbat  o ‘tkazilsa,  o ‘quvchilar 
xalq ijodiyotining  qiziqarh  olami bilan yaqindan tanishadi.  0 ‘zbek 
xalq  qo‘shiqlari  oddiy  iste’dodli  odamlar tomonidan  ijod  qilinadi, 
oylar,  yillar  o ‘tishi  bilan  ular  sayqallashadi.  Bu  sayqalni  xalq 
beradi.  Xalq qo‘shiqlari  qalbga juda yaqin,  chunki ularda xalqning 
quvonchi va  tashvishlari,  orzu-umidlari,  g‘am-alami  o ‘z  ifodasini 
topgan  bo‘ladi.  Ulaming  so‘zi  va  musiqasi  bir-biriga  tabiiy  ra­
vishda  birikib,  uyg‘unlashib  ketgan  bo‘ladi.
Tarbiyachi  musiqaviy mashg‘ulotlar davomida o‘quvchilaming 
ritmik  tuyg‘ularini  rivojlantirish  uchun  turli  o‘yinlardan  foyda- 
lanishi  mumkin.  Bunda  o‘qituvchi  m a’lum  bir  qo‘shiqning  kirish 
qismi  ritmini  beradi,  bolalar  esa  qarsak  bilan  takrorlab,  qo‘shiq- 
ning  nom ini  aytadilar.  Bu  xildagi  o ‘yinlar  boshlang‘ich  sinf 
o‘quvchilari bajaradigan  musiqaviy obrazlami  ifodalovchi  musiqa- 
viy-ritmik  (marshirovka,  oyoq  uchida  yurish,  yugurish  va  bosh- 
qalar)  harakatlami  musiqaga  moslash  usuli  orqali  amalga  oshiri- 
ladi.  0 ‘quvchilar  bilan  musiqa  jo ‘rligida  ritmik  harakatlarni 
bajarish ulaming jismonan sog‘lom,  baquwat,  chiniqqan bo‘lishi-
50

da  va  bolalar  organizmining  to ‘g‘ri  rivojlanishida  muhim  aha­
miyatga  ega.
Musiqaviy-ritmik  tarbiya  berishning  asosiy  vositasi  maxsus 
ishlab  chiqilgan  musiqaviy-xarakterli  faoliyat  hisoblanadi.  Musi­
qaviy-ritmik  tarbiya  berishning  quyidagi  vositalari  mavjud:
—  musiqa  savodining  elementar  asoslari;
—  harakatning  musiqa  bilan  mosligini  ta’minlovchi  mashqlar;
—  musiqaviy  o‘yinlar;
—  raqsga  mos  mashqlar;
—  yurish  va  yugurish;
—  anjomlarsiz  bajariladigan  mashqlar;
—  milliy  va  zamonaviy  raqs  ko‘rinishlari;
—  ritmik  badantarbiya  mashqlari.
0 ‘quvchilarning  kuni  uzaytirilgan  sinf  va  guruh  musiqaviy 
mashg‘ulotlaridagi  ishtiroki  ixtiyoriy  bo‘lib,  ular:
—  o‘zlari  qiziqqan  musiqa  turi  bilan  shug‘ullanishi;
—  mashg‘ulot  mavzusi  ham da  dasturiga  takliflar  kiritish 
imtiyozi;
—  mashg‘ulotning  o‘yin  shaklida  bajarilishi;
—  maktabdan  tashqari  m a’lum  madaniy-ma’rifiy  muassasa- 
larga  sayrga  chiqishlari  kabilardir.
Kuni  uzaytirilgan  sinf va  guruh  musiqa  tarbiyasining  maqsadi 
o ‘quvchilaming  axloqiy-estetik sezgisi,  e ’tiqodi,  musiqaviy didi va 
ehtiyoji,  bilim,  ko‘nikma  va  malakalari,  faoliyati,  ijodiy  qobi- 
liyatlari  kabi  musiqaviy  madaniyatini  tarbiyalashdan  iborat  bo‘l- 
mog‘i  darkor.
