K. hoshimov kuni uzaytirilgan guruhlarda ta

185

— 
o‘quvchilaming  boshqa  xilma-xil  to‘garak  mashg‘ulotla- 
riga qatnashishi,  maktab yer maydonida ishlashi,  «Kamolot» YIH, 
«Kamalak»  tashkilotlaridagi  va  o'quvchilar  jamoasidagi  islilari.
0 ‘quvchilaming  maktab  va  maktabdan  tashqaridagi  bo‘sh 
vaqtlarida  o‘tkaziladigan  mashg‘ulotlar  rejasini  ishlab  chiqishda 
o ‘quvchilarda  vaqtni  qadrlash  hissini  tarbiyalash  va  ulam i 
o‘zlarining  bo‘sh  vaqtlarini  yuqori  saviyada  o‘tkazishga  o‘rgatish 
masalalariga alohida e’tibor berish lozim.  Ayrim o‘quvchilar bo‘sh 
vaqtlarini  past  saviyada  o‘tkazadilar.  Ular  foydasiz  o‘yinlarni 
o‘ynaydilar yoki  o‘zlarining kamol topishlariga yordam beradigan 
mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanmaydilar.  Tarbiyachi xuddi  shunday 
o‘quvchilarga  bo‘sh  vaqtni  yuqori  saviyada,  mazmunli  o‘tkazish 
uchun  yo‘llanma  va  yordam  berishi  zarur.  Bo‘sh  vaqtni  uyushti- 
rishning tamoyillari  ixtiyoriylik,  mustaqillik va  romantiklikka  asos- 
lanadi.
Ixtiyoriylik  bo‘sh  vaqt  mazmunidan  kelib  chiqadi,  chunki 
bunday  vaqtda  bolalaming  xarakteri  ulaming  istagi  va  tashabbu- 
si  bo‘yicha  amalga  oshadi.  Har  qaysi  o‘quvchiga  barcha  imko- 
niyat  va  layoqatini  ko‘rsatish  uchun  sharoit  yaratiladi.  Bolalar 
bo‘sh  vaqtda  o‘tkaziladigan  tadbirlarning  tashkilotchilari  va 
ijrochilari  bo‘ladilar.  Bu  esa  ularda  tashabbuskorlik,  ishchanlik, 
mustaqilUk,  tashkilotchilik,  jamoatchilik  kabi  xislatlami  tarkib 
topishiga  yordam  beradi.
Mustaqillik.  Kuni  uzaytirilgan  guruh,  maktab-internatlarda 
bo‘sh  vaqtda  dam  olish,  o‘ynash  yoki  biror  foydali  narsa  bilan 
shug‘ullanishni  o‘quvchilaming  o‘zlari  belgilaydi.
Romantika  esa  bolalaming  ehtiyoj  va  qiziqishlaridan  kelib 
chiqadi.  Bolalaming  bo‘sh  vaqtlarini  uyushtirish  va  qiziqarli 
o‘tkazishda maktabda zarur bo‘lgan barcha moddiy texnika bazasi 
yaratilishi  lozim,  ya’ni  maktab  sport  zali,  xonalar,  o‘quv  ishlab- 
chiqarish  ustaxonalari,  o ‘yin  xonalari,  kutubxona,  oshxona, 
musiqa,  milliy cholg‘u  asboblari komplekti  zaU,  sport va harakatli 
o‘yin,  dam  olish  maydonlari,  maktab  stadioni  kabilar  ulaming 
ixtiyorida  bo‘lishi  kerak.
Hozirga  qadar  o‘quvchilarning  bo‘sh  vaqtini  uyushtirishda 
pedagoglar,  ota-onalar  va jamoatchilik  o‘z  bilganlaricha  faoliyat 
ko‘rsatib  kelmoqdalar.  Afsuski,  ular  o‘rtasida  mustahkam  aloqa 
mavjud  emas.  Kuni  uzaytirilgan  guruh  va  maktab-internatlari
186

faoliyati  va  tajribasi  ular  o‘rtasidagi  hamkorlikni  mustahkam 
hamda tizimli bo‘lishini taqozo  qiladi.  Ota-onalar tez-tez  sinf va 
guruhlarga  kirib,  farzandlarining  bo‘sh  vaqtdagi  faoliyatlarini 
kuzatishlari,  ular  bilan  tanishishlari  hamda  bolalarga  turli 
mavzularda  suhbatlar  uyushtirishlari,  mutaxassis  (rassom, 
xonanda,  bastakor,  sportchi  va  hokazo)  ota-onalar  esa  ayrim 
mashg‘ulotlami  o‘tkazishlari  ham  mumkin.
