K. hoshimov kuni uzaytirilgan guruhlarda ta


Download 115.68 Kb.
Pdf ko'rish
bet14/25
Sana21.01.2018
Hajmi115.68 Kb.
#24998
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   25

142

da  jamoatchilikning  ishtirokini  kuchaytirishga  joylarda  yetarli 
ahamiyat  berolmayotganliklari;
b) 
ba’zan  kuni  uzaytirilgan  guruhlarda  ishlaydigan  tarbiya­
chilarning  mehnatlari  maktab  ma’muriyati  tomonidan  yetarli 
darajada  baholanmayotganligi;
d)  tarbiyachilami  moddiy,  maishiy  va  ma’naviy  jihatdan 
rag‘batlantirish  ular  bajaradigan  ishga  nisbatan  yetarli  darajada 
emasligi;
e)  tarbiyachilar  orasida  o‘zlashtirmovchi  o‘quvchilar  bilan 
ishlash guruhi  degan tushunchaning mavjudligi  sabab bo‘lmoqda.
Juda  ko‘pchilik  maktablar  ma’muriyati  kuni  uzaytirilgan 
guruhlarga  tarbiyachilar  tanlashda  ulaming  pedagogik  ma’lumo- 
tinigina  hisobga  olish  bilan  chegaralanadilar.  Vaholanki,  guruh­
larda o‘quvchilaming  sinfdan tashqari faoliyatiga rahbarlik qilish, 
ulaming  mustaqil  faoliyatlarini  samarali  uyushtirib  borish,  bola­
laming  talab  va  ehtiyojlariga  har  tomonlama javob  berish  uchun 
pedagog-tarbiyachidagi  pedagogik  bilimning  o ‘zigina  kamlik 
qiladi.  Bu  muassasalarda  ishlaydigan  tarbiyachilar  texnikaga 
qiziqishi,  tasviriy  san’at  sohasida  ma’lumotli,  ommaviy  o‘yinlar 
tashkil  qila  oladigan  bir yoki  bir  necha  sport  turlari  bo‘yicha ja- 
moatchi-trener,  ekskursovod,  lektor,  tashviqotchi  bo‘la  oladigan 
qobiliyatli  kishilar  bo‘lmog‘i  lozim.  Bulaming  hammasi  tarbiya­
viy  ishlar  doirasini  yanada  kengaytirishning  asosiy  omilidir.
Xullas,  tarbiyachi  jamoat  o‘rtasida,  ayniqsa,  bolalar  bilan 
muloqotda bo‘lganda o‘zini tuta bilishi  katta ahamiyat kasb  etadi. 
Oddiylik,  tabiiylik,  qadr-qiymat,  so‘zlashganda  imo-ishorasiz, 
baland  ovoz  bilan  gapirmaslik,  o‘zini  tuta  bilish,  shuningdek, 
iltifotlilik,  kamtarinlik,  inson  yoshidan  qat’i  nazar  uni  hurmat 
qilish  —  bu  har bir pedagog  egallashi  zarur  boMgan  muomala va 
axloqning  asosiy  qoidalaridir.
BoshlangMch  sinf  tarbiyachilarining  asosiy  vazifalari. 
Tarbi­
yachining  vazifalari  va  ish  faoliyati  ko‘p  qirrali  bo‘lib,  ular  ilmiy 
ishlarda,  metodik  qoMlanmalarda  hali  to‘la  o‘z  ifodasini  top- 
magan.  Shuning  uchun  ham  yosh  tarbiyachilar  yoki  endigina 
tarbiyachi  etib  tayinlangan  o‘qituvchilar  ish  jarayonida  ma’lum 
qiyinchiliklarga  duch  kelmoqdalar.  Ilg‘or  tarbiyachilarning  ish 
tajribasiga  tayanib,  ularning  vazifasini  ikki  guruhga  bo‘lish 
mumkin  —  kundalik va joriy  (epizodik).  Birinchi  kuni  uzaytiril­
gan  guruh  o‘quvchilarining  bir  kunlik  faoliyatini  o‘z  ichiga  olsa,
143

ikkinchi  guruhga  sinfda,  shuningdek,  sinfdan  va  maktabdan 
tashqari o'quvchilar bilan olib boriladigan perspektiv, joriy ishlami 
o‘z  ichiga  oladi.
Tarbiyachi o‘zining guruh bilan  olib boradigan ishini  hujjatlar 
bilan  tanishishdan  boshlaydi.  Shundan  so‘ng  u  davomatni 
aniqlaydi,  bolalarning  ruhiy  ahvoli,  kayfiyati,  salomatligi, 
o‘zlashtirishi  haqidagi  ma’lumotlami  o‘qituvchidan  so‘rab  biladi. 
Keyin  uyga  berilgan  vazifalarning  xususiyatlarini  o ‘rganadi, 
maktab  rahbariyatidan  aniq  ко‘rsatmalar  oladi,  zarur  bo‘lganda 
o‘qituvchilar  darslarida  bo'ladi  va  olingan  ma’lumotlar  (axbo- 
rotlar)  asosida  kundalik  rejaga  tuzatishlar  kiritadi.  Tarbiyachi 
xonani  ko‘zdan  kechirishni,  o‘yinchoqlar,  texnik  asboblaming 
mavjudligi  va  holatini  tekshirishni  nazardan  qochirmaydi. 
Bolalami qabul qilgach,  ota-onalaming  iltimoslarini,  shuningdek, 
gumh  sardori  yoki  navbatchining  axborotini  eshitib,  bolalarning 
istak  va  talablari  asosida  ularning  individual  xususiyatlarini 
hisobga  olgan  holda  tarbiyalanuvchilarga  bir  kunlik  ish  rejasini 
e’lon  qiladi.
Bolalarning  ovqatlanishini  to‘g‘ri  tashkil  etish  uchun,  oshxo- 
naga navbatchi tayinlanishi,  sochiqlaming tozaligi-yu,  bolalarning 
ozodaligini tekshirish,  ovqatlanish qoidalari xususida ikki daqiqalik 
suhbat  o‘tkazish  va  ularning  oshxonada  o‘zini  tutishiga  e’tibor 
berish,  ovqatlanib bolgandan so‘ng oshxonadan tashkiliy sur’atda 
chiqishini  kuzatish  lozim.
Xonada tarbiyaviy tadbirlarni o‘tkazayotganda tarbiyachi zim- 
masiga  muhim  vazifalar  yuklatiladi.  Chunonchi,  dastlab  u 
mashg‘ulot  rejasini  e’lon  qiladi,  o ‘tkazilayotgan  tadbirlarda 
bolalarning  ishtirokini  kuzatadi,  faol  qatnashayotgan  bolalar 
rag‘batlantiriladi,  o‘tkazilgan  tadbirlar  tahlil  qilinadi.
Uy vazifasini  bajarishga  tayyorlash  chog‘ida  tarbiyachi  mash- 
g‘ulot  o‘tkaziladigan  xonani  shamollatishni  nazorat  qiladi,  zarur 
ko‘rgazmali  o‘quv  qurollari  bilan  ta’minlash,  ish  o‘rinlarining 
tayyor  bo‘lishi  va  bolalami  joy-joyiga  o‘tqazish,  bo‘sh  o‘zlash- 
tiruvchi  o‘quvchilami  kuzatib  borish,  bajarilgan  mustaqil  ishlami 
frontal tekshirish,  yordamga muhtoj  bolalarga o‘z vaqtida yordam 
ko‘rsatish,  vaqti-vaqti  bilan  o‘quvchilaming  kundaligini  tekshi­
rish,  o‘quvchilar  tomonidan  bajarilgan  mustaqil  ishning  sifatini 
aniqlash uchun savol-javoblar o'tkazish,  mustaqil dars tayyorlash- 
ni  yakunlash  va  vazifani  qunt  bilan  bajargan  ba’zi  o‘quvchilami
144

rag'batlantirish  hamda  mustaqil  dars  tayyorlashning  natijalari 
to‘g‘risida  o‘qituvchilami  o‘z  vaqtida  xabardor  qilish  lozim.
Guruh  ishini  tugallash  chog‘ida  tarbiyachi  ertaga  bo‘ladigan 
navbatchilarni  tayinlashi,  sinfning  tozalanishini  kuzatishi, 
o‘yinchoqlami joy-joyiga  qo‘yishi,  bolalarini  olib  ketishga kelgan 
ota-onalar  bilan  suhbatlashishi,  bolalar  uyga  ketayotganlarida 
ulaming  kiyinishini  kuzatishi  va  kun  bo'yi  qilingan  ishlaming 
hisob-kitobini  olishi,  shuningdek,  o‘qituvchilarga  o‘z  mulohaza 
va  tavsiyalarini  yozib  qoldirishi  maqsadga  muvofiqdir.
Ochiq  havoda  dam  olishni  uyushtirishda  tarbiyachining  va- 
zifasi  ko‘p  qirrahdir.  Ob-havoni  hisobga  olgani  holda  tarbiyachi 
bolalaming  qanday  kiyinganligini  ko‘zdan  kechiradi,  ularga  dam 
olish  rejasini  e’lon  qiladi,  ular  o'rtasida  vazifalar  taqsimlanib, 
topshiriqlar beriladi,  rejada belgilangan mavzu asosida yakka yoki 
guruh  holda  suhbatlar  o ‘tkazadi.  Ochiq  havoda  dam  olish 
nihoyasiga  yetgach,  qilingan  ishlarga  va  dam  olishga  qisqacha 
yakun yasab,  darsga kirishdan  oldin bolalaming  tartib-intizomini 
kuzatadi.
0 ‘QITUVCHI  VA  TARBIYACHILARNING  MALAKASINI 
OSHIRISH  TIZIMI
«Ta’lim  to‘g‘risida»gi  Qonun  va  «Kadrlar  tayyorlash  milliy 
dasturi»  yoshlami ham jismoniy,  ham aqliy mehnatga qobiliyatli, 
xalq  xo‘jaligida,  hayotining  turli  sohalarida,  fan  va  madaniyat 
jabhalarida  faol  ishtirok  ko‘rsatishga  qodir  ongU,  bilimdon  qilib 
tarbiyalash  va  tayyorlash  yo‘li  izchil  olib  borilayotgani  qayd 
etiladi.  Shu  masalalami  davr  talablari  asosida  amalga  oshirishda 
maorif muassasalarining  faoliyati,  pedagog  kadrlaming  ish  uslubi 
va  metodlarini  yaxshilash,  ulaming  malaka  tizimini  rejah  amalga 
oshirish  ko‘zda  tutiladi.
M a’lumki,  har  qanday  kasbda  faoliyat  samaradorligi  va 
muvaffaqiyati kasb sohiblarining tayyorgarligi,  mahorati,  malakasi, 
o‘z  omilkorligini  takomillashtirish  ustida  qunt  va  izchillik  bilan 
ishlashiga  bog‘liq.
0 ‘qituvchi kasb mahoratini takomillashtirish uchun umr bo‘yi 
o‘z  ustida  ishlashi,  izlanishi  lozim.
Chunki  o'qituvchi-tarbiyachi jamiyatning  yosh  avlod  ta’lim- 
tarbiyasiga  qo‘ygan  ijtimoiy  buyurtmasining  asosiy  ijrochisidir.
145

