K. hoshimov kuni uzaytirilgan guruhlarda ta

I K K I N C H I   Q I S M  
KUNI  UZAYTIRILGAN  GURUH  VA  MAKTAB- 
INTERNATLAR  ISHINI  TASHKIL  ETISH
0 ‘zbekiston  Respublikasining  yangi  Konstitutsiyasi  mamla- 
katimizni  taraqqiyot  yo‘lini,  shu  jumladan,  Xalq  maorifining 
fuqarolarga  umumiy  ta ’lim  berish  va  kasb-hunar  o ‘rgatishni 
ta’minlash,  yoshlami  har  tomonlama  tarbiyalash,  m a’naviy  va 
jismoniy  jihatdan  kamol  toptirish,  ulami  mehnatga  va  ijtimoiy 
faoliyatga  tayyorlashga  qaratilgan  navbatdagi  vazifalarni  belgilab 
berdi.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  ko‘pgina  bob 
va  moddalarida ta’lim tizimini yanada  rivojlantirish,  ta’lim-tarbiya 
muassasalari  tarmog‘ini  kengaytirish,  shaxsning  har  tomonlama 
kamol  topishi  uchun  shart-sharoitlami  yaxshilash,  0 ‘zbekiston 
fuqarosining  ijodkorligi  va  qobiliyatini  yanada  o‘stirish  belgilab 
qo‘yilgan.  Bu  muhim  masalalami  to‘liq  amalga  oshirish  uchun 
keng  ko‘lamdagi  tashkiliy-pedagogik ishlami bajarish talab  etiladi. 
Mamlakatimizda  bolalar  va  o ‘smirlami  o ‘qitish  va  tarbiyalash 
sohasida  katta  yutuqlarga  erishildi.  Lekin  hayot  taraqqiyoti, 
zamon  talabi  o‘sib  kelayotgan  yosh  avlodni  tarbiyalash  sohasida 
ta’lim  vazirligi  tizimi  oldiga  yangi-yangi  vazifalarni  qo‘ymoqda. 
M ustaqillik  yillarida  xalq  maorifi  organlari  va  m aorifchilar 
tomonidan  o‘qitish  ishining  samaradorligini  oshirish,  maktabning 
moddiy  bazasini  mustahkamlash,  o‘qituvchi,  tarbiyachi  kadrlami 
tayyorlash  va  qayta  tayyorlash  borasida  talay  ishlar  amalga 
oshirildi.  Maktabni  boshqarish  va  unga  rahbarlik  qilish,  uning 
boshqa tashkilotlar bilan  aloqasini  rivojlantirish  sohasida  ko‘pgina 
ishlar  bajarildi.  Shunga  qaramasdan  umumta’lim  maktablarining 
ayrim  sohalari  sust  rivojlanmoqda.  Bu  ta ’lim-tarbiya  ishlariga 
kompleks  yondashish,  uning  barcha  moddiy-ma’naviy  va  peda- 
gogik-metodik  imkoniyatlaridan  to ‘liq  foydalanmaslik,  sinfdan, 
maktabdan  tashqari  ishlarni  tashkil  etish  va  maktab  rejimini 
takomillashtirish  kabilarga  tegishlidir.
Kuni  uzaytirilgan  sinf va guruhlaming  pedagogik jihati,  uning 
o ‘quvchilami  kompleks  tarzda  tarbiyalashdagi  roli  yanada  katta 
ahamiyatga  molikdir.  Bolalarning  kuni  uzaytirilgan  rejimda  bo‘-
25

lishlari  o‘quvchilar  bilan  olib  boriladigan  mashg‘ulotlami,  turli 
tarbiyaviy  tadbirlarni  pedagogik  jihatdan  to ‘g‘ri  tashkil  etish, 
butun  o‘quv-tarbiya  jarayoni  samaradorligini  oshirishda  katta 
imkoniyatlar  tug‘diradi.