Toshkent  shahridagi  147-,  157-  va  185-maktablarda  kuni 
uzaytirilgan  sinf  va  guruh  o‘quvchilarining  ko‘pchiligi  sport 
ishlariga jalb  etilgan.  147-maktabning  ikkita  sport  zalida har kuni 
kech  soat  19  gacha  voleybol,  basketbol,  yengil  atletika  va  badiiy 
gimnastika  bo'yicha  mashg‘ulotlar o‘tkaziladi.  Sport seksiyalariga 
faqat  mazkur  maktab  o‘qituvchilarining  o‘zlari  rahbarlik  qilmay- 
dilar.  Maktab  bazasidagi  sport  to‘garaklarini  bolalar va  o‘smirlar 
sport  maktablarining,  «Lokomotiv»  sport  jamiyatining  trenerlari 
boshqaradilar.  Maktab  o‘quvchilarining  bir  qismi  sport  maktabi, 
sport  jamiyati  va  suv  sporti  saroyidagi  mashg‘ulotlarga  ham 
qatnashadi.
185-maktabning  kuni  uzaytirilgan  guruhlarining  pedagogik 
jamoasi  madaniy-oqartuv  muassasalari,  sport  maktabi,  mahalla 
va jamoatchilik bilan yaqindan  hamkorlik qilib,  o‘quvchilar bilan 
o‘tkaziladigan  tarbiyaviy ishlami  sermazmun va qiziqarli o‘tishiga 
erishmoqdalar.
Ushbu  maktab  bilan  25-musiqa  maktabi  jamoasi  o‘rtasida 
koordinatsiya  kengashi  tuzilib,  ularning  o ‘zaro  hamkorligida 
maktabda rejali,  namunaviy estetika kabineti tashkil qilindi.  Musiqa 
maktabi  o‘quvchilarining  yordami  bilan  50  nafar  o‘g‘il  bolalardan 
2  ta  ovozli  xor  tashkil  qilindi.  Ular  shahar  ko‘riklarida  qatnashib, 
an’anaviy «San’at bayrami»da doimo  ishtirok etadilar.  Tuman ma- 
daniyat  uyi  xodimlari  yordamida  dutorchi  qizlar  ansambli  tashkil 
etilgani  hamda  bunga  kuni  uzaytirilgan  sinf va  guruh  o‘quvchi- 
larining jalb  qilingani  katta  tarbiyaviy  ahamiyatga  ega.
Shuningdek,  bu  maktabda  0 ‘zbekiston  xalq  rassomi  Hikmat 
Rahmonov  boshchiligidagi  rassomlar  to‘garagi  ishlamoqda.  Tar­
biyachi  M.  Ikromova  va  H.  Rahmonov  rahbarligida  o‘quvchilar 
tomonidan  ishlangan  rasmlar  to‘planib,  ko‘rgazma  tashkil  etildi. 
10-sport maktabi trenerlari rahbarligida tumandagi  kuni uzaytiril­
gan  sinf  va  guruh  tarbiyachilari  uchun  seminar  mashg‘ulotlari, 
praktikumlar  o‘tkazib  turiladi.
187

Bu  maktabning  otaliq  tashkiloti  tomonidan  maktab  sport 
maydonchasi  kompleks  ravishda  jihozlandi.  Bulaming  hammasi 
kuni uzaytirilgan  sinf,  guruhlar faoliyatini  mazmunan boyitishda, 
ta’lim-tarbiya ishlarining  samaradorligini  oshirishda katta yordam 
bermoqda.
Faol  ota-onalar  va  jamoatchilik  tashkilotlarining  tarbiyachi- 
larga,  o‘qituvchilarga  tarbiya  ishlari  sohasida  yaqindan  bergan 
yordami  tufayli  maktabda  mas’uliyatsizlik,  qarovsizlik  holatlari- 
ning  oldi  olindi,  sinfdan  tashqari  ishlar,  to‘garak  ishlari  yaxshi 
yo‘lga  qo‘yildi.  Bu  borada  Abdulla  Nabiyev  nomli  mahallaning 
raisi,  maktab  ota-onalar  qo‘mitasining  faol  a ’zosi,  atoqli 
san’atkor,  0 ‘zbekiston  Respublikasida  xizmat  ko‘rsatgan  artist 
G ‘ani  A’zamovning  xizmatlari  nihoyatda  katta  bo‘lgan.