Respublikamiz  Prezidenti  I. A.  Karimov  o‘qituvchi-tarbiya- 
chilaming  fazilati  haqida  gapirib:
«Tarbiyachi  ustoz  bo‘lish  uchun,  boshqalarning  aql-idrokini 
o‘stirish,  ma’rifat ziyosidan bahramand qilish,  haqiqiy fuqaro etib 
yetishtirish uchun,  eng  awalo,  tarbiyachining o‘zi aynan shunday 
yuksak  talablarga  javob  berishi,  ana  shunday  buyuk  fazilatlarga 
ega  bo‘lishi  kerak»,  deydi.
Ma’lumki,  maktab,  maorif  ishi  juda  murakkab,  ko‘p  qirrali 
va  g‘oyat  mas’uliyatli  ish.  Hozirgi  zamon  taraqqiyoti  maktab 
oldiga  yangi-yangi  vazifalam i  qo'ym oqda:  o ‘qituvchilar, 
tarbiyachilar  ishiga  talab  tobora  oshmoqda.  Ana  shunday  bir 
sharoitda  eski  metod  bilan  ishlash,  qachonlardir  olgan  bilimlar 
bilan  cheklanib  qolish  aslo  mumkin  emas.  Xullas,  pedagog  o‘z 
kasbining  ustasi bo‘lishi  shart.  K. D.  Ushinskiyning  «Tarbiyachi­
ning  faqat  o‘qituvchigina  bo‘lishi  yetmaganidek,  o'qituvchining 
ham  nimani  o‘qitish  kerakligini  bilishi  va  buni  nazariy  jihat- 
dangina  emas,  balki  amaliy  jihatdan  ham  bilishi  lozim»,  degan 
so‘zlariga  to‘la  amal  qilish  kerak.
0 ‘qituvchi  va  tarbiyachilar  malakasini  oshirish  zamrligiga 
«Umumiy  ta’lim  va  hunar  maktabini  isloh  qilishning  Asosiy 
yo‘nalishlari»da alohida e’tibor berilib,  unda «Pedagog kadrlaming 
malakasini oshirish tizimi yanada takomillashtirilishi lozim.  Peda­
goglar mahoratini oshirish,  ilg‘or tajribani umumlashtirish va om- 
malashtirishning ilmiy-metodik markazlari bo‘lmish  o‘qituvchilar 
malakasini  oshirish  institutlari  rivojlantirilsin.  Bu  institutlarda 
tegishli  kafedralar tashkil  qilinsin,  ularda  ishlash  uchun  malakali 
mutaxassislar jalb  etilsin.  Qoida tariqasida pedagog har to‘rt-besh 
yilda  bir  marta  qayta  tayyorgarlikdan  o‘tib  turishi  maqsadga 
muvofiqdir»,  deb  qayd  qilingan.
Hozirgi  vaqtda  pedagoglaming  ma’naviy  dunyosini  boyitish, 
ulaming har tomonlama bilimli,  mahorath bo‘Ushlarini ta’minlash 
masalasi  maktabni  isloh  qilish  talablari  sirasiga  kiradi.  0 ‘qituv- 
chilar,  tarbiyachilar  va  boshqa  xalq  maorifi  xodimlarining 
malakasini oshirish,  ilg‘or pedagogik tajribalami  o‘rganish va om- 
malashtirish,  xodimlarning  o‘z  ustlarida  mustaqil  ishlashlariga 
katta  e’tibor  berilmoqda.
Malaka  oshirish  uzluksiz  va  doimiy  jarayondir.  Bu  jarayon- 
ning samarali bo‘lishi,  asosan,  pedagog-tarbiyachilaming mustaqil 
o‘qishini  izchil  nazorat  qilish  va  boshqarish  bilan  birga,  ulami
146

vaqti-vaqti  bilan  qayta  tayyorlash  kurslarida  o‘qitib  turish,  turli 
formadagi metodik ishlarga faol jalb etishga bog‘liqdir.  0 ‘zbekiston 
Respublikasi  xalq  ta’limi vazirligi  ana  shu  masalaga  doimo jiddiy 
e’tibor berib  kelayotir.  Chunonchi,  vazirlikning o‘qituvchi kadrlar 
malakasini  oshirishda  pedagogika  institutlarining  maktablarga 
yordam berishi to‘g‘risidagi  (1973-yil)  buyrug‘ida,  o‘qituvchilarga 
bilimi  va  pedagogik  mahoratini  oshirishda,  hozirgi  zamon  fani- 
ni,  ilg‘or  tajribalarni  o‘zlashtirishda  yaqindan  ko‘maklashish, 
ularga zaruriy ilmiy-pedagogik ma’lumotlar izlashning metodlarini, 
ommaviy  axborot  vositalaridan  mohirona  foydalanish  usullarini 
o ‘rgatish,  kafedralarning  ko‘chma  majlislarini  tashkil  etish, 
joylarda seminar va amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazish hamda boshqa 
tadbirlar orqali  qishloq maktablarining  pedagoglari bilan uzluksiz 
ish  olib  borish,  ularning  ta’lim-tarbiya  ishlarini  tahlil  qilish  si- 
ngari  vazifalar  belgilangan  edi.  Shu  ishlarni  amalga  oshirishda 
o‘qituvchi va tarbiyachilaming  pedagogik  mahoratini,  malakasini 
oshirish  muhim  omildir.
Keyingi yillarda o‘qituvchilar malakasini oshirish institutlarida 
ana  shu  masala bo‘yicha ba’zi  tadbirlar amalga  oshirilmoqda:  se- 
minarlar,  yozgi,  qishki  kurslar,  viloyatlar,  tumanlardagi  tayanch 
maktablar,  tajribaU tarbiyachilaming ishlarini yoritadigan metodik 
xatlar  shular  jumlasiga  kiradi.  Bu  tadbirlar  tarbiyachilaming 
malakasini  oshirib  borishda  ijobiy  natijalar  berayotir.  Shuning­
dek,  respublika  va  viloyat  miqyosida  o‘tkazilayotgan  turli  konfe- 
rensiyalar,  seminar-kengashlar  internat  va  kuni  uzaytirilgan 
maktablar,  guruhlar tarbiyachilarining  ishini yanada  yaxshilashda 
katta  yordam  bermoqda.  Yana  bir  narsani  alohida  ta’kidlash 
lozimki,  pedagogika  universitetlari  orqali  mazkur  muassasalarga 
tarbiyachilar  tayyorlash  shu  kunning  muhim  talabidir.  Zero, 
tarbiyachi  ishining  muvaffaqiyati,  eng  awalo,  uning  g‘oyaviy- 
siyosiy  va  professional  tayyorgarligiga  bog‘liqdir.  Hozirgi  zamon 
pedagogi  fikr  doirasining  kengligi,  hukumat  tomonidan  xalq  va 
xalq  maorifi  organlari  oldiga  qo‘yilgan  eng  muhim  vazifalami 
bilishi  va  tushunishi,  kundaUk,  siyosiy  voqealardan  xabardorligi, 
chuqur  bilimi,  shaxsiy  madaniyati,  san’at  va  fanga  muhabbati 
bilan ajralib  turadi.  Ilg‘or tarbiyachi  o‘z  ishiga  doir  ilmiy-nazariy 
yangiliklami,  pedagogik va psixologik tadqiqotlami o‘iganib,  ulami 
tarbiyaviy  ishlariga  tatbiq  etib  borishi  lozim.
147

0 ‘qituvchilar  malakasini  oshirish  institutlari  konferensiyalar 
tashkil  etish  yo‘li  bilan  ilg‘or  maktablar  va  guruhlarda  qo‘lga 
kiritilayotgan yutuqlami  ommalashtirib bormoqdalar.  Shuningdek, 
tarbiyachilarning metodkengashlari  qo‘lga  kiritilgan  ilg‘or tajriba- 
lami yoyishning yaxshi vositasi  sifatida har xil  seminarlardan ham 
foydalanmoqda.  Bu  tadbirlar  kuni  uzaytirilgan  sinf va  guruhlar­
da  ishlaydigan  tarbiyachilar  malakasini  oshirishga  ham  yordam 
bermoqda.  Seminaming  ahamiyati  shundaki,  u  o‘qituvchi-tar- 
biyachiga sinfda,  sinfdan tashqari ishlarda maktab o‘quv tizimidagi 
didaktik  usullami,  faollashtirish  tajribasini  qo‘llashni,  suhbatlar 
olib  borishni,  nutq  madaniyatini  o‘rgatadi.
0 ‘qituvchi-tarbiyachilarga  umumiy  fan  yutuqlarini,  xususan, 
pedagogika,  metodika  fani  sohasidagi  yangiliklarni  o‘rganish, 
o‘qituvchilar  malakasini  oshirish  institutlarining  asosiy  vazifala- 
ridan  biridir.  Respublikamizda  shu  masalaning  to‘g‘ri  yo‘lga 
qo‘yilishi  o‘qituvchi-tarbiyachilarga ilmiy-metodik yordam berish 
maqsadida amalga  oshirilayotgan ko‘chma  seminarlar,  qishloq va 
tumanlarda,  viloyatlarda o‘tkazilayotgan konsultatsiyalar,  metodik 
birlashmalar yaxshi  natija  berayotir.  Toshkent,  Andijon,  Buxoro, 
Qashqadaryo  va  Farg‘ona  pedagogika  oliy  o‘quv  yurtlaridagi 
kafedralar  tashabbusi  bilan  har  yili  o‘tkazilayotgan  seminar 
mashg‘ulotlari  yosh  o‘qituvchi-tarbiyachilarga  ilmiy-metodik  va 
amaliy yordam berishning juda qiziqarli va g‘oyat foydali  omiliga 
aylanib  qoldi.
Ma’lumki,  maktablaming  bir-biriga  o‘zaro  yaqinligi,  ulaming 
o‘quv-moddiy  bazasi,  ta’limning  qaysi  tilda  olib  borilishi  va 
hokazolar  metodbirlashmaning  tuzilishini  belgilovchi  omillardir.
Qishloq joylarda  qaysi  maktab  malakali  xodimlar bilan yetarli 
darajada ta’minlangan,  moddiy jihatdan yaxshi bazaga ega bo‘lsa, 
o‘sha  maktab  metodbirlashmalarning  markazi  sifatida  xizmat 
qilishi lozim.  Birlashma yig‘ilishlarini ta’til  paytlarida har yili to‘rt 
marta  o‘tkazish  maqsadga  muvofiqdir.  Yig‘ilishlarda  ayrim peda- 
goglar  va  pedagogik  jamoalaming  ijodiy  hisobotlarini  tinglash, 
ulaming  faoliyatidagi  mavjud  tadbirlami  belgilash,  tuman  va  un- 
dagi  xo‘jaliklarning  hozirgi  ahvoli,  kelajakdagi  vazifalari,  ana 
shularga  bog‘liq  holda  maktabdagi  ta’lim-tarbiya  masalalarini 
muhokama  qilish,  uning  sifati  va  samaradorligini  yaxshilash 
yo‘llarini  aniqlash  kabi  ishlar  amalga  oshiriladi.
148