Shuni  unutmaslik  kerakki,  kuni  uzaytirilgan  maktab,  guruh 
bu  o'ziga  xos  alohida  bilim  va  tarbiya  o‘chog‘i.  Ota-onalar  o ‘z 
farzandlarini  butun  kun  bo‘yi  o‘qituvchi-tarbiyachilar  ixtiyoriga 
ishonib  topshirib  qo‘yadilar.  Bolalar  bunday  maktablarda  ertalab 
soat  8  dan  kechki  18—20  gacha  b o ‘ladilar.  Shu  vaqtning 
mazmunli,  samarali,  foydali  o ‘tishi,  pedagogik  jihatdan  to ‘g‘ri 
tashkil  etilishi  uchun  bolalam ing  xohish,  qiziqish,  talab  va 
ehtiyojlari  hisobga  olinishi  shart.  Afsuski,  hamma joyda  ham  bu 
talablarga  to ‘la  amal  qilinayotir,  deb  ayta  olmaymiz.  Odatda, 
o‘quvchilar sinf va xonalarda  o‘tiraverib  zerikadilar,  charchaydilar. 
Bu hoi ulaming  sog‘lig‘iga,  ish qobiliyatiga,  umumiy rivojlanishiga 
salbiy  ta’sir  etadi.  Bunday  maktablarda  o‘quvchilaming  faol  dam 
olishi,  mehnat,  turli  o ‘yin,  badantarbiya,  sport  bilan  shug‘ulla- 
nishini  ta ’minlash,  ulami  to ‘garak  ishlariga,  ijodkorlikka  va  ba- 
diiy  havaskorlikka  chorlashga  alohida  e’tibor  berish  lozim.
Kuni  uzaytirilgan  sinf,  guruhlar  ikki  asosiy  yo‘l  bilan: 
xalq 
maorifi organlarining 
budjet mablag‘lari hisobiga,  turli muassasalar 
tomonidan  jamoatchilik  asosida  tashkil  qilinadi.
Kuni  uzaytirilgan  maktablar  tashkil  qilish  to ‘g‘risidagi  1960- 
yil  15-fevral  qarorida  kuni uzaytirilgan  maktablar,  guruhlar tashkil 
qilish  va  mehnatkashlaming  farzandlari  ovqatlanishlarini  tashkil 
etishda  jamoalaming  faol  ishtirok  etishi  tavsiya  qilingan.
Shaharlar  va  ishchilar  shaharchalarida  kuni  uzaytirilgan 
guruhlar  miqdor  jihatdan  kam  bo‘lsa  ham,  ular  jamoatchilik 
asosida  ochilib,  zavod  klublari  va  madaniyat  saroylari,  uy  bosh- 
qarmalari  hamda  JEKlar  huzurida,  shuningdek,  maktablaming 
o‘zida  ishlab  turibdi.  Bunday  ish  tartibi,  ayniqsa,  maktablar  hali 
ham  ikki  smenada  ishlaydigan va ularda guruhning ishlashi  uchun 
zarur  xona  bo‘lmagan  yoki  guruhga  belgilangan  sondagi  bolani 
yig'ishning  iloji  yo'qligi  sababli  budjetdan  tarbiyachining  oyligi 
uchun  mablag‘  yaratish  imkoniyati  boim agan  joylarda  amalga 
oshirilgan.
Kuni  uzaytirilgan sinf,  guruhlar tashkil  etish va ular faoliyatini 
rivojlantirishda  moddiy baza  va  ta’minot  masalasi  asosiy omildir. 
Bu  masalani  hal  qilishda  ikki  xil  kamchilik  mavjud.  Birinchisi,
26

ayrim  maktab  direktorlari  bolalar  bilan  mashg'ulot  o‘tkazish 
uchun  jihozlangan  xona,  ular  uchun  issiq  ovqat  tayyorlaydigan 
bufet  xonalari  va  boshqalar  yetishmasligini  bahona  qilib,  kuni 
uzaytirilgan guruhlar tashkil  qilishni  paysalga  soladilar,  tashabbus 
ko‘rsatmaydilar.  Ba’zi direktorlar esa guruhlar faoliyatiga moslash- 
tirilmagan  maktablarda,  ya’ni  bolalaming  o ‘ynashi,  ishlashi, 
o‘qishi,  shuningdek,  sayr  qilishlari  uchun  imkoniyati  bo‘lmagan 
sharoitda  sinf  va  guruhlar  ochadilar.  Natijada,  o‘nlab  va  hatto 
yuzlab  kichkintoylar  darsdan  so‘ng  yaxshi  dam   olm asdan, 
o‘zlarining  sevimli  mashg‘ulotlari  bilan  shug‘ullanmasdan,  yana 
o‘sha  sinf  xonalarida  uch-to‘rt  soatlab  vaqtlarini  o‘tkazadilar. 
Kuni  uzaytirilgan  sinf,  gumhning  moddiy  bazasini  vujudga  kel- 
tirish  maktab  direktorining,  pedagogik jamoaning  tashabbuskorli- 
giga  bog‘liqdir.