Kuni  uzaytirilgan  maktab,  maktab-intematlarda  o‘quvchilar- 
ning bo‘sh vaqtlari  ikki  davrda,  ikki  xil  prinsipda  tashkil  qilinadi:
1.  Dars tugagandan keyin uy vazifalarini tayyorlaydigan vaqt- 
gacha  bo‘lgan  davrda.
2.  Uy  vazifasini  bajarib  bo‘lgandan  keyin  o‘quvchilar  uylari- 
ga  ketadigan  vaqtgacha  bo‘lgan  davrda.
Birinchi  davrdagi  o‘quvchilarning  bo‘sh  vaqtlari  o‘qishdan 
tashqari  vaqtda  toza  havoda  sayr  qilish  tarzida  o ‘tkaziladi. 
Bolalarning  sayr  qilishlari  ularning  jismoniy  o‘sishiga  va  yaxshi 
dam  oUshiga  ijobiy  ta’sir  qilishi  kerak.  Bolalarning  qiziqarli  dam 
olishlari, jismoniy rivojlanishi va sog‘lig‘ini mustahkamlash uchun 
bo‘sh  vaqtdan  qanday  foydalanish  to‘g‘risida  ularga  elementar 
ma’lumotlar  berish  ham  o‘qituvchi  va  tarbiyachilaming  asosiy 
vazifasidir.  Bunda  quyidagi  asosiy  masalalarga: 
kundalik  rejimga 
rioya  qilish,  ochiq  havoda  o ‘ynash,  organizmni  chiniqtirish 
qoidalariga  alohida  e’tibor  berish  zarurligi  tushuntiriladi.
Bolalarning  tushunchalarini  har  tomonlama  rivojlantirishda 
shahar  (qishloq)  bo‘ylab  o‘tkaziladigan  sayrlar foydahdir.  Chunki 
bolalar  shahardagi  yodgorliklami,  muzeylami  ko‘radilar  va  o‘zi 
yashayotgan  shahar  yoki  qishloq  hayoti  bilan  tanishadilar.
Tarbiyachi  sayr  qilish  vaqtida  tashkil  qilgan  har  bir  o‘yinda 
bolalami  ma’lum  bir  maqsadga  yo‘llashi,  yangi  o‘yin  qoidalari 
bilan tanishtirishi,  tashkil  qilingan o‘yinlami  me’yorida o‘tkazishi 
kerak.  0 ‘qituvchi o‘yin va mashg‘ulotlami polizda,  bog‘da ishlash, 
kitoblar o‘qish,  kashta tikish va hokazolar bilan qo‘shib  olib borish
188

foydali ekanini tushuntiradi.  Piyoda sayr qilish va ekskursiyalarga 
alohida  e’tibor  berish  kerak.  (Bir  sayr  davomida  ikki,  uch  o‘yin 
o‘tkazish  mumkin,  ammo bunda tez bajariladigan  o‘yinlami tan- 
lash  va  o‘tkazish  lozim.)  Bu  sohada  bolalarga  boshlang‘ich 
turizmga oid bilimlar berish,  bunda turistik anjomlar,  kiyim-bosh, 
poyabzal,  oziq-ovqatlar ohsh,  poxod dori-darmon qutisi va hoka- 
zolar haqida hikoya qiluvchi ko‘rsatma qurollar,  rasmlardan keng 
foydalanish  zarur.
Kuni uzaytirilgan sinf guruhlarining ikkinchi davri uy vazifasi­
ni bajarib  bolgandan keyin boshlanadi va  klub  soati shaklida har 
kuni  o‘tkaziladi.  U  o‘z  ichiga  kitob  bilan  ishlash,  musiqa  bilan 
shug‘ullanish,  siyosiy  va  estetik  mavzularda  suhbat,  estetik 
o‘yinlar,  ekskursiyalar  va  hokazolami  oladi.  Ayrim  maktablarda 
kuni  uzaytirilgan  guruhlarning  ish  rejimi  quyidagicha  tuzib 
qo‘yilgan:  dushanba  —  badiiy  to ‘garak  bilan  shug‘ullanish; 
seshanba  —  «Kamalak  yulduzchasi»;  chorshanba  —  fan 
to‘garaklari  ishlari;  payshanba  —  mehnat  faoliyati  bilan  bog‘liq 
ishlar; juma — badantarbiya va sport ishlari;  shanba  —  ekskursiya, 
sayr,  muzey,  kino  va  teatrlarga  borish,  ko‘rgazmalami  ko‘rish 
va  tomosha  qihsh.