Birlashma  metodbirlashma  faoliyatidan  ko‘zlangan  natijalar- 
ga  erishish  uchun,  awalo,  birlashma  rahbarlarining  nazariy 
tayyorgarligini  har  tomonlama  yaxshilashi  va  tashabbuskorligini 
oshirishi  lozim.  Shuningdek,  viloyat  o‘qituvchilar  malakasini 
oshirish  institutlarining  xodimlari  qishloq  maktablarida  xilma-xil 
ishlami  olib  borishda  birlashma  metodbirlashmalarga  yaqindan 
yordam  berishlari  kerak.  Malaka  oshirish  ishi  qanchalik  chuqur 
o‘ylanib,  har  tomonlama  maqsadga  muvofiq  tashkil  etilsa,  u 
shunchalik  yaxshi  natija  beradi.
Yosh  tarbiyachining  mehnatdagi  muvaffaqiyati  ko‘p jihatdan 
maktab  jamoasiga,  maktab  rahbarlari  va  pedagoglari,  tuman, 
shahar  xalq  maorifi  bo‘limlari  va  metodist  xodimlaming  unga 
qanchalik  e’tibor  berishlari  hamda  g‘amxo‘rlik  qilishlariga  ham 
bog‘liqdir.  Respublikamizning  ko‘pgina  maktablarida,  tuman  va 
shaharlarida  yosh  o‘qituvchi  va  tarbiyachilarni  tantanali  kutib 
olish  an’anaga  aylanib  qolgan.  Maktabning  birinchi  pedagogik 
kengashida  yosh  o‘qituvchi  va  tarbiyachilarga  kitoblar,  gullar 
taqdim  qiladilar.  Bu  xildagi  tadbir endi  ish  boshlovchi  yosh  mu- 
taxassisning  ko‘nglini,  kayfiyatini  ko‘taradi,  unga  madad  va  da- 
dillik  baxsh  etadi.
Pedagog-murabbiy,  maktab  rahbarlari  yosh  o‘qituvchi-tarbi- 
yachilarga ta’lim-tarbiya ishlarini rejalashtirish yo‘llarini o‘rgatadi, 
bu  borada  amaliy  yordam  beradi.  Shuningdek,  yosh  mutaxassis- 
lar  ham,  o‘z  navbatida,  peshqadam  o‘qituvchi-tarbiyachilaming 
ilg‘or  tajribalari  asosida  malakalarini  oshiradilar.
Ko‘pgina  maktablarda  boshlang‘ich  sinflar  bo‘yicha  ishlay- 
digan  tarbiyachilaming  alohida  metodik  birlashmalari  mavjud. 
Ularda  ilg‘or  tajribalar  atroflicha  o‘rganiladi,  tahlil  qilinadi  va 
ommalashtiriladi.  Bunday  metodik  birlashmalar  tarbiyachilar 
kuchini  bir  yerga  to'plash  va  uni  bir  maqsad  sari  yo‘naltirish, 
о‘quv-tarbiya  ishlarini uyushtirishning samaradorligini  oshirishga 
katta  yordam  beradi.  Bu  ishlarga  tajribali  tarbiyachilar  yoki 
boshlang‘ich  sinflar  bo‘yicha  ilmiy  bo‘lim  mudirlari  boshchilik 
qilmoqdalar.  Kuni  uzaytirilgan  guruhlari  oz  bo‘lgan  maktablar- 
ning  territorial  joylashishiga  qarab  uch,  to‘rt  maktab  tarbiya- 
chilarining  metodik birlashmasini bir maktabda tashkil  etish  ham 
yaxshi  natija  bermoqda.  Katta  bo‘lmagan  maktablarda  bu 
metodik birlashmaga katta tarbiyachilardan biri yoki  ilmiy bo‘lim 
mudiri  boshchilik  qiladi.  Katta  maktablarda  esa  tajribali
149

tarbiyachilardan  bittasini  bu  metod  birlashmaga  rahbar  qilib 
saylash  maqsadga  muvofiqdir.  Metod  birlashma  rahbarlari 
to‘g‘ridan to‘g‘ri  tarbiyaviy  ishlar tashkilotchisining  rahbarligida 
ish  olib  boradi.  Tajribalar  shuni  ko‘rsatadiki,  kuni  uzaytirilgan 
guruhlari  ko‘p,  to‘liq  o'rta  maktablarda  sinf  rahbarlari  va  tar- 
biyachilarning  uchta  metod  birlashmalari  tashkil  etilgan:  I—III; 
IV -V I  va  V II-IX   sinflarda.
Har  bir  metod  birlashma  o‘ziga  rahbar  saylaydi.  Ayniqsa, 
yosh  pedagoglarga  ochiq  mavzuli  kechalarda  ishtirok  etish  katta 
foyda  beradi.  Bularga  musiqali  kechalar,  harbiy  vatanparvarlik 
mavzusidagi  kechalar,  o ‘quvchilarning  tug‘ilgan  kunlarini 
nishonlash  (stol  yasash),  mashhur  kishilar  bilan  uchrashuvlar 
o‘tkazish va  hokazolar.  Bunday tadbirlardan  so‘ng  o'quvchilarni 
uyga  kuzatib,  metod  birlashm a  rahbarlari  o ‘sha  tadbirni 
pedagogik  yig‘ilishlarda  muhokama  qiladilar,  o‘z  fikrlari  bilan 
o‘rtoqlashadilar.
Metodbirlashma  ishi  hech  qachon  maktab  ichida  qolib  ket- 
masUgi kerak.  Pedagoglaming maktablararo  aloqalari to‘g‘ri yo‘lga 
qo‘yilib,  ularning  yutuq  va  muvaffaqiyatlarini  konferensiyalar, 
murakkab pedagogik vaziyatlar muhokamasiga olib chiqish,  xullas, 
tajriba  almashish  lozim.  Maktablararo  pedagogik  birlashmalarda 
ilg‘or  ish  tajribalarini  umumlashtirgan  metodik  guruhlar  tashkil 
etiladi.  Ularda  mavzu  jihatdan  qiyin  bo‘lgan  muammolar  hal 
qilinadi,  referatlar,  maqolalar muhokama  etiladi.  Bunday birlash­
malarda  kuni  uzaytirilgan  maktab-internatlar  ham  ishtirok  etishi 
mumkin.
Nihoyat,  sinf rahbarlari metod birlashmasini tashkil  etish juda 
muhimdir.  Kuni  uzaytirilgan  sinf-guruhlar  va  maktab-intemat- 
lardagi  pedagoglaming  ish  rejimi  murakkabdir.  Ko‘pchilik 
o‘qituvchilar dars berish jarayonida tarbiyaviy ishlami qo‘shib  oUb 
borsalar,  boshqalari  shu  ish  bilan  ertalab,  yana  birlari  esa  o‘quv- 
chilar  bilan  butun  kun  davomidagi  tanafifus  paytlarida  shug‘ul- 
lanadilar.
Pedagogik  yig‘ilish  o‘tkazadigan  maktab  pedagogik  talab- 
larga  har tomonlama javob  berishi  lozim.  Bunday metodik bir­
lashmalarda  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilari  bilan  kuni  uzayti­
rilgan  guruhlarda  mustaqil  o ‘quv  ishining  samaradorligini 
oshirishga yordam beradigan  mavzular,  metodik usullardan foy- 
dalanish  masalalarini  muhokama  qilish  rejalashtirilishi  kerak.
150

Quyida  biz  kuzatish  olib  borgan  maktablarda  tarbiyachilarning 
metodyig‘ilishlarida  muhokama  qilingan  ayrim  masalalaming 
namunasini  keltiramiz.  Mavzularni  rejalashtirganda  asosan 
o'quvchilar  bilan  mustaqil  o'quv  ishini  uyushtirish  va .unga 
rahbarlik  qilish,  dam  olishni  uyushtirish,  bolalaming  ovqat- 
lanishini  tashkil  etish,  kundalik  vaqtni  taqsimlash,  tarbiyachi 
ishini  rejalashtirish kabi  muhim  masalalarga  ko‘proq  e’tibor be- 
rilgani  diqqatga  loyiq.
Tadbirlami
o‘tkazish
muddati
Muhokama  qilingan 
mavzular
Shu ishga 
mas’ullar
Mulohazalar
1
2
3
4
Sentabr
Kuni  uzaytirilgan  guruh  va 
sinflami  tuzish  tartibi, 
tarbiyachi  ishini  rejalashti­
rish.
Maktab
direktori,
tarbiyachilar.
Oktabr
Mashg‘ulot  uyushtiriladigan 
xona,  o‘yin  xonasi,  sport 
maydonchasini  jihozlash. 
Kuni  uzaytirilgan  guruhlarda 
o‘quv  ishini  uyushtirish 
uchun  kerakli  jihozlami 
hozirlash.  0 ‘quvchilaming 
ovqatlanishini  yo‘lga  qo‘yish, 
mustaqil  o ‘quv 
mashg‘ulotlarini  amalga 
oshirishda  o'quvchilarning 
individual  xarakterlarining 
ahamiyati.
Direktor
0
‘rinbosari,
maktabning
xo‘jalik ishlari
bo‘yicha
mudiri,
«Kamolot»
YIHning
xo‘jalik ishlari
bo‘yicha
boshlig‘i,
metod
birlashmaning 
boshlig‘i,  ota- 
onalar 
qo‘mitasi 
raisi,  otaliqqa 
olgan  tashkilot 
vakili.
Qo‘shimcha 
ravishda  biror 
guruh  tarbiya- 
chisini va ota- 
onalar
qo‘mitasining
rejasini
muhokama
qilish.
Noyabr
Kuni  uzaytirilgan  guruhlarda 
boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilari 
bilan  mustaqil  o‘quv 
mashgsulotini  uyushtirish, 
to‘garak  seksiyalarini  tashkil 
etish.
Tarbiyachilar.
Ikki  yoki  uch 
tarbiyachining 
mashg^lotini 
kuzatib,  uni 
tahlil  qilish.
151