Hozirgi  kunda  kuni  uzaytirilgan  sinf va  guruhlaming  ta’lim- 
tarbiya  ishlarini  yo‘lga  qo‘yishni  tashkil  qilishda  ancha  tajriba 
to ‘plagan  jamoalar  hamda  maktab  rahbarlari  ko‘plab  topiladi. 
Toshkentdagi  147-maktab jamoasi  shular jumlasidan.  Bu  maktab 
birinchilar qatorida kuni uzaytirilgan sinflar,  guruhlar tashkil  qilish 
masalasiga  katta  e’tibor berdi.  Dastlab,  bir necha guruhlar tuzilib, 
maktab  asta-sekin  uzaytirilgan  kun  rejimiga  o‘ta  boshladi.  Shu 
kunlarda  19  ta  kuni  uzaytirilgan  guruh  —  sinflar  mavjud  bo‘lib, 
ularga  600  dan  ortiq  o‘quvchi jalb  qilingan,  9  ta  guruh  IV—VIII 
sinflar bazasida tashkil  topgan.  Maktab  pedagogik jamoasi 
0
‘quv- 
chilaming  darsdan  tashqari  faoliyatini  tashkil  etishda  tarbiyaning 
ommaviy,  guruhli  va  individual  shakllaridan  keng  foydala- 
nishmoqda;  maktab  o‘qituvchilari  va  maktabdan  tashqari  bolalar 
muassasalarining  xodimlari,  jamoatchilik  vakillari  va  ota-onalar 
o ‘quvchilaming  xilma-xil  faoliyatini  tashkil  qihsh  ishlariga  jalb 
etilmoqda.
Har  bir  gumhga  boshqarish  (hujjatlami  yuritish,  bolalaming 
ovqatlanishi va  dam olishini  nazorat  qihsh,  ular bilan  klub  ishlari, 
tarbiyaviy  tadbirlar,  ekskursiyalar)ni  uyushtirish  uchun  bittadan 
o‘qituvchi biriktirilgan.  Running  ikkinchi yarmida  amalga  oshiri- 
ladigan  ishlariga  ajratilgan  570  soat  vaqt  maktabda  quyidagicha 
taqsimlangan:
160  soat  — 
0
‘quvchilaming  dars  tayyorlashiga  rahbarlik  qilish 
va  konsultatsiyalar  o‘tkazishga;
80  soat  —  to ‘garaklardagi  haq  to ‘lanadigan  ishlarga;
27

215  soat  —  o‘quvchilaming  uxlashi,  ovqatlanishi,  dam  oli- 
shini  boshqarish  va  tarbiyaviy  tadbirlarni  o‘tkazishga;
115  soat  —  rivojlantiruvchi  ishlaming  boshqa  turlari  (ekskur- 
siya,  sayr,  kutubxona  ishlari  va  hokazo)ni  tashkil  etishga.
Xullas,  kuni  uzaytirilgan  maktab  va  guruhlar  tashkil  qilish­
da  tegishli  moddiy  bazaning,  ya’ni  o‘quvchilarning  bir  kunda 
ikki-uch  marta  ovqatlanishlari  uchun  to ‘la jihozlangan  oshxona, 
darsdan  tashqari  mustaqil  ishlam ing  samarali  o ‘tishi  uchun 
o ‘quv  kabinetlari,  o ‘quv  zallari,  har  bir  qavatda  individual 
hamda  gum h  bo‘lib,  mashqlar  o ‘tkazish  uchun  rekretsiyalar, 
o‘rta  sinf o ‘quvchilari  uchun  ishlab  chiqarish  mehnatini  tashkil 
qilish  bazasi,  boshlang‘ich  sinflar  uchun  mehnat  xonalari,  bir 
qancha  o ‘yin  xonalari,  dam  olish  burchaklari,  1—2-sinf o ‘quv- 
chilari  va  sog‘lig‘i  zaifroq  bo‘lgan  yuqori  sinf o‘quvchilari  uchun 
uxlaydigan  xonalar  bo‘lishi  katta  ahamiyatga  ega.  Shuningdek, 
badantarbiya  va  sog‘lomlashtirish  ishlarini  olib  borish  uchun 
zarur  b o ‘lgan  sport  zali,  sport  maydonchasi  va  tegishli  sport 
anjomlari  bo‘lishi  kerak.  Ayrim  hollarda  kuni  uzaytirilgan  mak­
tablar bolalarning  ovqatlanishi  uchun  zarur  sharoitlar bo‘lmagan 
binolarda  ochiladi.