Shanba kunlari o‘quvchilarda uy topshiriqlari yo‘qligi hisobga 
olinib,  ular  bilan  ikki  soat  atrofida  shug‘ullanish  mumkin.  Klub 
soati haftaning ma’lum kuniga rejalashtiriladi. Yuqorida keltirilgan 
mashg‘ulotlar  o‘zining  mazmuni  va  xarakteri  bilan  bir-biridan 
farq  qiladi.  Masalan,  agar  kitob  bilan  ishlash  rejalashtirilgan 
bo‘lsa,  bu  tadbir bolada  mustaqil  o‘qish,  o‘qilgan  matnni  so‘zlab 
bera  olish  xususiyatlarini  rivojlantirmog‘i  lozim.  Shuningdek, 
guruh  o‘quvchilari  klub  soati vaqtida yangi  chop  qilingan bolalar 
adabiyoti  bilan  tanishadilar.
Haftada  bir  marta  kuni  uzaytirilgan  guruh  klub  soati  musiqa 
va  drama  to‘garaklarining  mashg‘uloti  uchun  ajratiladi.  Bolalar 
bilan  ishlashning bu  shakli  qator tarbiyaviy ishlami yaxshilashda, 
ya’ni  bolalar  jamoasini  uyushtirish,  ularning  umummadaniy 
saviyasini  oshirish,  san’at  sohasidagi bilim  doirasini  kengaytirish, 
madaniy  hayot  ko‘nikmalarini  hosil  qilish  masalalarida  yordam 
beradi.
Boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarini  teatr  va  kino  san’ati  bilan 
tanishtirib  borish tarbiyaviy  ishlaming  samaradorligini  oshirishda 
muhim  rol  o‘ynaydi.  Bolalami  san’at,  kino  bilan  tanishtirishda
189

tarbiyachi  qiziqarli  suhbatlar  o ‘tkazadi.  Kino  mazmuni  va 
qahramonlardan  ta’sirlangan  o‘quvchilar  ularga  mustaqil  baho 
bera  boshlaydilar.
Respublikamizdagi  kuni  uzaytirilgan  guruh  va  maktab- 
internatlarida  ilg‘or  tarbiyachilar  quyidagi  o‘yin  turlaridan  keng 
foydalanmoqdalar:
—  «Quvnoq  startlar»  tipidagi  o‘yinlardan.  Bu  o‘yinlar  o‘quv- 
chilarni  fanga,  mehnatga  va  hayotga  tayyorlashda  muhim  rol 
o‘ynaydi:
—  «Inoqlar tanlovi»  tipidagi  o‘yinlar esa o‘quvchilaming ijodiy 
faoliyatini  o‘stirishga  xizmat  qiladi;
—  kasbiy  ta’lim  va  tarbiyaga  oid  o‘yinlardan.  Bunga  texnik 
modellashtirishning  barcha  turlari,  harakatlanuvchi  mashinalar 
yasash  va  boshqalar  kiradi;
—  adabiy  teatr  tipidagi  o‘yinlardan.  Bu  o‘yinlar  o‘quvchilar- 
ning  madaniy  nutqini  va  havaskorlik  faoliyatini  o‘stiradi;
—  «Bilimdonlar  musobaqasi»  o‘quvchilaming  mantiqiy  fikr- 
lash  qobiliyatini  o‘stiradi;
—  har xil attraksionlardan.  Bular o‘quvchilaming  dam olishini 
ta’minlaydi,  ularga  quvnoqlik  baxsh  etadi;
—  jamoa  bo'lib  badantarbiya-sport  o‘yinlarini  o‘ynash  esa 
o‘quvchilarni  aqliy  va  jismoniy  jihatdan  rivojlantiradi,  ularni 
chaqqonlikka,  go‘zallikka  o‘rgatadi.