Davomi
1
2
3
4
Dekabr
Kuni  uzaytirilgan 
guruhlarda  o‘quv 
mashg'ulotlarini  tashkil 
etishda tarbiyachi bilan 
o 4qituvchining 
hamkorligi.
0
‘qituvchi va 
tarbiyachilar.
Ikki  nafar  tarbiya­
chi  ohb  borgan 
to‘garak mash- 
gsulotini  qiyoslab, 
tahlil  qihsh.
Yanvar
Mustaqil  o‘quv  mash- 
g‘ulotlarining  samara- 
dorligini  oshirishda 
o ‘quvchilar  bilimini 
hisobga olishning 
ahamiyati.
Tarbiyachilar.
Fevral
Kuni  uzaytirilgan 
guruhlarda sinfdan 
tashqari  mustaqil 
o ‘quv  mashg‘ulotlari, 
ulami o‘tkazishda 
maktab, oila va otaliqqa 
olgan  tashkilotlaming 
hamkorligi.
Maktabning  ilmiy 
ishlar  bo‘yicha 
mudiri,  maktabni 
otaliqqa olgan 
tashkilot  rahbari, 
ota-onalar 
q o^ tasin in g  raisi.
Kuni  uzaytirilgan 
guruhlaming 
umumiy  hayoti 
bilan  tanishish.
Mart
Kuni  uzaytirilgan 
guruh  o‘quvchilari 
bilan  sayohatlar  tashkil 
etish.
Tarbiyachilar, 
«Kamolot»  YIH 
sardori.
Bir  necha  o‘quv 
mashg‘ulotlarini 
tahlil  qihsh.
Aprel
Kuni  uzaytirilgan  sinf 
va guruhlarda оЧка- 
ziladigan  o ‘quv 
mashg‘ulotlarida o‘quv- 
texnik vositalaridan va 
sinfdan  tashqari 
mashg‘ulotlarda 
turmush  tajribalaridan 
foydalanish.
Tarbiyachilar.
Bir  necha 
mashg‘ulot  tahlili.
May
Bir yillik ta’lim-tarbiya 
ishida qo'lga kiritilgan 
yutuqlar va yo‘l 
qo‘yilgan kamchiliklar. 
Kelgusi  o‘quv  yilida 
amalga  oshirihshi  zarur 
bo‘lgan  vazifalar.
Maktab  direktori, 
ilmiy  bo‘lim  mudiri, 
tarbiyachilar, 
«Kamolot»  YIH 
sardori,  ota-onalar 
qo^itasining  raisi, 
otaliqqa olgan 
tashkilot va tuman 
(shahar)  xalq 
maorifi  boslimidan 
vakil.
Maktabning 
o ‘quvchilar  bilan 
yozgi ta’tilda amalga 
oshirihshi  lozim 
boMgan  ish  rejasini 
muhokama qilish.
152

Mavzulaming  muhokamasida  lining  xarakteriga  qarab,  sinf 
o‘qituvchilarining ishtirok etishini ta’minlash maqsadga muvofiq- 
dir.  Tarbiyachilar  metodik  birlashmasining  bo‘lishi,  metodik 
xarakterdagi  m avzular  yuzasidan  m uttasil  sem inarlar 
uyushtirilishi,  yordam  berish,  sinfdan  tashqari  o‘quv  mashg‘u- 
lotlarini  ijodiy  tashkil  etish  muhim  ahamiyatga  egadir.
Xulosa  qilib  aytganda,  yuqorida  ta’kidlaganimizdek,  kuni 
uzaytirilgan  sinf va  guruh,  maktab-intematlar  tarbiyachilarining 
pedagogik  malakasini  oshirib  borish  hozirgi  kunning  muhim 
masalasidir.  Shu  muammolarni  to ‘la  amalga  oshirish  uchun 
quyidagi  muhim  ishlarga  alohida  e’tibor  berish  kerak:
1.  Pedagogika  kollejlari  va  pedagogika  universitetlarining 
boshlang‘ich  ta’lim  metodika  fakulteti  o‘quv  dasturiga  intemat, 
kuni  uzaytirilgan  sinf va  guruhlaming  maqsadi,  vazifasi,  amalga 
oshiriladigan  ishlarning  metodlariga  oid  mavzularni  ko‘proq 
kiritish;
2.  Ilg‘or  tarbiyachilaming  ta’lim-tarbiya  ishlari  jarayonidagi 
yutuqlarini  mahalliy  matbuotda  izchil  ravishda  yoritib  borish;
3.  Respublika  va  viloyat  o‘qituvchilar  malakasini  oshirish 
institutlari  tomonidan  joylardagi  internat,  kuni  uzaytirilgan 
maktab  va  guruhlar  tarbiyachilari  tajribasini  atroflicha  o‘rganib, 
shu  asosda  tavsiyalar,  metodik  xatlar  ishlab  chiqish  bilan  birga 
tajribalami  ommalashtirishga  yordam  beradigan  tayanch  mak- 
tablari  tashkil  etish;
4.  Maktablar qoshidagi  kuni  uzaytirilgan  sinf,  guruh  va  mak- 
tab-intematlar tarbiyachilari  metodik birlashmasining  muntazam 
ishlashiga  erishish;  bu  metodik  jamoa  ish  uslubini  fan-texnika 
yutuqlariga  moslash;  bu  yangi  tip  muassasalarda  ta’lim-tarbiya 
borasida  yo‘l  qo‘yiladigan  kamchiliklami  bartaraf etish  yo‘llarini 
qidirish.  Shuningdek,  bu  mavzular  muhokamasida  maktab  ma’- 
muriyati,  o‘qituvchilar,  sinf rahbarlari,  tarbiyachilar,  «Kamolot» 
YIH,  «Kamalak»  boshlang‘ich  tashkiloti,  ota-onalar qo‘mitasi va 
jamoatchilik  tashkilotlarining  faol  ishtirokini  ta’minlash  lozim.
Zero,  xalq  maorifi  faoliyatida kadrlami  tayyorlash va ularning 
malakasini  oshirish  eng  muhim  vazifa  hisoblanadi.  Ta’lim  va 
tarbiya  ishining  sifatini  hamda  samaradorligini  oshirish  shu 
vazifalaming  muvaffaqiyatli  hal  etilishiga  bog‘liqdir.
153

KUNI  UZAYTIRILGAN  SINF,  GURUH
VA  MAKTAB-INTERNATLARDA  BOSHLANG‘ICH  SINF
0 ‘QUVCHILARINING  MUSTAQIL  DARS  TAYYORLASHI 
VA  ULARGA  PEDAGOGIK  RAHBARLIK
Kuni  uzaytirilgan  sinf,  guruh  va  maktab-internatlarda  o‘quv 
mashg‘ulotlarini  tashkil  etish  mazmun  va  tuzilishi  jihatidan 
ulaming  o‘ziga  xos  xususiyatlarini  hisobga  olishni  taqozo  etadi. 
Kuni uzaytirilgan sinf va guruhlaming  o'ziga xos xususiyatlaridan 
eng  muhimi  —  o‘quvchilarning tarbiyachi yoki  o‘qituvchi rahbar- 
ligida vazifalarini belgilangan kun tartibi asosida bajarishidir.  Kuni 
uzaytirilgan  sinf  va  guruhlarda  dars  tayyorlashdan  asosan  ikki 
maqsad  ko‘zda  tutiladi:
a)  dars  davomida  olgan  bilimlami  mustahkamlash;
b)  bolalarda  mustaqil  ishlash  malakasini  tarbiyalash.
Kuni  uzaytirilgan  sinf,  guruh  va  maktab-internatlarda  dars 
tayyorlashning  xususiyatlaridan  yana  biri,  tarbiyachi  ota-onalar- 
ning  uy  vazifasini  tayyorlatish  va  nazorat  qilish  vazifasini  o‘z 
zimmasiga  olishidir.  Bu  maktablarning  faoliyati  xilma-xil  va 
murakkab  bo‘lganligi  uchun  o‘quvchilar  bilan  olib  boriladigan 
tadbirlarga,  ayniqsa,  mustaqil  o'quv  ishlarini  o'tkazishga  mohir 
tarbiyachi-o‘qituvchilaming  rahbarlik qilishlari talab  etiladi.  Kuni 
uzaytirilgan  sinf,  guruh,  maktab-intematlar  kun  tartibida  darslar 
bilan  bir  qatorda,  o ‘quvchilarning  uy  vazifasini  mustaqil 
tayyorlashi  ham  asosiy  omillardan  hisoblanadi.  Kuni uzaytirilgan 
sinf  va  guruhlarda  o‘quvchilarning  mustaqil  ishlarini  pedagogik 
nuqtayi  nazardan  to‘g‘ri  tashkil  qilish,  ularni  mustaqil  bilim 
olishga  o‘rgatish  katta  ahamiyatga  ega.
Mustaqil  dars  tayyorlash  jarayonida  o‘quvchilar  darsni  tak- 
rorlaydilar,  uy vazifalarini bajaradilar,  ba’zan qo‘shimcha vositalar 
orqali  bilimlarini  mustahkamlaydilar  va  kengaytiradilar.  Kuni 
uzaytirilgan  guruh  va  maktab-internatlarda  o‘quvchilar  bilan 
mustaqil  o‘quv  mashg‘ulotlarini  tashkil  etish  deganda,  tarbiyachi 
yoki  o‘qituvchi  rahbarligida  o‘quvchilaming  ma’lum  vaqt  ichida 
topshiriqlarni  ongli  ravishda  bajarishlarini,  shu  xususda  har 
tomonlama mulohaza yuritishlarini,  faol fikrlashlari va o‘zlarining 
bilimlarini  ishga  solgan  holda  bajaradigan  ishlarini  tushunmoq 
lozim.  Ayniqsa,  I—II  sinf o‘quvchilari  tarbiyachining  yordamiga 
ehtiyoj  sezadilar.  Shu  sababli  ham  kuni  uzaytirilgan  sinf,  guruh
154

va  maktab-intematga  qatnaydigan  boshlang‘ich  sinf o‘quvchilari 
bilan  o‘tkaziladigan  mustaqil  o‘quv  mashg‘ulotlarining  samara- 
dorligini  oshirish  uchun  ularda  mustaqil  ishlash  ko‘nikma  va 
malakalarini  hosil  qilish  muhim  ahamiyatga  ega.  0 ‘quvchilarda 
mustaqil  bilim  olish  malakasini  hosil  qilish  va  takomillashtirib 
borish  ta’lim-tarbiya  ishining  ajralmas,  muhim  tarkibiy  qismidir. 
Bu  bolalaming  barcha  fanlardan  atroflicha  bilim  olishga  bo‘lgan 
havasini orttiradi.  Mustaqil ish  izlanuvchanlik,  erkin fikrlash kabi 
qobiliyatlami  o‘stirib  boradi,  o ‘quvchilarning  bilim  doirasini 
kengaytiradi  va  mustahkamlaydi.
Har  bir  o‘qituvchi  va  tarbiyachi  o ‘quvchilarning  bilimga 
bo‘lgan  ishtiyoqi-yu  havasini  oshirish  borasidagi  faoliyati jarayo- 
nida  ulami  o‘z  ustida  mustaqil  ishlab  hilimini  tizimli  oshirishga, 
siyosiy  voqealardan,  yangi  texnologiyalardan  xabardor  bo‘lishga 
o‘rgatadi.  Bu,  eng  awalo,  ularga  o‘z  ustida  mustaqil  ishlashning 
shakl  va  usullarini  egallashga  yordamlashish,  dars  tayyorlash 
jarayonida kun tartibiga rioya  qilish va har bir daqiqadan unumli 
foydalanish kabilami taqozo  etadi.  0 ‘qituvchi-tarbiyachilar o‘quv- 
chilaming  uy  vazifalarini  muvaffaqiyatli,  mustaqil  bajarishlariga 
erishish uchun ishni to‘g‘ri  tashkil etib,  aniq pedagogik talablarga 
rioya  qilishlari  lozim.  Chunonchi:
1
.  0 ‘quvchilaming  mustaqil  mashg‘uloti  oldidan  sinf  xona- 
sini  gigiyenik  jihatdan  tayyorlash.
2.  Mashg‘ulot  uchun  kitoblar,  ko‘rsatmali  qurollar,  yozuv 
anjomlari  va  shu  kabilami  tayyorlash.
3.  0 ‘quvchilaming  mashg‘ulotlarga  o‘z  vaqtida  va  ma’lum 
formada  kelishlarini  ta’minlash.
4.  Har  bir  o‘quvchi  uchun  doimiy  ish  joyini  biriktirish.
5.  0 ‘qituvchilar  bilan  tarbiyachilarning  doimiy  aloqasi  va 
o‘zaro  yordami.
6
.  Tarbiyachilarning  mashg‘ulot  o‘tkazish  uchun  puxta  tay- 
yorgarlik  ko‘rishi.
7.  Uy  vazifalarini  o‘z  vaqtida  bajarilishini  ta’minlash.
0
‘quvchilarning  mustaqil  ishlarini  tashkil  qilishga  doir
pedagogik  qoida  va  rejim  talablarini  bajarish  maktab  rahbarlari 
yoki  katta  tarbiyachi  tomon  nazorat  qilib  boriladi.  Bu  esa 
o'quvchilarni  har  bir  daqiqadan  unumli  foydalanishga,  vaqtni 
to‘g‘ri  taqsimlashga,  uy  vazifalarini  sifatli  bajarishga  o‘rgatadi,
155