Shuningdek,  bunday  maktabda  uzaytirilgan  kun  rejimiga  asta- 
sekin  o‘tilishi  kerak.  Biroq  sinflarda  25  va  undan  ko‘p  o‘quvchi 
bo‘lgan  katta  maktablarda  kuni  uzaytirilgan  sinf rejimini boshida- 
noq  darhol  asosiy  shakl  sifatida joriy  etish  mumkin.  Agar  maktab 
uzaytirilgan  kun  rejimini joriy etishni  ilgari tajriba  qilib  ko‘rmagan 
bo‘lsa,  u  holda  1—2  ta  sinf  tashkil  etib,  ularning  ishini  yaxshi 
yo‘lga  qo‘yib,  bu  borada  malaka  hosil  qilib,  ota-onalar  o‘rtasida 
obro‘-e’tiborga  erishish,  so‘ngra  maktabning  ichki  imkoniyatlarini 
va  ota-onalaming  qiziqishini  hisobga  oUb,  kuni  uzaytirilgan  sinflar 
tizimini  asta-sekin  rivojlantirib  borish  lozim.  Shu  bilan birga  ota- 
onalarga  bunday  sinflarning  xilma-xil  faoliyati  va  pedagogik 
ahamiyati  haqida  tushuncha  berish  kerak.  Bunda  ular  kuni 
uzaytirilgan  maktab,  sinf,  guruh  ishlarining  rejimi,  dam  olish  va 
o‘qitish  ishining  mazmuni,  maishiy qulayliklar,  bolalarning kuniga 
necha  marta  ovqatlanishi  va  hokazolar  bilan  tanishtiriladi.
0 ‘quv  yili  oxirida  esa  ota-onalar  yig‘ilishida  guruh  ishiga 
yakun  yasaladi,  erishilgan  yutuqlar  va  yuz  bergan  kamchiliklar 
tahlil  qilinadi.  Ota-onalarning  taklif  va  mulohazalari  e’tiborga 
olinadi.  Yangi  o‘quv  yilidagi  vazifalar  bayon  etiladi.
28

Xonalaming  tartib  bilan joylanishi  intemat-maktablarda  katta 
ahamiyatga  ega.  Kiyimxonalar  (garderoblar),  quritish  xonalari, 
xo‘jalik  inventarlari  saqlanadigan  joy,  poyabzal  tozalanadigan 
joylar,  kiyim  dazmollash  xonasi  internat  hayotining  muhim 
uchastkalaridir.  Bulaming  hammasi  katta  ahamiyatga  ega.  «Teatr 
kiyim  iladigan  ilgakdan  boshlanadi»,  —  degan  edi  K.  S.  Stanis- 
lavskiy.  Maktab  ham  xuddi  shunday.  Maktabga  kelgan  har  qan­
day  odam,  awalo,  uning  binosiga,  tozaligi  va  tartibiga  ahamiyat 
beradi.  Kuni uzaytirilgan maktabni bezatishga  ham alohida e’tibor 
berish  lozim.  Bu  ishda  direktor  yoki  uning  o‘rinbosari  rassomni 
taklif  qilib,  uning  maslahatlarini  inobatga  olishlari  kerak.