Yuqoridagi  o‘yinlarning  hammasi  yagona,  umumiy  ta’lim- 
tarbiya  jarayonini  yaxshilashga,  o‘quvchilarning  bo‘sh  vaqtdagi 
faoliyatini  mazmunli,  qiziqarli  o‘tishiga  yordam  beradi.
Shuningdek,  awal  yozganimizdek,  o‘yinda  har bir guruhning 
sardori  belgilanadi.  Sardor  tarbiyachining  yordamchisi  hisob- 
lanadi.  0 ‘yinning tartibi,  qonun-qoidasi  o‘yinni boshlashdan oldin 
tushuntiriladi.  Har  qanday  o‘yinni  quyidagi  tartibda  tushuntirish 
mumkin:
1.  0 ‘yinning  nomi,  maqsadi,  vazifalari.
2.  0 ‘yinchilaming  roli  va  ulaming  maydonda  joylashishi.
3.  0 ‘yinning  borishi.
4.  G ‘oliblami  aniqlash  tartibi.
5.  0 ‘yinning  qoidasi.  0 ‘yin  qoidasini  tushuntirish  savollarga 
javob  berish  bilan  tugaydi.
Harakatli  o‘yinlami  tushuntirish  davrida  tarbiyachi  o‘yinni 
to‘xtatib,  har xil  ko‘rsatmalar berishi  mumkin.  Ammo,  bu  o‘yin-
190

chilar  kayfiyatiga  ta’sir  etmasligi,  o‘yinni  sovutmasligi  lozim. 
Shuni  qayd  qilish  kerakki,  o‘yinda  berilgan  tanaffus  davrida 
tarbiyachi  o‘z  yordamchilari  orqali  guruhdagi  o‘yin  qoidasini, 
tartibini qanday bajarayotganini  o‘yinchilarga tushuntiradi.  0 ‘yin 
davomida qo‘pollikka, janjalga mutlaqo yo‘l qo‘ymaslik,  aksincha, 
o‘rtoqlik,  haqgo‘ylik,  o‘zaro yordam,  birodarlik,  maqsadga intilish 
kabi  odatlami  tarbiyalash  kerak.
Kuni  uzaytirilgan  guruh  va  maktab-internatlarda 
0
‘quvchi­
laming  bo‘sh  vaqtini  uyushtirishda  bayramlar  katta  tarbiyaviy 
ahamiyatga  ega.  Bayramlar  bolalar  o‘yinlariga  yaqin  turadi. 
Odatda,  u  bolalami  to‘lqinlantiruvchi  taassurotlar  bilan  bog‘liq. 
Bu tantanali voqea fan,  adabiyot,  san’at va amaliy ishni bir-biriga 
bog‘lashda  muhim  rol  o‘ynaydi.  Bayramni  kutish,  unga  tayyor- 
lanish guruh bolalarining hayotini alohida mazmun bilan boyitadi. 
0 ‘quvchilar  bayramga  adabiy-musiqali  chiqish,  xor,  qo'shiqlar, 
sahna ko‘rinishi tayyorlaydilar.  Bu jarayonlar o‘quvchilarni inoq- 
lik,  do‘stlik  ruhida  tarbiyalaydi.
Bayramlarga  tayyorlanish  davrida  har  qaysi  guruh  kichik 
guruhlarga  bo‘linib,  ularga  ishlar  taqsim  qilinadi.  Masalan, 
birinchi  guruh badiiy  havaskorlik bo‘yicha  shug‘ullansa,  ikkinchi 
guruh  sinf  va  guruhlarni  jihozlash,  kostum  va  dekoratsiyalar 
tayyorlash bilan mashg‘ul bo‘ladi.  Uchinchi guruh devoriy gazeta 
tayyorlash,  bayram  dasturini  tuzish,  mehmonlarni  kutib  olish 
bilan band bo‘lsa,  to‘rtinchi guruh 
0
‘yinlar,  attraksionlar,  o‘yinlar 
uchun  musiqa  tayyorlaydi.
Qarshi  shahridagi  2-maktabda  bayramlarga  tayyorlanish 
jarayonida  sinflar  bo‘yicha  yig‘ilish,  suhbatlar  o‘tkaziladi.  Kino- 
filmlar  namoyish  etiladi.  Ikkinchi jahon  urushi  qatnashchilari  va 
Armiya jangchilari  bilan  uchrashuvlar  uyushtiriladi.  Bu  tadbirlar 
bolalam i  harbiy  vatanparvarlik  ruhida  tarbiyalashda  katta 
ahamiyat  kasb  etadi.