Kuni  uzaytirilgan  sinf,  guruh  va  maktab-internat  tarbiyachi- 
si  musiqaviy-tarbiyaviy  ishlarni  amalga  oshirishda  quyidagi 
sifatlami  o‘zida  mujassam  etmog‘i  zarur:
—  yuksak  madaniyatli  boMish,  san’atni  chuqur  bilishi,  ovo- 
zini,  kayfiyatini  idora  qila  bilishi,  san’at  va  adabiyot  sohasidagi 
bilimini  muntazam  boyitib  borishi;
—  mashg‘ulot  maqsadini  to ‘g‘ri  tushuntira  olishi;
—  mashg‘ulotni  tashkil  eta  bilishi,  mashg‘ulotda  egallangan 
bilim  va  ko‘nikmalarni  o ‘quvchilarning  kuzatishlari,  hayotiy 
tajribalari  bilan  bog‘lay  olishi;
—  mashg‘ulotni  tashkil  eta  bilishi,  mashg‘ulotda  egallangan 
bilim  va  ko£nikmalarni  o'quvchilarning  kuzatishlari,  hayotiy 
tajribalari  bilan  bog‘lay  olishi;
51

— 
mashg‘ulot  jarayonida  axloqiy-estetik  maqsadni  to ‘g‘ri  va 
aniq  belgilashi;  shuningdek,  tarbiyachi  tarbiyaviy  ishlarni  olib 
borishda  o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan  maqsad,  vosita,  obyekt, 
subyekt  kabi  pedagogik  faoliyatning  tarkibiy  qismlariga  tayanishi 
kerak.
Tarbiyachi  kuni  uzaytirilgan  guruhlaming  musiqa  mashg‘u- 
lotlarida  yosh  bolalar  bastakorlari  qo‘shiqlaridan  bolalar  ashula 
va  raqs  ansambllari  dasturlarida  foydalanishi  mumkin.  Musiqa 
mashg‘ulotlari  dastawal bolalaming  charchog‘ini yo‘qotadi,  ruhan 
tetik  qiladi,  qolaversa,  go‘zallik  didini,  ohanglar  va  tovushlami 
farqlay  bilish  qobiliyatini  oshiradi.
Bu,  albatta,  juda  katta  tarbiyaviy  ahamiyatga  ega.  Shunday 
ekan,  kuni  uzaytirilgan  gum hlarda  musiqa  mashg‘ulotlariga 
e ’tibomi  yanada  oshirish  lozim.
Qoidalar  bilan  tanishish  mashg‘ulotlari. 
Bu  xildagi  mashg‘u- 
lotlarda  tarbiyachi  aniq  tanlangan  metodik  yo‘llanma  asosida 
bolalami  o ‘quvchilar  qoidalari  bilan  tanishtirib  boradi.  Bu  ular 
xulq-atvorini  yanada  yaxshilashga  imkon  beradi.  0 ‘quvchilar 
qoidalarida  bolaning  m aktabda,  uyda,  jam oa  orasida  o ‘zini 
tutishiga  doir  maslahatlar  o‘z  aksini  topgan.
Kuni  uzaytirilgan  guruhlarda  qoidalar  bilan  tanishtirish  turli 
mashg‘ulotlar  va  usullar  bilan  o‘tkazilishi  mumkin.  Tarbiyachi 
turli-tuman  sahna  asarlaridan  parchalar  namoyish  etadi,  savol- 
javob  soatlari  va  bahslami  tashkil  qiladi,  hayotga  yaqin  bo‘lgan 
pedagogik  vaziyatlami  o‘yin  tarzida  uyushtiradi.  Bulaming  bar- 
chasi  o ‘quvchilar  qoidalari  mazmuni  asosida  o‘tkaziladi.  Ammo 
bu  mashg‘ulotlar  quruq  yodlab  olish  emas,  balki  o‘quvchilaming 
huquq va  axloqiy tarbiyasiga  singib,  erkin idrok  etishga  asoslanishi 
lozim.