KUNI  UZAYTIRILGAN  MAKTAB,  GURUH  VA 
MAKTAB-1NTERNATLARNI  BUTLASH
Kuni  uzaytirilgan  sinf va  guruhlarda  hamda  internat  tipidagi 
maktablarda ta’lim-tarbiya  ishlarini  yuksak darajaga  ko‘tarish  ko‘p 
jihatdan  ularni  to ‘g‘ri  butlashga,  o ‘quvchilar  sonini  saqlashga 
bog‘liq.  Lekin  kuni  uzaytirilgan  sinf va  guruhlarga  bolalami jalb 
qilish  va  ulami  komplektlashda  ba’zi  maktablarda  chalkashliklar 
ro‘y bermoqda.  Ayrim  maktab  rahbarlari  faqat  o‘zlashtirishi  past 
bo'lgan  o‘quvchilami  kuni  uzaytirilgan  sinf va guruhlarga  o‘tkaz- 
salar,  boshqa  joylarda  esa  biror  predmetdan  yomon  baho  olgan 
o‘quvchilar hisobiga guruh tashkil  qilinmoqda.  Ko‘pchilik maktab 
rahbarlari,  o ‘qituvchilari  bolalar  jamoasi  o ‘rtasida  tarbiyaviy 
ishlami  har  tomonlama  tashkil  etishni  emas,  uzaytirilgan  vaqt 
hisobiga  o‘quv ishida  o‘zlashtirish  foizini yuqori  ko‘tarishni  asosiy 
maqsad  qilib  qo‘yganlar.  Oqibatda  kuni  uzaytirilgan  guruh 
o‘quvchilari  soni  o‘zgarib  turadi.  Guruhlarga  past  o‘zlashtiruvchi 
va  intizomi  bo‘sh  o ‘quvchilar jalb  qilinib,  ular intizomli,  o‘zlash- 
tiruvchi  o‘quvchilar  qatoriga  o ‘tgach,  guruhdan  chiqarilib,  ular 
o‘rniga  boshqalar  qabul  qilinmoqda.  Bu  xato  pozitsiya  yangi 
tipdagi  o‘quv-tarbiya  muassasalari  oldiga  qo‘yilgan  vazifalaming 
uddalanishiga  mone’lik  qilmoqda.  Bundan  kuni  uzaytirilgan  sinf 
va  guruhlarga  o‘zlashtirmovchi  o‘quvchilami  qabul  qihsh  kerak 
emas,  degan  m a’no  kelib  chiqmaydi.  Va  ayni  chog‘da,  bunday 
guruhlar  maktabda  ta ’lim-tarbiya  sifatini  ko‘tarishga  yordam 
bermaydi.  Shuningdek,  ota-onalaming  ishlab  chiqarishda xotiijam 
ishlashlarini  ta’minlamaydi.
29

Kuni  uzaytirilgan  sinf  yoki  guruhlarni  butlashdan  oldin 
bolalaming  ota-onalari  bilan  suhbatlashish,  ulaming  uy  sharoiti 
bilan  tanishish  lozim.  Bunda  ota-onalarning  kasbi,  ish  bilan 
bandligi,  oila  moddiy  ta’minoti,  bolalarining  xarakteri,  qiziqishi, 
o ‘qishga  munosabati  hisobga  olinadi.  200  nafar  tarbiyachiga 
«Guruh  ishini  yaxshilash  bo‘yicha  sizning  takliflaringiz»,  degan 
anketa  savollarini  tarqatganimizda,  ulaming  hammasi  guruhlarga 
bir  xil  yoshli  yoki  yoshi  yaqin  bo‘lgan  bolalarni  tortish  zarur, 
har  xil  sinflardan  tuzilgan  guruhlarda  bolalar  soni  25—30  dan 
oshmasligi  kerak,  deb  yozdilar.  Yuqoridagi  savolga  o‘quvchilar 
ota-onalarining  bergan  javoblari  ham  tarbiyachilar  fikri  bilan 
deyarli  bir  xil.
Demak,  yoshi  va  bilimi  teng  boigan  yoki  yoshlari  bir-birla- 
rinikidan  uncha  katta  farq  qilmaydigan bolalarni bir guruhga  bir- 
lashtirish  maqsadga  muvofiqdir.  Zero,  guruhda  olib  boriladigan 
turli  ommaviy-tarbiyaviy  va  ijtimoiy  foydali  ishlar,  to ‘garaklar 
uyga berilgan vazifalami  tayyorlash jarayoni ulaming  yoshi,  bilim 
darajasi  bir-biriga  mos  bo‘lishini  talab  qiladi.  Bu,  o‘z  navbatida, 
tarbiyachining  o‘quvchilar  bilan  olib  boradigan  barcha  ishlarini, 
ayniqsa,  ta ’lim  jarayonini  osonlashtiradi  hamda  ta ’lim-tarbiya 
metodikasidan  izchil  va  unumli  foydalanishga,  bolalaming  o‘ziga 
xos  xususiyatlarini  hisobga  olishga  imkon  beradi.
Kuni  uzaytirilgan  sinf  va  guruhlarning  ish  tajribasi  ularni 
quyidagicha  butlash  maqsadga  muvofiqligini  ko‘rsatadi:
1.  Sinf  bo‘yicha  tuzish.
2.  Sinflararo  butlash  (guruhlar  tuzish).
3.  Maktablararo  butlash  (guruhlar  tuzish).
Muayyan  bir  sinf o ‘quvchilaridan  kuni  uzaytirilgan  sinf yoki 
guruh  tuzish  anchagina  qulaylik  tug‘diradi.  Chunki  tarbiyachi 
o‘quvchilar jamoasi  bilan  doimo  birga  bo‘ladi  va  ish  olib  boradi.