Kuni  uzaytirilgan  guruhlarda  umumxalq  bayramlari  singari 
o‘quv  bayramlari  ham  nishonlanib  turiladi.  Bular  jumlasiga 
«Yangi  o ‘quv  yilining  boshlanishi»,  «Yulduzcha»,  «Alifbe 
bayrami»,  «Kamalak»  tashkiloti  tashkil  topgan  kun»  va  shunga 
o‘xshagan  boshqa  bayramlar  kiradi.
Kuni  uzaytirilgan  guruhlarda  tug‘ilgan  kunni  gumh  bilan 
nishonlash  o‘quvchilarda  do‘stona  tuyg‘ulami  vujudga  keltiradi. 
Tarbiyalanuvchilar  tug‘ilgan  kunini  nishonlayotgan  o‘rtog‘iga
191

o‘zlari  yasagan  buyumlar,  kashtalar,  chizgan  rasmlarini  sovg‘a 
qilishadi.
Yangi  tip  muassasalarda  adabiyot  to‘garaklarini  yaxshiroq 
tashkil  qilish  imkoniyatlari  mavjud.  Bunda  bolalar  hikoya  va 
ertaklarni  o‘qish  orqali  tevarak-atrofdagi  narsa  va  hodisalar 
haqidagi tasawurlarini  boyitadilar.  Bu tadbir bolalaming g‘oyaviy- 
siyosiy,  axloqiy  hamda  estetik  tarbiyasini  to‘g‘ri  yo‘lga  qo‘yishda 
muhim  vositadir.  Bolalar  va  o‘smirlaming  to'garaklari  kundalik 
turmush  hodisasi  bo‘lib  qolmog'i  zarur.
To‘garaklarda qatnashish orqali o‘quvchilarning tashabbuskor- 
ligi  va  mustaqilligi  hamda  axloqiy  fazilatlari  yanada  ortadi.  Eng 
muhimi,  ulaming  vaqti  to‘g‘ri  maqsadga  yo‘naltiriladi.
0 ‘quvchilarni  mehnatsevar  va  axloqli  qilib  tarbiyalashda, 
ulami kasb tanlashga o‘rgatishda  Qarshi shahridagi Alisher Navoiy 
nomli  maktab,  shuningdek,  Chiroqchi  tumani  maktablarida 
tashkil  etilgan  to‘garaklar  e’tiborga  loyiq  ishlami  amalga  oshir- 
moqda.
Bu  maktablarda  to‘garak  va  klub  hayoti  qaynaydi.  Ota-ona- 
lar  maktabning  doimiy  mehmoni,  ular  o‘quvchilar  ko‘rgazmala- 
rida,  kechalarida  ishtirok  etadilar.  0 ‘z  bolalarining  qanchalik 
mazmunli  va  qiziqarli  hayot  kechirayotganliklarini  ko‘radilar. 
Dam  olish  va  ta’til  kunlarida  bolalaming  bo‘sh  vaqtlari  qanday 
tashkil  etilganligi,  ular  qanday  tarbiyalanayotganligi,  dam  olish, 
baynalmilal  do‘stlik  klublari,  o‘quvchilar  ilmiy  jamiyatlari  va 
to‘garaklari  qanday  ishlayotganligi  bilan  tanishadilar.
Kuni  uzaytirilgan  guruh,  sinflar  va  maktab-intematlarga jalb 
qilingan  o‘quvchilarning  hammasi  ham  uy  ishlarini  bajarishga 
o‘rgangan  bo‘lavermaydi.  Shu  sababli  guruhdagi  bolalar  bilan 
bo‘sh  vaqtlarda  ijtimoiy-foydali  mehnat  va  uy-ro‘zg‘or  ishlari 
haqida  suhbatlar,  amaliy  mashg‘ulotlar  o‘tkazib  turish  maqsadga 
muvofiqdir.  Bekobod  tumanidagi  12-maktabning  ilg‘or,  tajribali 
o'qituvchilari  o‘quvchilar  bilan  «Tozalik  —  salomatlik  garovi», 
«Navbatchining  vazifalari»,  «Hamma  joyda  tozalik  uchun 
kurashaylik»  kabi  mavzularida  suhbatlar  o ‘tkazib  turadilar. 