Tarbiyachi  boshlang‘ich  sinf  o ‘quvchilarining  yoshini  hisob­
ga  ohshi,  asta-sekin  huquq va burchga to ‘g‘ri  munosabatda bo‘lib, 
nima  mumkin-u,  nima  mumkin  emasligini  bolalar ongiga  singdi- 
rishi  zarur.  Bu  mashg‘ulotlaming  maqsadi  o‘quvchilar  orasidagi 
har xil  nojo‘ya xatti-harakat  va  huquqbuzarliklaming  oldini  olish, 
turli  illatlaming  salbiy  ta ’sirini  bartaraf  qilishdir.  Bolalar  jamoa 
bo‘lib,  muayyan  ijodiy  ishlarni  amalga  oshirsalar,  belgilangan 
tartib-intizomni  qo‘llab-quwatlab,  unga  amal  qilsalar,  ko‘zlangan 
maqsadga  yetishish  mumkin.
52

Boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilari  qoidasida,  sanitariya-gigiyena 
va  ko‘cha  harakati  qoidalari,  bolalarga  g‘amxo‘rlik  qilish birinchi 
darajaga  chiqarilgan.  Bolalarning  shu  qoidalami puxta egallashlari 
uchun tarbiyachi  turli  metodlardan foydalanishi  mumkin.  Ko‘cha 
harakati  qoidalarini  bilish  hozirgi  texnika  asrida  barcha  uchun 
juda  zarurdir.
G uruh  mashg‘ulotida  tarbiyachi  xonada  ko‘cha  tuzilishini 
chizishi  mumkin  va  shu  chizma-belgilar  orqali  ko‘chada  harakat 
qilish qoidalarini o‘rgatadi,  mashq qildiradi.  Bu o‘yin-mashg‘ulotni 
bolalar  havas  bilan  bajarishadi.  Chunki  u  o‘yin  shaklida  o‘tadi. 
Bu  ko‘cha  harakatini  o ‘rgatishning  eng  sodda  shaklidir.  So‘ng 
tarbiyachi  mashg‘ulotning  murakkabroq  shakllariga  asta-sekin 
murojaat  etishi  mumkin.  Ko‘cha  harakati  qoidalarini  o‘rganish 
guruh-guruh  bo‘lib,  musobaqa  shaklida  ham  amalga  oshirilishi 
mumkin.  Kutubxona xizmatidan to‘g‘ri  foydalanish,  u yerda  o‘zini 
tuta  bilish  qoidalari  ham  bolalar  uchun  nihoyatda  kerak.
Kuni  uzaytirilgan  guruhda  tarbiyachi  kutubxonaga  kirganda, 
shovqin  qilmaslik,  baqirib,  ya’ni  baland  ovoz  bilan  gapirmaslik 
zarur  ekanini  tushuntiradi.  Bolalarga  bu  malakalami  singdirish 
uchun  tarbiyachi  ularga  kichik-kichik  rollami  bo‘lib  berishi  va 
oynatishi  mumkin.  Masalan,  bir o‘quvchi  kutubxonachi,  boshqasi 
kitobxon  rolini  o ‘ynaydi.  Qolgan  bolalar  esa  zalda  kitob  o‘qib 
o‘tiradilar.
Kitobxon-o‘quvchi  bilan  kutubxonachi-o‘quvchi  muayyan 
kitobni  olish  haqida  sekin  ovozda  gapirishadilar.
Bunday  mashg‘ulotlar  ozodalik,  yaxshi  o ‘qish,  kattalarni 
hurmatlash,  o‘zidan kichiklarga g‘amxo‘rlik qilish  singari  ko‘pgina 
mavzularda  o‘tkazilishi  mumkin.  Ko'rgazmali  mashg‘ulotlar kuni 
uzaytirilgan  guruhda  yaxshi  samara  beradi.
Xulosa qilib  aytganda,  bolalarga  qoidalami  o ‘rgatish  mashg‘u- 
lotlari  ularning  kundalik  hayotida  katta  ahamiyatga  ega.  Shuning 
uchun  bunday  mashg‘ulotlarni  bolalar  maktabga  ilk  qadam 
qo‘ygan  kunidanoq  boshlash  lozim.