shuningdek,  ularda  ishchanlik,  o‘z-o‘zini nazorat qilish va tartib- 
intizom kabi sifatlami tarbiyalaydi.  Uyga berilgan vazifalami mus­
taqil  bajarish  vaqtida  o ‘quvchilar  darsda  olgan  bilimlarini 
mustahkamlaydilar,  bilim  malakasini  oshiradilar  hamda  darslik- 
lardan,  yordamchi  kitoblardan  va  boshqa  qo‘llanmalardan  foy- 
dalanish  yo‘llarini  mukammal  o‘rgana  boradilar.  0 ‘qish jarayo­
nida  o‘quvchilami  bilim  olishga  bo‘lgan  ishtiyoqi,  mehnatsevar- 
ligi  (tashabbuskorUgi)  oshadi,  ularda berilgan topshiriqni mustaqil 
bajarishga intilish va unga mas’uliyat bilan qarash kabi xususiyat- 
lar  paydo  bo‘ladi.  0 ‘quvchilarning  bilimga  bo‘lgan  ishtiyoqini 
uyg‘otishda  ularni  mustaqil  ishlashga  o‘rgata  borish  va  aqliy 
mehnat  samarasini  ko‘ra bihshni ta’minlash muhim rol o‘ynaydi.
Kichik  yoshdagi,  ya’ni  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilari  bilan 
uyga  berilgan  topshiriqni  har  kuni  bir  xil  rejim  asosida  bajarish 
maqsadga  muvofiq  bo‘ladi.
0
‘quvchilaming bardam,  tetik va  yaxshi  dam  olgan  holda  ish 
boshlashlari  juda  muhim  pedagogik  ahamiyatga  ega.  Shuning 
uchun  ham  tajribali  tarbiyachi  sayming  yakuniy  qismida  bola­
lami asta-sekinlik bilan dars tayyorlashga o‘rgata boradi,  bu ishni 
tarbiyachi har xil  «kam harakat talab»  qiladigan o‘yinlar o‘tkazish 
yo‘li  bilan  amalga  oshiradi.  Agar  bu  jarayon  sinf  xonasida 
o‘tkazilayotgan  bo‘lsa,  unda  tarbiyachi  o‘quvchilarning  tinch 
o‘tirishlarini  ta’minlaydi.
Uyga berilgan vazifani bajarishga kirishishdan oldin,  o‘quvchi- 
larni  tinchlantirib,  ularning  kuch-g‘ayrati  va  diqqat-e’tiborini 
berilgan  topshiriqni  bajarishga  qaratish  kerak.  Dars  borayotgan 
xonaga  boshqa  (begona)  kishilarning  kirmasligini  va  zalda 
shovqin-suron  bo‘lmasligini  ta’minlash  zarur.  Agar  tarbiyachi 
o ‘quvchilarga  tanbeh  yoki  ogohlantirish  bermoqchi  bo‘lsa, 
guruhga qarab emas,  balki aybdoming o‘ziga yarim ovozda aytishi 
kerak.
0
‘quvchilaming  o‘z  ustida  mustaqil  ishlash  davrida,  barcha 
kuni  uzaytirilgan  guruhlarda  bolalarning  dam  olishi  uchun 
tanaffuslar tashkil qilinadi.  Ko‘pincha 45  daqiqalik darsdan so‘ng, 
10
  daqiqa  tanaffus beriladi.  0 ‘tkazilgan  tajribalar shuni  ko‘rsata- 
diki,  10  daqiqalik  tanafifusdan  so‘ng  kichik  maktab  yoshidagi 
bolalarning ishlash qobiliyati ancha susayib  qoladi.  Bu o‘quvchilar 
diqqat-e’tiborining boshqa narsaga jalb bo‘lganligi bilan bog‘Uqdir.
156

Shuning uchun ham o‘quvchilar aniq bir ishni bajargandan so‘ng, 
ularning  erkin  dam  olishlariga  sharoit  yaratib  berish  kerak. 
Birinchi  sinf  o‘quvchisi  10—15  daqiqa  davomida,  3—4-sinf 
o‘quvchisi esa 20—25  daqiqa uzluksiz ravishda ishlash qobiliyatiga 
egadir.  Shu  vaqtdan  keyin  ishning  samarali  bo‘lishi  uchun  2—3 
daqiqalik «jismoniy daqiqa»lar o‘tkazish kerak.  Bunda o‘quvchilar 
o‘midan  turib,  3—5  ta  mashq  bajaradilar:  qo‘llarini  ko‘tarib 
tushirish  mashqi,  barmoqlarini  ochib-yopish  mashqi,  burundan 
chuqur nafas oUb  o‘tirib-turish,  gavdani har tomonga egish,  oyoq 
uchida  k o ‘tarilish   va  boshqa  m ashqlar  4—6  m artadan 
takrorlanadi.  Ba’zi  o ‘quvchilar  tez  charchab  qoladi,  ularga 
tarbiyachining  o‘zi  dam  olishni  tavsiya  etadi.  Ayrim  bolalar 
topshiriqni  hamma  bilan  birgalikda  bajara  olmaydi,  ko'pincha 
og‘zaki  bajariladigan  topshiriqlarni  bajarishda  tez  charchab 
qolishadi,  keyin  har  xil  harakatlar  qila  boshlab,  boshqalarga 
xalaqit  berishadi,  ba’zi  bir  bolalar  esa  uyga  berilgan  topshiriqni 
ovoz  chiqarib o‘qish yo‘li bilan bajarishga odatlanadilar.  Shuning 
uchun boshqa  o‘quvchilarga mashg‘ulotlari  uchun sharoit yaratib 
berish  choralarini  izlash  kerak  bo‘ladi.  Bunday  hollarda  bo‘sh 
sinf  xonalaridan,  o‘ynaladigan  xonalardan,  yetakchilar  yig‘ilishi 
o‘tkaziladigan va dam olish xonalaridan foydalanish mumkin.  Bu 
xonalarda ota-onalar yoki yuqori sinf o'quvchilaridan navbatchilar 
turishni  tashkil  qilish  mumkin.
Tajribali  tarbiyachi-o‘qituvchilar  o‘quvchilami  mustaqil  dars 
tayyorlatishga  kirishishdan  oldin  tartib-intizom ,  saranjom- 
sarishtalik,  vaqtdan  unumli  foydalanish  masalalariga  e’tibor 
beradilar  va  quyidagi  zarur  qoidalarni  aniq  bajarishni  talab 
qiladilar:
1.  Ish  oldidan  qo‘lingni  toza  yuv  va  o‘zingni  tartibga  keltir.
2.  Ish joyingni  egalla  va  uni  toza  tut.
3.  Ish  uchun  kerakli  bo‘lgan  barcha  narsalarni  tayyorla.
4.  Barcha  uy  vazifalarini  o‘qituvchi  tushuntirgandek  bajar.
5.  Jimlikni  (sukunatni)  saqla va o‘rtoqlaringni ishdan chalg‘it- 
ma.
6
.  Har  bir  topshiriqni  belgilangan  vaqtda  bajarishga  harakat
qil.
7.  Agarda  qiyinchilikka  duch  kelib  qolsang,  uni  bartaraf 
qilishga,  qilgan  xatoyingni  mustaqil  to‘g‘rilashga  harakat  qil.
8
.  Yordam  uchun  faqat  tarbiyachingga  murojaat  qil.
157

9.  Yozma  topshiriqlami  bajarishdan  oldin  ulaming  mazmu- 
nini,  qoidasini,  masalasini  o‘qib  chiq,  keyin  ishlashga  kirish.
10.  Har  bir  topshiriqni  bajarib  bo‘lganingdan  so‘ng  hamma- 
sini  diqqat  bilan  tekshir,  og‘zakilarini  esa  mustaqil  tuzgan  rejang 
asosida  so‘zla.
11.  Uy topshiriqlarini bajarib bo‘lganingdan keyin ish joyingni 
tartibga  keltir.
0
‘quvchilar  mustaqil  ishlarining  metodik  jihatdan  to ‘g‘ri 
tashkil  qilinishi  juda  muhimdir.  Har  bir  topshiriqni  bajarishdan 
oldin  tarbiyachilar  dastlab  o ‘quvchilarda  o‘quv  ishlari  uchun 
kerakli  bo‘lgan  barcha  qo‘llanma  va  o‘quv  asboblari  bor  yoki 
yo‘qligini,  ular nimani va qanday bajarishi  kerakligini  aniqlaydilar, 
so‘ngra uy vazifasini  ishlashda  qiynalayotgan  ayrim o‘quvchilarga 
alohida  e’tibor  beradilar.  Shuni  alohida  ta ’kidlash  lozimki, 
o‘quvchilar  o‘rtasida  o‘quv  dasturini  puxta  o‘zlashtirmaslik,  bir 
sinfda  ikki  yil  qolish  kabi  salbiy  holatlaming  asosiy  sababi  ham 
mustaqil  ishlashni  bilmaslikdir.  Shu  sababdan  ham  kuni  uzayti­
rilgan  sinf,  guruh  va  maktab-internatlarda  o‘tkaziladigan  mus­
taqil  o‘quv  mashg‘ulotlarining  samaradorligini  oshirish  uchun 
o‘quvchilarda  mustaqil  ishlash  ko‘nikmasini  hosil  qilishga  alo­
hida  e’tibor  berish  kerak.  0 ‘quvchilami  mustaqil  ishlash  faoli- 
yatida  muvaffaqiyatga  erishish  uchun  quyidagilarga  amal  qilish 
lozim:
—  o‘qituvchi  va  tarbiyachilar  yaqindan  o‘zaro  muloqotda 
bo‘lishlari,  bir-biriga  axborot  berib,  o‘quvchilarga  bir  xil  talab 
qo‘yishlari;
—  dars  va  darsdan  tashqari  vaqtda  o‘quvchilaming  qobiliyat- 
larini  hisobga  olib,  o‘quv  materiallari  va  ish  sur’atini  aniqlab, 
ularga  differensial  va  individual  yondashish;
—  o‘quvchilaming  faqat  darsda olgan bilimlarini  mustahkam- 
lab  qolmay,  balki  ularning  mustaqilligi  va  ijodkorligini  hisobga 
olgan  holda  uy  vazifalari  hajmi  va  mazmunini  kengaytirish;
—  o‘qituvchi  uyga  berilgan  vazifalami  oldin  o‘zi  bajarishi, 
so‘ngra bajarish  kuni va bajarishga  ketgan vaqtni  ko'rsatib,  guruh 
tarbiyachisiga  berishi;
—  o‘quvchilar  dars  tayyorlaydigan  xonani  kerakli  anjomlar, 
ma’lumotlar,  ilmiy  va  badiiy  adabiyot,  didaktik  material  hamda 
boshqa  o‘quv  qurollari  bilan  jihozlash,  vaqtdan  unumli  foyda­
lanish;
158