Agar  maktabda  parallel  sinflar  kam  bo‘lib,  barobar  yoshdagi 
bolalardan guruh tashkil  qilish  imkoniyati bo‘lmasa,  u  holda yaqin 
sinflarni  I—II,  III—IV,  V—VI  va  VII—VIII  sinf  bolalarini  bir 
guruhga  birlashtirish  mumkin.  Guruhdagi  o‘quvchilar  soni  30—35 
nafardan  oshmasligi  kerak.  Birinchi  sinf bolalarini  mumkin  qadar 
alohida  guruhga  ajratgan  m a’qul.  Chunki  ular  boshqa  sinf 
bolalariga  nisbatan  ko‘proq  vaqt  ochiq  havoda  bo‘lishlari,  uxlab 
dam  olishlari  kerak.  Masalan,  Toshkent  shahridagi  47-mak-
30

tab  h u zu rid a  tash k il  qilingan  kuni  u zay tirilg an   gu ru h lar 
1960— 1961-o‘quv  yilining  boshida  quyidagicha  tuzilgan  edi:
I  sin f  o ‘q u v ch ilarig a  IV —V  sin f  o ‘q u v c h ila rin i,  II  sin f 
o ‘quvchilariga VI—VII  sinf o‘quvchilarini  qo‘shib guruh tuzdilar. 
Bu  xilda  kom plektlashning  n o to ‘g‘ri  ekanligini  qisqa  vaqt 
ichida  turmushning  o‘zi  yaqqol  ko‘rsatdi.
Tarbiyachilar yoshi va bilimlari jihatidan bir-biridan katta farq 
qiladigan 
0
‘quvchilar  bilan  ta’lim-tarbiya  ishlarini  olib  borishda 
qiyinchiliklarga  duch  keldilar.  Ular  yuqori  sinf  o‘quvchilari  uy 
vazifalarini tayyorlab bo‘lganlaridan keyin ularga uylariga ketishga 
ruxsat  beradilar,  faqat  quyi  sinf o‘quvchilari  bilangina  tarbiyaviy 
ishlami  olib  boradilar.  Bu  yo‘l  o‘quvchilaming  o‘zlashtirishiga, 
intizomiga  salbiy  ta ’sir  etadi.  0 ‘quv  yilining  ikkinchi  choragidan 
boshlab,  birinchi  sinflar  alohida,  yuqori  sinflar  alohida  qaytadan 
guruhlanadi.  Bu  ta’lim-tarbiya  ishlarini  har  tomonlama  yengil- 
lashtirdi  va  bolalar  bilan  qat’iy  rejim  asosida  ish  olib  borishda 
ma’lum  darajada  imkoniyat  tug‘dirdi.  Biroq  ba’zi  ota-onalaming 
istak  va  talablariga  ko‘ra  ayrim 
0
‘quvchilaming  uy  vazifasini 
sinfda,  guruh  bilan  birgalikda  bajarishdan  ozod  qilinishi  tar­
biyachilaming  o‘quvchilaming,  to‘g‘rirog‘i barcha o ‘quvchilaming 
uy  vazifalarini  norm al  bajarishlariga  xalaqit  berdi.  M aktab 
direktori  bu  kamchilikni  o‘z  vaqtida  hisobga  olib,  ota-onalar  yi- 
g‘ilishini  o‘tkazdi.  Yig‘ilishda kuni uzaytirilgan guruhlaming asosiy 
maqsad  va  vazifalarini  tushuntirib,  kuni  uzaytirilgan  guruhga 
qatnaydigan  о ‘quvchilar  sinf  rejimida  belgilangan  vaqtda  uy 
vazifasini  tayyorlashi  zarurligi  haqida  ota-onalar  bilan  kelishib 
olindi.  Bu  tadbir  o‘quvchilaming  uy  vazifasini  yaxshi  bajarish­
lariga,  bilimlami  chuqur  o‘zlashtirishlariga  imkon  berdi,  bolalar 
intizomini  mustahkamladi.
Agar  maktablar  bir-biridan  uzoq  bo‘lmasa,  kuni  uzaytirilgan 
gum hlarni  maktablararo  tuzish  ham   mumkin.  Bir  maktabda 
boshlang‘ich  sinf  bolalaridan  kuni  uzaytirilgan  guruh  tuzilsa, 
ikkinchisida  yuqori  sinf  o‘quvchilari  bir  guruhga  birlashtiriladi. 