Bundan  tashqari  «Sinf  xonamiz  —  o ‘z  xonamiz»,  «Tugma 
qadash»,  « 0 ‘z  joyini  yig‘ishtirish»  kabi  mavzularda  amaliy 
mashg‘ulotlar  o‘tkazilishi  natijasida  tarbiyalanuvchilar  o‘z-o‘ziga 
xizmat  ko‘rsatish  malakalariga  ega  bo‘ladilar.  Buning  tarbiyaviy 
ahamiyati  shundaki,  u  bolalarni  ijtimoiy-foydali  ishlarga
192

tayyorlash  bilan  birga,  ulami  axloqiy  ruhda  tarbiyalashda  ham 
muhim  vositadir.  0 ‘quvchilarning  maktab  hovlisini,  tevarak- 
atrofni  supurib-sidirishi,  suv  sepishi,  ariqlami  tozalashi,  sinflar- 
ni  yig‘ishtirishi,  deraza,  eshik va pollami yuvishi,  maktab gulzori 
va  atrofdagi  o‘simliklarni  parvarish  qilishi  kabi  yumushlarning 
tarbiyaviy  roU  juda  ham  katta.
Xalqimizda  «bola yoshidan»  degan naql bor.  Yoshlar,  xususan, 
qizlar  bichish-tikish,  ovqat  tayyorlash  ishlarini  yaxshi  bilishlari 
uchun  ularga  shu  ishlarni  bolaligidan  o ‘rgata  borish  lozim. 
Bichish-tikishning  dastlabki  elementlari  I—III  sinflarda  o‘rgatib 
boriladi.  Bunda  tarbiyachi  qizlarga  dastlab  igna  bilan  muomala 
qilishning  yo‘l-yo‘riqlarini  ko‘rsatadi.  Bu  jarayonda  oddiydan 
murakkablikka  qarab  borish  tamoyiliga  amal  qilinadi.
Albatta,  biz  yuqoridagilami  barcha  maktablarda  tatbiq  qilish 
majburiy  deb  ayta  olmaymiz,  lekin  ulardan  o‘zlari  uchun  kerak- 
lilarini  olib,  o‘z maktablari sharoitiga moslashtirsalar foydadan xoli 
bo‘lmaydi.
Tarbiyachi  o‘tkazilayotgan  har  bir  tadbiming  muvaffaqiyatli 
yakunlanishiga javobgardir,  chunki  u  har  bir  ishda  sezdirmagan 
holda o‘quvchilarga yordam beradi.  Ayniqsa,  bo‘sh vaqtni ko‘ngil- 
dagidek  o'tkazishda  klublar  faoliyati  salmoqlidir.  Toshkent  uy 
boshqarmalari  huzuridagi  bir  qator  klublarga  bolalar jalb  etilgan. 
Masalan,  Toshkent shahar Shayxontohur tumanidagi  157-maktab, 
Olim Xo‘jayev nomli mahallada o‘quvchilaming yig‘ma guruhlari 
asosida  maktab  klubi  tashkil  qilingan.  Keyinchalik  bu  klubning 
faoliyati  hamma  sohalarda  keng  avj  olib  ketdi.  «Kamalak» 
tashkiloti  va  «Kamolot»  YIH  hamda  mahalla  jamoatchiligining 
yordami  bilan  klub  ancha  ishlarni  amalga  oshirdi.  « 0 ‘quvchi, 
sening  bo‘sh  vaqting»,  «Bir  onning  qadri»,  «Vaqtingni  va  yosh- 
ligingi qadrla»  kabi mavzularda bir qancha suhbat va munozaralar 
uyushtirdi.  Ularda  bir  daqiqa  ichida  bajariladigan  ishning  qim- 
mati,  uning  ma’naviy  va  tarbiyaviy  ahamiyati  ishonarli  misollar 
yordamida  bayon  etildi.
0 ‘tkazilgan  shu  munozarada  o‘quvchilar  vaqtga  nisbatan 
to‘g‘ri  munosabatda  bo'lishni,  vaqtni  bekor  o‘tkazmaslik  zarur- 
ligini  bilib  oldilar.  Ayniqsa,  keksalaming,  mehnat  faxriylarining 
suhbatlari  samarali  bo‘ldi.