—  o‘z-o‘zini  va  o‘zaro  bir-birini  tekshirish  usullaridan  keng 
foydalanib,  o ‘quvchilarni  o ‘quv  ishlarini  mustaqil  bajarishga 
o'rgatish;
—  jamoada ijobiy pedagogik-psixologik iqlim va shart-sharoit 
yaratish imkonini beradigan o‘zaro munosabatni vujudga keltirish;
—  o‘qituvchilar  o‘quvchilarga  uy  vazifasini  topshirayotgan- 
da,  ularning  darsdan  tashqari  vaqtda  mustaqil  ijod  qilishlarini 
hisobga  olish;
—  o‘quvchilar  tomonidan  o‘quv  materiallarini  to‘la  o‘zlash- 
tirilishi  uchun  uy  vazifasi  hajmini  oldindan  dastur  asosida 
belgilash  va  unga  amal  qilish.
Mustaqil  dars  tayyorlash jarayonida  tarbiyachi  o‘quvchilarga 
ayrim zaruriy yo‘l-yo‘riqlami berishi mumkin.  Bu vaqtdan unumli 
foydalanishga,  uy  vazifalarini  muvaffaqiyatli  bajarishga  yordam 
beradi.  Respublikamizdagi  ayrim  tajribali,  ilg‘or  pedagoglar 
mustaqil  dars  tayyorlash  jarayonida  har  kuni,  kundalik  jadval 
asosida doskaga narsalaming nomi va unga sarf qilinadigan vaqtni 
ko‘rsatib  ish  olib  borsalar,  ayrimlari  «Kundalik  aloqa»  daftari 
tutish  yo‘li  bilan  mustaqil  dars  tayyorlashda  yaxshi  natijaga 
erishmoqdalar.
«Kundalik  aloqa»  daftarida  o‘qituvchi  tomonidan  o‘quvchilar 
tayyorlashi lozim bo‘lgan narsalar,  unga ketadigan vaqt  ko‘rsatilsa 
vazifalar,  maslahatlar  yozilsa,  tarbiyachi  tomonidan  esa  o‘quv- 
chilar  bu  vazifalarni  qay  tarzda  bajarganligi  haqidagi  fikr  va 
mulohazalar  qayd  etiladi.
«Kundalik  aloqa»  daftaridan  namuna
£
vaqt
Oy, kun, 
hafta
F
a
n
la
i
i
£
O'qituvchi 
maslahati va 
mulohazalar
CVqituvchi
tomonidan
Tarbiyachi
tomonidan
Tarbiyachi
mulohazalari
«Kundalik  aloqa»  daftariga  o‘qituvchi  sinfda  olib  borgan  ishi 
va  o ‘quvchilar  bilan  bajarilishi  lozim  bo‘lgan  ishlarni  yozib 
qoldiradi.  Tarbiyachi shu yozuv asosida  ish oUb boradi va u ham, 
o‘z  navbatida,  qilingan ishlar natijasini hamda o‘z fikrlarini yozib
159

qoldiradi.  0 ‘qituvchi ertalab maktabga kelganda  «Kundalik aloqa» 
daftari  orqali  tarbiyachining  o‘quvchilar  bilan  qanday  ishlar 
o‘tkazganligi  va  ishning  natijasi,  o‘quvchilar  intizomi,  qiziqishi, 
ayrim  o‘quvchilarga  nisbatan  qo‘llanishi  zarur bo‘lgan  tarbiyaviy 
tadbirlar  bilan  batafsil  tanishadi.
Qashqadaryo  viloyati  Koson  tumanidagi  Abu  Ali  ibn  Sino 
nomli  maktabning  III  sinf  tarbiyachisi  Zaripov  H.  quyidagi 
xarakterli fikrlami yozgan:  «Qurbonov I.  mustaqil  o‘quv mashg‘u- 
lotlarida  ko‘pincha  boshqa  narsalar  bilan  shug‘ullanib  o‘tiradi, 
uning  cho‘ntaklarida  hamma  vaqt  gayka,  mix  va  boshqa  har  xil 
temir-tersaklar  bo‘ladi.  U  ko‘pincha  mustaqil  mashg‘ulotlarda 
shular bilan shug‘ullanib o‘tiradi.  Bu o‘quvchi bilan suhbatlashish 
jarayonida  uning  texnikaga  qiziqishi  borligi  ma’lum  bo‘ldi».
«Niyozov A.  mustaqil  ishni  tez  bajaradi,  lekin u  shoshib juda 
ko‘p  xatoga  yo‘l  qo‘yadi.  Tarbiyachi  unga  xatosiz  yozish  uchun 
nimalarga  e’tibor  berib  borish  kerakligini  tushuntirib  berdi. 
Shundan  so‘ng  u  o‘zidagi  kamchiliklami  yo‘qotishga  muvaffaq 
bo‘ldi.  Shuningdek,  o‘quvchilardan ba’zilarining sog‘lig‘i yomon- 
ligi,  mashg‘ulotlarda diqqatini bir yerga to‘play olmasligi,  chiroyli 
yozishga  yetarli  e’tibor  bermasligi  aniqlandi.  0 ‘quvchilarga  yuz 
berayotgan  yuqoridagi  singari  kamchiliklami  tuzatish  bo‘yicha 
tadbirlar  belgilandi».
Demak,  «Kundalik  aloqa»  daftari  tarbiyachi  bilan  o‘qituvchi 
o'rtasidagi  pedagogik  aloqanigina  emas,  balki  ta’hm-tarbiya  ish­
larini  yaxshilashda  va  ayrim  o‘quvchilardagi  nuqsonlami  yo‘qo- 
tishda  ham  asosiy  vosita  hisoblanadi.  Bu  tarzdagi  yozishmalar 
bolalar bilan  olib boriladigan ta’lim-tarbiya ishlarini yaxshilashga 
katta  pedagogik  ta’sir  etadi.
0
‘qituvchi-tarbiyachi  tomonidan  vaqtni  predmetlar  asosida 
taqsimlanishi  ham  maqsadga  muvofiqdir.  Bunday  holda  vaqt 
faoliyatni tezlashtiruvchi  omil  sifatida xizmat qiladi.  Boshlang‘ich, 
o‘rta va yuqori sinflarda  mustaqil  dars tayyorlashda tarbiyachining 
metod  va  uslubi  turlichadir.  I—III  sinflarda  o ‘quvchilarni 
muntazam  ravishda  nazorat  qilib  turish  talab  etiladi.  Hamma 
o ‘quvchilar  bir  vaqtning  o ‘zida  bir  xil  predm etdan  dars 
tayyorlaydi.
Yana  shuni  aytish  lozimki,  o‘quvchilarning  yozma  ishlari 
tarbiyachi tomonidan  mustaqil  dars  tayyorlash jarayonida tekshirib 
boriladi,  og‘zaki vazifalar  esa  matnni  ovoz  chiqarib  o‘qish,  qayta
160

hikoya  qildirish,  rollarga  bo‘lib  o‘qitish  va  o'yindan  foydalanib, 
dialog  tarzida  o‘tkaziladi.  IV  sinfning  ba’zi  o‘quvchilari  o‘qish 
uchun  topshirilgan  materiallami  oxirigacha  bir  yo‘la  sidirg‘asiga 
o‘qish  yo‘li  bilan  yaxshiroq  o‘zlashtirsalar,  boshqalari  materialni 
ayrim  qismlarga  bo‘lib,  alohida-alohida  muhokama  qilish  yo‘li 
bilan o‘rganadilar.  Bunday hollarda o‘quvchilaming  qismlami bir- 
biri  bilan  mantiqiy bog‘lanishi  va  matnning  umumiy  mazmunini 
tushunib,  ongli xulosa chiqara  olishlari ta’minlanishi  lozim.  Matn 
o‘qib  chiqilgandan  keyin,  o‘quvchi  materialni  qay  darajada 
o‘zlashtirilganini  aniqlash  uchun  o‘z-o‘zini  tekshirib  ko‘rishi 
lozim.  Bu,  odatda,  kitobni  yopib  qo‘yib,  o‘qilganlarini  yoddan 
qaytarib  chiqish  (ovozsiz)  yo‘li  bilan  olib  boriladi.
Bu  xildagi  takrorlashda  yoddan  ko‘tarilgan  o‘rinlar  qayta 
о‘qiladi.
0
‘rta  sinflarda  tarbiyachilar  mustaqil  dars  tayyorlashni  aniq, 
rang-barang  metodlar  asosida  tashkil  qilishlari  zarur.  Masalan, 
ona tilidan o‘tilgan mavzu bilan bog‘liq bolgan misolni adabiyot- 
dan  o‘tilgan  matndan  topish  tavsiya  etiladi  va  shu  metod  orqali 
adabiyot  darsi  ham  mustahkamlanadi.  Tushunilishi  qiyin bo‘lgan 
so'zlar  uchragan  taqdirda,  o‘quvchilarga  lug‘atdan  foydalanish 
taklif  qilinadi.
Matematikadan  o‘tkazilayotgan  mashg‘ulotlarda  bola  masala 
yechishda  qiynalayotgan bo‘lsa,  tarbiyachi  unga  qoidalami  qayta 
ko‘rib  chiqishni,  yechish  yo‘llarini,  hisoblashni,  masala  shartla- 
rini ilgari yechilgan masalalarga solishtirib ko‘rishni tavsiya qiladi.
Yuqori  sinf o‘quvchilari  mustaqil  dars tayyorlashda texnik vosi- 
talardan,  ko‘rsatmali  materiallardan,  yordamchi  kitoblardan, 
lug‘atlardan,  qo‘shimcha adabiyotlardan foydalanishi zarur.  Shuning 
uchun yuqori sinf o‘quvchilariga o‘quv xonalaridan va kutubxonadan 
foydalangan  holda  dars  tayyorlash  imkoni  yaratilgan.
Kuni  uzaytirilgan  sinf  va  maktab-internatlarda  mustaqil 
mashg‘ulot  jarayonini  kuzatish  shuni  ko‘rsatadiki,  o‘quvchilami 
ijodiy  izlanishga,  ulami  savollar  tuzish,  javobini  mustaqil  topish 
kabi  ishlarga o‘rgatib borish  mashg‘ulot  samaradorligini,  shuning­
dek,  bolalaming  faol  qatnashishini  ta’minlashda  muhim  aha- 
miyatga  ega.
Ko‘pchilik  tarbiyachilar  ishini  o‘qitish,  yozma  ish  bo‘lsa 
ko‘chirtirish,  sinf  xonasida  o‘tirib,  biror  kitobni  o‘qitish  yoki 
matematikadan  misol  va  masalalar  yechtirish  kabi  ishlar  bilan
6
-
 