Parallel  sinf  o ‘quvchilari  bir  guruhga  jalb  qilinishi  mumkin. 
Shuningdek,  ta ’lim-tarbiya  ishlarini  olib  borish  uchun  katta 
imkoniyat  mavjud  bo‘lgan  bir  maktabda  kuni  uzaytirilgan  guruh 
yoxud  guruhlar  tashkil  qilinishi  va  ularga  ikki-uch  maktabning 
o ‘quvchilari  jalb  qilinishi  mumkin.
31

Buxoro  viloyati  G ‘ijduvon  tumani  1-maktab  huzurida  7  ta 
kuni  uzaytirilgan  guruh  tashkil  qilinib,  bunga  shu  maktab  o‘quv- 
chilari  hamda  uning  yaqinida  joylashgan  2-,  3-maktablardan 
o‘quvchilar jalb  qilingan.  Ulaming  4 tasi  rus,  3  tasi  o‘zbek guruh- 
laridir.  Maktab  rahbarlari  o ‘quv  yilining  boshida  guruhlarda 
o‘quvchilar  sonini  ko‘paytirishga  intilib,  o‘quvchilaming  yoshi, 
bilimini  e’tiborga  olishmagan  edi.  «Bir  guruhda  yoshi,  bilim 
darajasi  turlicha  bo‘lgan  o‘quvchilar  bilan  ta ’lim-tarbiya  ishlari 
olib  borish,  —  deydi  shu  maktabning  direktori  biz  bilan  suhbat- 
da,— ishimizni  qiyinlashtirib  yubordi.  Shundan  keyin  pedagog va 
tarbiyachilar  bilan  maslahatlashib,  sinflar  bo‘yicha  guruhlar 
tuzishga  qaror  qildik.  Mavjud  imkoniyatlaming  hisobga  olinishi 
va  pedagoglar  jamoasining  jon  kuydirib  ishlashi  natijasida  bu 
kamchiliklami  bartaraf  etib,  ta ’lim-tarbiya  ishini  yaxshi  yo‘lga 
sola  bildik».
Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi  asosida  K.U.G.larda  ta’lim- 
tarbiya  samaradorligini  oshirish  maqsadida  Xalq  ta’limi  vazirligi 
Vazirlar  Mahkamasining  2003-yil  6-dekabr  Nizom  loyihasini 
ishlab  chiqdi.  Bu  loyihaning  3-bandida  K.U.G.  maktabning  zarur 
o‘quv-moddiy bazasi  mavjud  bo‘lsa va  ulaming  faoliyati  maktab­
ning  asosiy  darslariga  xalaqit  bermagan  sharoitda  um um ta’lim 
maktablarining  1—8-sinf  o ‘quvchilari  uchun  maktabning  tash- 
kiliy-iqtisodiy  ahvolidan  kelib  chiqqan  holda  Davlat  budjeti 
hisobidan  K .U .G .lar  va  xo‘jalik  hisobidan  kuni  uzaytirilgan 
gum hlar  (X .H .K .U .G .)  tashkil  etilishi  qayd  etilgan.  H ar  bir 
maktab  o‘z  sharoitidan  kelib  chiqib  K.U.G.ni  butlashi  lozim.
Tajribalar  shuni  ko‘rsatdiki,  o‘smirlar  yoshidagi  o‘quvchilar- 
dan  kuni  uzaytirilgan  guruh  tuzish  birmuncha  qiyin.  Shuning 
uchun  bu  yoshdagi  bolalardan  guruh  tashkil  etishda  b o ‘sh 
o‘zlashtiruvchi  va  pedagogik  nazoratga  muhtoj  bo‘lgan  bolalarni 
ko‘proq  guruhga  jalb  qilish  lozim.
Ayrim  qishloq  maktablarida  kuni  uzaytirilgan  guruhlami  bir 
xil  yoshdagi  o‘quvchilardan  tuzish  imkoniyati  bo‘lmasligi  mum­
kin.  Chunki  uylar maktabdan  har xil uzoqlikda joylashgan boMadi. 
Shuning  uchun  bir  qishloqda  yashovchi  o ‘quvchilarning  birga 
kelib-ketishini  e’tiborga  olib,  har  xil  sinf  o‘quvchilaridan  guruh 
tashkil  etish  ma’quldir.  Biroq  kuni  uzaytirilgan  maktab,  sinf  va 
guruhlarda  o‘quvchilar va  ulaming  tarbiyachilari  o‘zgarib  turmas-
32

ligi  kerak.  Toshkent  shahridagi  2-maktabning  kuni  uzaytirilgan
II  sinfida  tarbiyachining  tez-tez  o‘zgarishi  natijasida  o‘quvchilar 
intizomi  juda  sustlashib,  o ‘zlashtirishi  pasayib  ketdi.  Bunday 
ahvolni  kuni  uzaytirilgan  boshqa  maktab  va  guruhlarda  ham 
uchratish  mumkin.  Shunga binoan umumiy ta’lim  maktablarining 
boshlang‘ich  sinflarida  qo‘llaniladigan  I  dan  IV  sinfgacha  bir 
o‘qituvchining  ta’lim  berish  prinsipini  kuni  uzaytirilgan  boshlan- 
g‘ich  maktablar  va  sinflarga  tatbiq  etish  mumkin.  Bunda  bola 
I  sinfdan to  IV sinfni tamomlanguncha bir tarbiyachining  qo‘lida 
tarbiyalanadi.
Bundan tashqari  kuni uzaytirilgan ba’zi guruhlarda o‘quvchilar 
soni  doimiy  bo‘lmasligi  va  ayrim  o‘quvchilaming  goh  kelib,  goh 
kelmay yurishi ta’hm-tarbiya ishini ancha izdan chiqaradi.  Buning 
oldini  olish  uchun  o ‘quv  yilining  boshida  maktab  m a’muriyati 
ota-onalar  bilan  uchrashib,  bolalaming  guruhga  doimiy  kelish- 
kelmasligini  aniqlab,  barqaror  guruhlar  tuzish  va  bir  guruhni 
qo‘shimcha  tarzda  yil  mobaynida  komplektlash  uchun  qoldirishi 
mumkin.
Maktablar huzurida tashkil  qilingan  kuni uzaytirilgan sinf yoki 
guruhlar  ishini  yanada  yaxshilash,  im koniyati  bo'lsa,  b a ’zi 
maktablami  kuni  uzaytirilgan  maktabga  aylantirish  maqsadga 
muvofiq.  Bunda  sinflar  alohida-alohida  komplektlanadi,  tarbiya­
chi  qat’iy  rejim  asosida  ish  olib  borishda,  yagona  dasturdan 
foydalanishda  va  ta’lim-tarbiya  ishlarini  metodik jihatdan  to ‘g‘ri 
uyushtirishda  birmuncha  qulayliklarga  ega  bo‘ladi.
*  
*  
ie
Maktab-intematlar  tashkil  qilingan  birinchi  yillarda  I—V  va 
I—II  sinflar  shaklida  ochilgan  edi.  Birinchi  variant  m a’qulroq 
bo‘lib  chiqdi.
Yangi  ochilgan  maktab-intematda  birinchi  va  ikkinchi  yili 
bitirib  chiquvchi  sinflar  bo‘lmaydi.  Shu  bois  I—IV  yoki  I—VII 
sinflarga  o ‘quvchilar  qabul  qilish  bilan  kifoyalanish  pedagogik 
nuqtayi  nazardan  maqsadga  muvofiq.
В. 
E.  Shirvind  sinflarni  yillar  bo‘yicha  komplektlashtirish 
34—35-betlardagidek  bo‘lishini  tavsiya  etadi.
600  va  undan  ko‘p  o ‘rinli  katta  maktab-internatlar  tashkil 
qihsh  maqsadga muvofiqligi tajribada tasdiqlangan.  Ularda parallel
2
  -
 
1931
33

sinflar ochiladi.  580—600  o'rinli  16  sinf (har qaysi parallel  sinfda 
ikkitadan  sinf)  shu  tarzda  komplektlanadi.  M aktab-internat 
rahbarlari sinflami komplektlashga katta e’tibor berishlari,  o‘zlash- 
tirish  salohiyati turlicha  o‘quvchilaming,  o‘g‘il va  qiz bolalarning 
sinflarga  notekis  taqsim lanishiga  yo‘l  qo‘ymasliklari  kerak. 
Maktab-internatga  boshqa  maktablardan  olinadigan  tarbiyala- 
nuvchilar  har  jihatdan  nihoyatda  sinchiklab  tekshirib  ko'rilishi 
lozim.