Shunday  qilib,  o‘quvchilaming  darsdan  tashqari  vaqti  katta 
ijtimoiy-pedagogik  qimmatga  egadir.  Bu  vaqtda  ular  faqat  dam
7
  -
 
1931
193

olibgina  qolmay,  balki  o‘zlarining  o‘quv  doirasidagi  bilimini, 
madaniy saviyalarini takomillashtiradilar.  Bundan tashqari bolalar 
jamoat  topshiriqlarini  bajarishlari  yoki  oila  a’zolariga  yordam- 
lashishlari  mumkin.
Ma’lum  bo‘lishicha,  o‘quvchilaming  darsdan  keyingi  bo‘sh 
vaqtining  samarali  o‘tishi  va  maqsadga  muvofiq  bo‘lishi  mak­
tabning  sharoitiga,  undagi  tarbiyaviy ishlaming holatiga,  «Kama- 
lak»  va  «Kamolot»  YIHning  faoliyatiga,  sport  va  maktabdan 
tashqari  tarbiya  muassasalarining  ishlariga  bog‘liq  ekan.
Tadqiqotlarimizning  natijasida  shu  narsa  aniqlandiki,  77—85 
foizgacha  bo‘lgan  o‘quvchilar  har  kuni  bo‘sh  vaqtining  40  daqi- 
qasini,  shanba  va  yakshanba  kunlari  esa  1  soat-u  40  daqiqasini 
badiiy  kitob  o‘qish  uchun  sarf  qiladi,  35  foiz  o‘quvchilar  bo‘sh 
vaqtini  to‘garaklarda  va  har  xil  klublarda  o‘tkazadilar.
0 ‘quvchilaming  bo‘sh  vaqtini  uyushtirishda  o‘quvchi  uchun 
zarur bo‘lgan foydah mashg‘ulotni o‘qituvchi yoki tarbiyachi tan- 
laydi,  unga esa jamoat tashkilotlari va  oila yordam beradi.  Biroq, 
o‘quvchilaming  har  tomonlama  rivojlanishi  faqat  maktabda  yoki 
bo‘sh vaqt jarayonida emas,  balki axloqiy va ma’naviy fazilatlarga 
asos  solinadigan  oilada  ham  amalga  oshadi.  Basharti  oilaga 
axloqsizlik,  nopoklik,  o‘g‘rilik,  yulg‘ichlik  illatlari  aralashsa,  shu 
oilada o‘sayotgan bolaning axloqiy va ma’naviy tarbiyasida xunuk 
hodisalar  ro‘y  berishi  turgan  gap.
Yosh  avlodni  ma’naviy-axloqiy  ruhda  tarbiyalashning  hozir­
gi  bosqichida  oilaning  tarbiyachilik  funksiyasi  bilan  bog‘liq 
vazifalar  beqiyos  darajada  o‘zgaradi  va  kengayadi.  Oila  bolaning 
m a’naviy  o ‘sishi,  fuqarolik  sifatlari,  dunyoqarashi,  e ’tiqodi, 
mehnatga  va  o‘z  vazifalariga  munosabati  kabi  fazilatlari  uchun 
jamiyat  oldida  javobgardir.  Oila  bolaning  birinchi  tarbiyachisi, 
ayni  vaqtda  maktabning  ham  eng  birinchi,  eng  yaqin,  faol 
yordamchisidir.  Ijtimoiy  tarbiya  bilan  oiladagi  tarbiyani  birga 
qo‘shib  olib  borishning  ahamiyati  nihoyatda  kattadir.
Har  tomonlama  rivojlangan  shaxsni  tarbiyalashda  maktab  va 
oilaning  birgalikdagi  roli  benihoya  kattadir.  Jamiyatimizda  bola 
tarbiyasi  har  bir  o‘qituvchi  va  ota-onaning  jamiyat  va  davlat 
oldidagi  ijtimoiy  burchidir.  Maktab  tarbiyasi  bilan  oila  tarbiyasi 
tarbiyada  bir-biriga  uzviy  bog‘langan  yagona  bir jarayondir.
Oilalar  bilan  dastlabki  tanishishimiz  ularning  turmush  tarzi, 
hayoti,  ota-onalaming pedagogik iqtidori,  ya’ni oilaning tarbiyada