1931
161

o‘quvchilami  ortiqcha  band  qШb  qo‘yadilar.  Ilg‘or  tarbiyachilar 
esa  o‘quvchilarning  erkin,  ijodiy  ishlashi  uchun  tarqatilgan 
savollarga  atrofni  kuzatish  yo‘li  bilan  mustaqil  javob  topishga 
undaydilar.  0 ‘quvchilarga  ta ’lim-tarbiya  berish  jarayonida 
mustaqil  ishlashning  xilma-xil  turlaridan,  laboratoriya,  amaUyot, 
ekskursiyadan,  ustaxonalardan,  o ‘quv-tajriba  uchastkasidan 
korxonalardagi  va  tashkilotlardagi  ishlab  chiqarish  tajribasidan 
keng  foydalaniladi.
Nemis  pedagogi  Adolf  Disterveg  o ‘quvchilarda  fikrlash 
qobiliyatini  o‘stirish,  ularda  tafakkur,  faollik,  mustaqillik uyg‘o- 
tish  g‘oyasiga  alohida  ahamiyat  berdi.  0 ‘quvchiga  oddiygina 
idrok  qilish  yoki  passivlikni  o ‘rgatadigan  har  qanday  metod 
ham,—  deb  yozgan  edi  A.  Disterveg,  —  yomon  metod,  unda 
mustaqillik  uyg‘otadigan  metod  esa  yaxshi  metoddir.  Rivojla- 
nuvchi  metod  o‘quvchilarga  aqliy  kuch  baxsh  etadi,  ularga  iz- 
lanish,  mushohada  qilish  imkonini  beradi.  Distervegning  fikri- 
cha,  yomon  o‘qituvchi  o‘quvchiga  bor  haqiqatni  aytib  qo‘ya 
qoladi,  yaxshi  o‘qituvchi  esa  uni  izlab  topishga  o‘rgatadi.  Eng 
muhimi  —  o‘quvchida  mustaqil  ishlash  istagini  uyg‘otish,  uni 
o‘ylashga  da’vat  etishdir.
Kuni  uzaytirilgan  guruh  va  maktab-internatlar  tajribasini 
o‘rganish  shuni  ko‘rsatadiki,  mustaqil  mashg‘ulotlaming  sama- 
radorligini  oshirishda  o‘quvchilaming  diqqatini  bir joyga jamlash 
muhim  ahamiyatga  ega.  K.  D.  Ushinskiy  aytganidek,  «Diqqat 
ruhiy  hayotimizning  shunday  yagona  bir  eshigidirki,  ongimizga 
kiradigan  narsalar  shu  eshik  orqali  o‘tib  kiradi.  Demak,  bilim- 
laming  zarrasi  ham  shu  eshik  tashqarisida  qolmasligi  kerak,  aks 
holda  u  bolaning  ongiga  singmaydi.  Bolani  shu  eshikni  doimo 
ochiq tutishga o‘rgatish  eng  muhim vazifadir,  chunki bu  o‘qitish- 
ning  muvaffaqiyatini  ta’min  etadigan  shartdir».
Kichik  yoshdagi  bola  diqqati  uncha  barqaror  bo‘lmaydi.  U 
bir  narsaga  uzoq  vaqt  diqqat  bilan  tikilib  tura  olmaydi,  undan 
tez  chalg‘iydi,  chunki  bu  vaqtda  ularning  ixtiyoriy  diqqati  ham 
yetarlicha  rivojlanmagan  bo‘ladi.  Tajriba  sinf  va  guruhlarda 
pedagoglar  maslahatimiz  asosida  o‘quvchilarning  diqqatlarini 
tarbiyalab  borish  maqsadida  quyidagi  usullardan  foydalandilar:
— 
o‘qitilayotgan  matnlarning  mazmuniga  qarab  maqol  va 
topishmoqlar  top ish  orqali  o‘quvchilar  diqqatini  faollashtirib, 
barqaror  saqlash;
162

—  matn  mazmunini  aks  ettiruvchi  rasmlar  haqida  suhbat 
o‘tkazish;
—  maqol  va  topishmoqlarga  oid  rasm  ko‘rgazmalaridan 
foydalanish.
Bunday  usullar  o‘quvchilar  diqqatini  tarbiyalashda  muhim 
ahamiyatga  ega  bo‘ladi.  Quyida  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilari 
bilan  uyushtirilgan  mashg‘u!otlardan  binning  qisqacha  mazmu­
nini  keltiramiz.
Mashg‘ulot  mavzusi:  « 0 ‘z  sinf  xonasini  kim  yaxshi  biladi?» 
Tarbiyachi  bir  o‘quvchini  doskaga  chiqarib,  sinf  xonasini  yax- 
shilab  kuzatishni va  ko‘rgan narsalarini eslab  qolishni taklif qildi.
0 ‘quvchi  sinf  xonasini  yaxshilab  kuzatganidan  so‘ng,  uning 
ko‘zlari ro‘molcha bilan berkitildi,  qolgan o‘quvchilar navbat bilan 
unga savollar bera boshladilar:  tarbiyachimiz  o‘tirgan  stul  qayerda 
turibdi?  Kitob javonining soni  nechta va qayerlarda turibdi?  Senga 
nisbatan  qaysi  tomonda?  Sinfimizda  nechta  parta  bor?  0 ‘ng  va 
chap tomoningda  nechtadan parta joylashgan?  Sinfimizda  qanday 
rasmlar  osilgan?  Sinfimizda  nechta  deraza  bor?
Ko‘zi  berkitilgan  o‘quvchi  savollarga  javob  berib  bo‘lgandan 
so‘ng,  ro‘molcha  yechilib,  javoblar  tahlil  qilinadi.  Tarbiyachi 
savollarga  javob  berishni  istagan  yana  bir  o‘quvchini  doskaga 
chiqarib,  sinf  xonasini  yaxshilab  kuzatishni  taklif  qiladi.  Bola 
sinfni  kuzatib  bo‘lgach,  hamma  narsalami  eslab  qolganini  aytdi. 
So‘ng  uning  ko‘zi  berkitilgach,  ikki  o‘quvchi  sinf  xonasidan 
sekingina  chiqib  ketdi.  Xuddi  shuningdek,  sinf xonasidagi jihoz- 
lardan  bir  nechasining  o‘mi  almashtirib  qo‘yildi.  Ko‘zini  ochga- 
nidan  so‘ng,  u  sinf  xonasidagi  ana  shu  o‘zgarishlami  tez  aytib 
berishi  kerak.
Uchinchi  holat  «Kim  o‘rtog‘ini  tovushidan  yaxshi  taniydi?» 
deb  nomlandi.  Hamma o‘quvchilar «bilamiz»  deb  qo‘llarini  ко 4a- 
rishdi.  Tarbiyachi  yana  bir  o‘quvchini  doskaga  chiqarib,  ko‘zini 
berkitgach,  navbat  bilan  o‘quvchilar  tovush  chiqarishdi.  U  qaysi 
o‘rtog‘i  gapirganini  aytdi.  Bu  o‘quvchining  ham  javoblari  tahlil 
qilindi.  Mashg‘ulot  oxirida  o‘quvchilar  yo‘l  qo‘ygan  xatolaming 
asosiy  sababi  aniqlandi.
Shu  metod bilan atrofni  o‘rab  turgan narsalarga  e4ibor berib, 
ulami kuzatib yurish va eslab  qolish bilimlami oshirishga,  xotirani 
mustahkamlashga;  diqqatni  uzoq  vaqt  bir joyga  to‘play  bilishga 
yordam  berishini  tushuntiriladi.  Tarbiyachilar  shunga  o‘xshash
163

«Maktabim»,  «Men  qaytmaydigan  yo‘l»,  «Xo‘jalikda  ekiladigan 
ekinlar»,  «Maktab  bog‘i»  va  shu  kabi  mavzularda  o‘yin  xarakte- 
ridagi  bir  necha  mashg‘ulotlar  uyushtiradilar.  Bu  mashg‘ulotlar 
o‘quvchilami  har bir  narsani  diqqat  bilan  kuzatishga,  ko‘rgan va 
eshitgan  narsalarini  esda  saqlab  qolishlariga  har  tomonlama 
yordam  beradi.  Boshlang‘ich  sinf  tarbiyachilarining  muhim 
vazifasi  bolalaming  diqqatini  o‘stirish,  ulami  o‘qituvchi  va  ota- 
onalarining so‘zlarini tinglash,  mustaqil  mulohaza yuritib  fikrlash, 
ko‘rgan  va  eshitgan  narsalarini  esda  saqlab  qolishga  o‘rgatib 
borishdan  iborat.
Pedagog o'quvchilarga to‘g‘ri pedagogik yordam berishi uchun 
mustaqil  dars  tayyorlash  jarayonida  ularni  unumli  ishlash 
qoidasiga  o‘rgatishi,  mustaqillik  berishi,  ish  usullari,  qo‘llanma- 
lardan  foydalanishi,  o‘zaro  yordam  va  ishning  yakuni  kabilarga 
e’tibor  berishi  kerak.  Mustaqil  ishlar  jarayonida  o‘quvchilarda 
matonatlilik,  qat’iyatlilik,  tashabbuskorlik va o‘z mehnatini tashkil 
eta  ohsh  kabi  sifatlar  vujudga  keladi.  0 ‘qituvchi  dars  tayyorlash 
paytida  o‘quvchilarning  quyidagi  mustaqil  ishlarini  tashkil  etadi:
—  materialni  o‘zlashtirish  uchun  takrorlashni;
—  o‘quvchilar  bilimidagi  kamchiliklar  va  nuqsonlami  aniq- 
lashni,  ulami  to‘ldirish  va  bartaraf  etishni;
—  mustaqil  ishlash  jarayonida  zarur  hollardagina  o‘quvchi- 
larga  individual  yordam  berishni;
—  dars  tayyorlash  jarayonida  o‘qituvchi  o‘quvchilar  bilan 
suhbat  o‘tkazganda,  matn  yuzasidan  savol  berish  bilan  chegara- 
lanmay,  ko‘proq  «asoslab  ber»,  «sababini  aniqla»,  «izohla»  kabi 
topshiriqlar berishi va to'liq javobni talab qilishi maqsadga muvofiq. 
Boshqacha  aytganda,  pedagog  mumkin  qadar  savolga  bolalaming 
o‘zlarini  javob  topishga  da’vat  etishi  va,  ayniqsa,  u  yoki  bu 
mashg‘ulot  davomida  o‘quvchilarning  oldindan  o‘zlashtirgan 
nazariy  bilimlaridan  foydalana  ohshlarini  ta’minlamog‘i  lozim.
Mustaqil  dars  tayyorlashning  yakunida  ishning  bajarihshi  va 
natijasi,  o ‘quvchining  dars  tayyorlashdagi  oz  b o ‘lsa  ham 
muvaffaqiyati  qayd  etilsa  yaxshi  bo‘ladi.  Shuningdek,  o‘qituvchi 
o‘quvchilaming  ishdagi  xatolarini  ko‘rsatib,  tuzatishlar  kiritadi 
va  umumiy  xulosa  chiqaradi.
To‘rtinchi  sinfdan  boshlab  o‘quvchilaming  bilimi,  bir-biriga 
munosabati,  umumiy  rivojlanishi  nuqtayi  nazaridan ulami  kichik
164

guruhlarga bo‘lib mustaqil dars tayyorlashlarini tashkil etish maq- 
sadga  muvofiqdir.  Har bir guruhga bilimi  kuchli,  xulqi  namunali 
o‘quvchilar  rahbarlik  qiladi.
Do‘stlariga  yordam  berishi  va  nazorat  qilishi  orqaU  rahbar  — 
o‘quvchida  tashkilotchilik,  ishchanlik kabi fazilatlar tarkib topadi 
va rivojlanadi.  Bundan tashqari,  o‘quvchilaming bilim darajalariga 
qarab,  kuchli,  kuchsiz  va  o‘rta  bilimga  ega  bo‘lgan  bolalar 
guruhini tashkil qilish va ularga bolalarning o‘zlaridan konsultant- 
lar  belgilash  mumkin.  Guruhdagi  har  bir  o‘quvchi  biror  fandan 
konsultant  qilib  belgilanadi.  Ular tarbiyachilar,  fan  o‘qituvchilari 
ishtirokida  guruh  a’zolari  tomonidan  saylanadi.  Konsultant  bo­
lalar ishini nazorat qilish bilan birga mas’uUyatni his  qilishga ham 
odatlanadi,  IV  sinfda  yozma  va  og‘zaki  vazifalarni  tayyorlash 
jarayonida  konsultant  faoliyati  taxminan  quyidagicha  bo‘lishi 
mumkin:
Yozma  vazifalarni  tayyorlash:
—  konsultant  o‘quvchilardan  biriga  vazifani  o‘qishni  taklif 
qiladi,  qolganlari  uni  kundalik  bilan  solishtiradilar;
—  u  matnni,  qoida  yoki  masala  shartini  o‘qiydi;
—  shundan  so‘ng  konsultant  o‘qilgan  matn  yuzasidan  savol- 
lar  beradi,  guruh  a’zolari  esa  navbat  bilan javob  beradilar;
—  masala,  qoida  tahlil  qilingandan  so‘ng,  yozma  ravishda 
vazifani  bajarishga  kirishiladi;
—  yozilgan  mashq,  misol  yoki  masala  o‘qituvchi-tarbiyachi- 
ning  talabini  hisobga  olgan  holda  tekshiriladi.
Og‘zaki  vazifalarni  bajarish:
—  konsultant  paragrafni  navbat  bilan  ovoz  chiqarib  o‘qishni 
taklif  qiladi;
—  so‘ngra  har  bir  o‘quvchi  darslikdagi  paragrafning  oxirida 
berilgan  bir,  ikkita  savolga  javob  beradi;
—  material  bo‘laklarga  bo‘Unib,  qayta  hikoya  qilinadi.
0 ‘zaro  bir-birining  ishonchini  qozongan  guruhlarda  predmet
bo‘yicha  matnlar  oldindan  bo‘lib  olinadi  va  har  bir  o‘quvchi 
o‘ziga tegishU qismni qayta hikoya qiladi.  Bu har bir fanga tayyor- 
garlik uchun  ketadigan vaqtni  tejash  maqsadida  qilinadi.  Ishning 
bunday  tashkil  etilishi  natijasida  o‘quvchilar  o‘z  konsultantidan 
aniq  topshiriq  oladi  va  ular  shu  ishga  sidqidildan  yondashadi. 
Natijada intizom,  o‘zaro  nazorat yaxshilanadi.  Bu o‘qishga nisba- 
tan munosabatning o‘zgarishiga,  bilimlami o‘zlashtirishga bo‘lgan
165

intilishining  kuchayishiga  olib  keladi.  Ko‘pchilik  bolalar  fan 
bo‘yicha  mustaqil  dars  vazifalarini  konsultant  sifatida  ko‘rib  chi- 
qadilar,  qiynalganlarida  pedagog  va  yuqori  sinf  o‘quvchilariga 
murojaat  qiladilar.  Guruhlami bu tarzda guruhlash  faqat  didaktik 
tomondan  emas,  balki  tarbiyaviy  tomondan  ham  yaxshi  natijalar 
bermoqda.  Bunda  tarbiyachi  ko‘proq  o‘zlashtirishi  sust  bo‘lgan 
o‘quvchilar  bilan  ishlash  imkoniyatiga  ega  bo‘ladi.
Mustaqil  bilim  olishni  tartibga  solishda  maktab  direktori  va 
uning  o ‘rinbosari  tomonidan  olib  boriladigan  nazorat  katta 
ahamiyatga  egadir.  Uni  uch  yo‘nalish  bo‘yicha  amalga  oshirish: 
birinchidan,
  o ‘qituvchi-tarbiyachining  qanday  ish  ustida 
mashg‘ulot  olib  borayotganini  bilish, 
ikkinchidan,
  qanday  ishlat- 
ganini  aniqlash  (ish  uslubining  samaradorligi), 
uchinchidan, 
nazariy  bilimlarning  amalda  qanday  qo‘llanilayotganini  bilish 
hamda  uy  vazifasi  normasini  belgilash  tavsiya  qilinadi.  Bunday 
nazoratni  to‘g‘ri  yo‘lga  qo‘yish  uchun  maktabda  sentabr  oyidan 
boshlab  mustaqil bilim  olish jadvali  tuzilishi va  maktab  rahbarlari 
jadvalning  bajarilishini  tekshirib  borishlari  lozim.
0 ‘quvchilar  o‘z  faoliyatlariga  ko‘ra  yuqori,  o‘rta  va  past  ish 
qobiliyatiga  egadirlar.  Davomli,  og‘ir  mehnatga  qodir,  hamma 
ishni  ko‘ngildagidek bajaruvchi,  pedagog va  o‘rtoqlari  tomonidan 
nazoratga  muhtoj  bo‘lmagan,  qisqa  vaqtda  yuqori  o‘zlashtirish- 
ga  erisha  oladigan  o ‘quvchilar 
yuqori  ish  qobiliyatli
  bolalar 
hisoblanadi.
0 ‘rtacha  ish  qobiliyatiga
 ega bo‘lgan o‘quvchilar qatoriga uzoq 
muddat  mehnat qiluvchi,  lekin  har qanday ishni doimo  oxirigacha 
bajara  olmaydigan,  vaqti-vaqti  bilan  o‘qituvchi  yoki  o‘rtoqlari 
tomonidan  nazoratga  muhtoj  o‘quvchilar  kiradi.
Ish  qobiliyati  past
  o ‘quvchilar  qatoriga  o ‘quv  jarayonida 
vazifalarni  belgilangan  vaqtda  bajarib  ulgura  olmaydigan,  ishni 
to‘liq bajarishga qodir bo‘lmagan,  doim o‘qituvchi,  o‘rtoqlari,  ota- 
onalar  tomonidan  nazoratga  muhtoj  o‘quvchilar  kiradi.
Yana  bir  narsani  alohida  ta ’kidlash  lozimki,  bolaning 
individual  xususiyati  va  psixologiyasini  hisobga  olish  ancha 
murakkabdir.  Masalan,  bir  bolada  ko‘ruv  xotirasi,  ikkinchisida 
eshitish,  uchinchisida  harakat  xotirasi  yaxshi,  yoki  biri  tez 
anglaydi  va  farosatli,  ikkinchisi  sust  fikr  yuritadi  va  qisman 
fahmsizroq;  biri  hovliqma,  ikkinchisi  vazmin;  yana  biri  sergap, 
serg‘ayrat,  boshqasi  tepsa  tebranmas,  yalqov;  qay  biri  tirishqoq,
166

boshlagan  ishini  oxiriga  yetkazadi,  ayrimlari  pala-partish,  chala 
ishlaydi,  ishga  tez  kirishib,  tez  soviydi.  Bu  jarayonlarning 
hammasini  tarbiyachi  yaxshi  o'rganib,  ta’lim  ishi  jarayonida 
shularga  e’tibor  berishi  kerak.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki,  o‘quvchilaming individual bilim 
saviyasini  hisobga  olmasdan  topshiriqlar  berilishi  yangi  tip 
maktablar ishida sezilarli darajadagi nuqsonlaming keUb chiqishiga 
sabab  bo‘ladi.  Natijada,  sekin  ishlaydigan  o‘quvchilar  vazifani 
oldin  bajargan  o‘rtoqlaridan  mexanik  ravishda  ko‘chirib  oladilar 
yoki xato bajaradilar,  ba’zilari esa o‘rtoqlaridan uyalib,  «ishladim» 
deb  yoIg‘on  gapiradilar.  Bu  kamchiliklaming  oldini  ohsh  uchun 
sinf o‘qituvchilari  bilan  tarbiyachilar  hamkorlikda  o‘quvchilarga 
beriladigan  uy  ishini  differensiallashtirishlari  lozim.  Bu  o‘quv- 
chilami  mashg‘ulotlarda  faolroq  ishtirok  etishga,  har  bir  o‘quv- 
chini  vazifani  mustaqil  ishlashga  o‘rgatadi.  Ayrim  guruh  tarbiya­
chilari  o‘quvchilaming tez,  sekin  ishlashlarini hisobga  olmaydilar 
va  vazifani  differensiallashtirishga  e’tibor  bermaydilar.  Natijada 
vazifani oldin bajargan o‘quvchilar orqada qolgan o‘quvchilaming 
ishlab  bo‘lishlarini  kutib  o‘tiradilar.  Bunday  holat,  birinchidan, 
vazifani  oldin  ishlagan  bolalaming  bekor turib  qolishlariga  sabab 
bo‘lsa,  ikkinchidan,  ular bekorchilikdan o‘rtoqlariga xalaqit berishi 
yoki  zerikkanidan  intizomni  buzishi  mumkin.
0 ‘quvchilaming  tez,  sekin  yoki  o‘rtacha  ishlashini  aniqlash 
maqsadida  29  nafar  o ‘quvchiga  bir  xil  mazmundagi  vazifa 
topshirildi.  Buning  natijasi  quyidagicha  bo‘ldi:
•а ’3
i s 
S t
cr 

Download 115.68 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   25




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling