K. hoshimov kuni uzaytirilgan guruhlarda ta

0
‘rinsiz  bo‘lsa  ham  ustma-ust  savollar 
beraveradi,  tortinmaydi,  tarbiyachini  chalg‘itadi,  tartibni  buzadi. 
Tarbiyachi bunday bolaga boshqa bolalarga nisbatan ko‘proq talab 
qo‘yishi,  unga  qo‘shimcha  mashg‘ulotlar  berishi  va  shu  kabi 
vositalar bilan to‘g‘ri pedagogik ta’sir ko‘rsatishi lozim.  Tarbiyachi 
bolalardan  uy  vazifasini  aniq  belgilangan  vaqtda,  qunt  va  diqqat 
bilan  bajarilishini  talab  qilsin.
Bolalarning  mustaqil  ishlashini  uyushtirishdagi  muhim  xusu- 
siyatlardan yana biri  tarbiyachining bolalar jamoasi  o‘rtasida  olib 
boradigan  ishidir.  Ko‘pchilik  o‘quvchilar  qunt  va  diqqat  bilan 
ishlash  malakalariga  ega  emaslar.  Ular  ishga  kirishishdan  oldin 
diqqatni  dars  tayyorlashga  jalb  qila  olmay  turadilar,  sal  sharpa 
bo‘lgan  tomonga  chalg‘iydilar,  agar  biron  narsa  tushunarli 
bo‘lmasa,  baland  ovoz  bilan  so‘raydilar.  Bolalami  mustaqil  ish- 
lashga,  ortiqcha gapirmaslikka,  tug‘ilgan qiyinchiliklami mustaqil 
bartaraf  etishga  o‘qishning  birinchi  kunidan  boshlaboq  o‘rgatib 
borish  kerak.
Toshkent  shahar  Chilonzor  tumanidagi  kuni  uzaytirilgan  79- 
maktabning  III  sinf  tarbiyachisi  S.  Irismatova  tubandagilarni 
aytadi:  «Kuni  uzaytirilgan  guruh  bilan  ishlashning  birinchi  oyida 
men  juda  qiynaldim,  uch  yil  birga  o‘qib,  bir-biriga  o‘rgangan 
bolalar ham bu  sharoitda  dars tayyorlashga tez  o‘rgana  olmadilar. 
Hadeb  chalg‘ir,  ishlash  o‘rniga  ko‘proq  bir-birlari  bilan  gapla- 
shishga  urinar,  o ‘zlari  bosh  qotirishni  xohlamas,  bir-biridan 
ko‘chirishga  harakat  qilar  edilar.  Ba’zi  bolalar topshiriqni  bajarib 
bo‘lganlarini  baland  ovoz  bilan  bildirardilar.  Bolalardagi  bunday
176

kamchiliklami  yo‘qotish  uchun  men  o‘qituvchi  bilan  birgalikda 
«Jamoa  bo‘lib  o‘qish»,  «Mehnat  qilishning  ahamiyati  va  ta- 
moyili»,  «Bir  daqiqani  ham  qadrla»,  « 0 ‘rtoqlik,  do‘stlik,  ham- 
korlik  qanday  bo‘lishi  kerak?»,  «Sinf sharoitida  dars  tayyorlash» 
kabi  mavzularda suhbatlar o‘tkazdik va har bir bolaning individual 
xususiyatlarini  o‘rganib,  to‘g‘ri  pedagogik munosabatda bo‘lishga 
erishdik».
Birinchi  sinfda  dars  tayyorlash  vaqtida  tarbiyachining  o‘zi 
rahbarlik  qiladi.  Ularni  ravon  o‘qishga  o‘rgatadi.  II—III—IV 
sinflarda esa matnlami mustaqil o‘qish yuzasidan topshiriqqa yana 
ham  ko‘proq  e’tibor berish  talab  etiladi.  Tarbiyachi  o‘quvchilar- 
ning  mustaqil  o'qish ko‘nikmasini  kuzatadi,  o‘quvchilar ham  o‘z 
navbatida  bir-birlarining  qanday  o‘qishlarini  o‘zaro  tekshirib 
ko‘radilar.  Keyin  uyga  berilgan  vazifalaming  bajarilish  sifatini 
bilish  maqsadida  ayrim  o‘quvchilar  o‘qitiladi.  To‘rtinchi  sinfda 
tabiat  va  o‘lkani  o‘rganish  materiallarini  o‘zlashtirishni  mustaqil 
o‘qishdan  boslilaydilar.
Umuman  olganda,  mustaqil  mashg‘ulotlar jarayonida  o‘quv- 
chilar bilimini  o‘rganish,  nazorat qilish katta ahamiyat kasb etadi. 
Bu  quyidagi  yo'llar bilan  amalga  oshiriladi:  maxsus  yozma  ishlar 
(diktant,  insho,  bayon,  ijodiy  insho,  ko‘rgazmali  diktant  va  shu 
kabilar)  uyushtirib,  uni  tahlil  qilish;  o‘qilgan  matnlar  bo‘yicha 
suhbatlar  o‘tkazish;  o‘quvchilarning  daftarini,  og‘zaki  nutqini, 
mustaqil  kitob  o‘qishini,  o‘qilgan narsalami  o‘z  so‘zi bilan gapira 
olishini  nazorat  qilish;  yozma  ishlarda  yo‘l  qo‘yilgan  xatolaming 
sababini  aniqlash;  harf  elementlarining  to ‘g‘ri  ishlatishlarini 
o‘rganish;  mustaqil ishlash ko‘nikmasini;  mustaqil o‘quv ishlarida 
elementar  talablarga  amal  qilishni  tahlil  qilish.  Bular  asosida 
tarbiyachi  o‘quvchUaming  har  tomonlama  o‘rganib,  ta’Um  ish­
larini,  ayniqsa,  mustaqil  dars  tayyorlash jarayoni  samaradorligi­
ni  oshirish  imkoniyatiga  ega  bo‘ladi.
Tarbiyachi  dars  tayyorlatishga  ajratilgan  vaqtdan  unumli 
foydalanib,  uyga  berilgan  hamma  vazifalami  o‘z  nazorati  ostida 
ishlatsa  va  bunda  to‘g‘ri  yordam  berib  tursa,  yaxshi  natijaga 
erisha  oladi.  Nazoratning  tubandagi  xillaridan  foydalanish 
mumkin:
a)  tarbiyachi  tomonidan;
b)  bir-birlarini;
d)  o‘zini  o‘zi.
177

Tarbiyachi  tomonidan  qilinadigan  nazoratning  maqsadi 
o‘quvchilarning  mustaqilligini  tekshirish,  vazifaning  bajarilishi 
va  uning  sifati,  materialni  o‘zlashtirish  darajasi,  bo‘sh  o‘zlash- 
tirishning  sabablarini  aniqlashdan  iborat.  Tarbiyachi bolalaming 
yozma  ishini,  kundalik  daftarini  va  sinf jumalini  ko‘rib  borishi 
kerak.  Har  qanday  holda  ham  nazorat  bolalaming  tashab- 
buskorligiga xalal  bermasligi  lozim.  Bolalar mustaqil  ishlayotgan 
vaqtlarida  tarbiyachi  ularni  boshqalar  yordamisiz  mustaqil 
ishlashini  kuzatib  turadi.  0 ‘quvchi  vazifani  bajarishda  qiyinchi- 
likka  duch  kelsa,  tarbiyachiga  murojaat  etadi,  tarbiyachi  esa 
yordamchi  savollar  orqali  uni  to‘g‘ri  yo‘lga  soladi.  Sinfda  dars 
tayyorlash  davomida  tarbiyachi  doim  yurib  turmasligi  kerak,  bu 
o ‘quvchilar  diqqatini  chalg‘itishi  mumkin.  Tarbiyachining 
hamma  vaqt  ham  barcha  ishni  tekshirib  chiqishi  shart  emas. 
Ba’zan yaxshi,  to‘g‘ri bajarilgan vazifalaming  ayrimlarini  ustidan 
qarab  chiqishi  kifoya  qiladi.  Bunda  tarbiyachi  yaxshi  bajarilgan 
ishni  o‘z  ishlari bilan  solishtirib,  tekshirib  chiqishi uchun  o‘quv- 
chilarga  topshiradi.  Bunday  topshiriq  uy  vazifalarini  muntazam 
va  o‘z  vaqtida  ishlab  turishga  rag‘batlantiruvchi  omillardan  biri 
bo‘lib  xizmat  qiladi.  Chunki  o‘quvchilar o‘z  o‘rtoqlarining  ishini 
ko‘rishni  xohlaydilar.  Ular  har bir  ishni  mayda-chuydalarigacha 
tekshiradilar.  Bu  metod  o ‘quvchilarda  o ‘ziga  talabchanlik 
xislatini  vujudga  keltiradi.
Tarbiyachi  uyga  berilgan  hamma  topshiriqlarning  ham  ba- 
jarilishini  to‘liq  tekshira  olmaydi.  Shu  tufayli  o‘quvchilarning 
o‘zlari  bajargan  ishni  o‘zlariga  o‘zaro  tekshirtirish  foydalidir. 
Bu,  ayniqsa,  og‘zaki  vazifalami  tekshirishda  samara beradi.  Tar­
biyachi  guruhdagi  hamma  o‘quvchilarning  qay darajada  o‘zlash- 
tirganliklarini  tekshirib  chiqishi  qiyin.  Shunga  ko‘ra bu  maktab­
larda  og‘zaki  vazifaning  bajarilishini  tekshirishga  ko‘pincha 
yuqori  sinf  o‘quvchilarini  ham  jalb  qilish  mumkin.  Qobiliyatli 
o‘quvchilar odatda yozma  ishlarni  tezroq bajaradilar.  Tarbiyachi 
bunday  o‘quvchilarning  ishi  yaxshiligiga,  xatosiz  bajarganligiga 
to ‘la  ishonsa,  ularga  o ‘rtoqlarining  ishini  tekshirishga  mxsat 
beradi.  Bunda o‘zi  ham  ishtirok etadi,  albatta.  0 ‘quvchi  o‘rtog‘i- 
ning  xatosini  tuzatmaydi,  balki  unga  qaysi  qatorda  xato  borli- 
gini  va  uni  tekshirish  kerakligini  aytadi.  Bu  usul  o‘quvchilarga 
uy  vazifasini  tez  va  yaxshi  ishlashda,  dars  tayyorlash  uchun
178

ajratilgan  vaqtni  qisqartirish  imkoniyatini  tug‘dirishda  asosiy 
stimul  bo‘lib  xizmat  qilmoqda.
Poytaxtdagi  47-maktab  huzurida  tashkil  qiUngan  kuni  uzay­
tirilgan  guruhlar  turli  sinf  o‘quvchilaridan  tuzilgan.  Shuning 
uchun guruhdagi yuqori sinf o‘quvchilariga vaqti-vaqti bilan  quyi 
sinf  o‘quvchilarining  ishini  tekshirish  vazifasi  berib  boriladi. 
Masalan,  2-sinf  o‘quvchisi  qiynalsa,  3-yoki  4-sinf  o‘quvchilari 
tekshiradi  va  yordam  beradi,  4-sinf o‘quvchisi  qiynalsa,  tarbiya­
chining  o‘zi  tekshiradi.  Ishning  bunday  shakli  o‘quvchilar 
o‘rtasida faollikni oshirish bilan birga o‘zaro tekshirishdagi mas’u- 
liyatni  sezish va  shu  orqali  o‘quvchilarda  o‘rtoqlik va g‘amxo‘rlik 
hislarini  tarbiyalash  vositasi  bo‘lib  xizmat  qilishini  ko‘rsatdi.
Bolalami  mustaqil  ishlashga  o‘rgatish  nihoyatda  zamrdir, 
yaxshi  maktab  ham  qiyosan  uncha  katta  bo‘lmagan  bir  hajmda 
bilim  beradi.  Texnika  taraqqiyoti,  fan  taraqqiyoti,  kasb-koming 
doim almashinib  turishi,  funksiyalaming almashinib turishi,  yangi 
paydo  bo‘lgan  bir  qancha  masalalami  o‘ylab  olish  va  hal  qilish 
zarurligi  bilim  hosil  qilish  sohasida  mustaqil  ishlay  bilishni  talab 
qiladi.
0 ‘zi  mustaqil o‘qib bilim orttira  olmaydigan va faqat  o‘qituv- 
chining,  tarbiyachining og‘zidan eshitganlarinigina qulog‘iga  quyib 
oladigan,  faqat  boshqalarning  yo‘l-yo‘rig‘i  bilangina  ish  qila 
oladigan  o‘quvchi  noshud  bo‘ladi.  Shuning  uchun  yosh  avlodni 
mustaqil  sur’atda  bilim  ola  bilishga  o‘rgatish  shu  kunning  tala- 
bidir.
Umuman  olganda,  tarbiyachining  barcha  tadbirlari  o‘quvchi- 
larning  uy  vazifasini  bajarishda  mustaqil  o ‘qib,  bilim  olish 
malakasini  hosil  qilishiga  qaratilmog‘i  kerak.
0 ‘QUYCHI  SHAXSINI  TARBIYALASHDA  BO‘SH  VAQT
B o‘sh  vaqt  haqida  tushuncha. 
Insoniyatning  tarixiy  taraq­
qiyoti  jarayonida  bo‘sh  vaqt  muhim  ahamiyatga  ega.  Shuning 
uchun  ham  bo‘sh  vaqt  muammosining  ilmiy  tahlili  faylasuflar, 
iqtisodchilar,  pedagoglar  va  siyosiy  arboblar  diqqatini jalb  etib 
kelgan.
Olimlar,  ziyolilar,  klassik yozuvchilar  insonning  ishdan bo‘sh 
vaqtini  asosan  jamiyat  va  o‘zining  manfaatlari  uchun  hamda 
ma’naviy kamoloti yo‘lida sarflashiga asosiy e’tibomi qaratganlar.
179

Bo‘sh  vaqt  yoshlami  kamolotga  yetkazish  va  ta’lim-tarbiya 
ishlari  uchun  katta  imkoniyat  yaratadi.  Insonning  bo‘sh  vaqti 
jamiyatning  ijtimoiy  boyligidir.  Chunki  inson  mehnati  va  bo‘sh 
vaqti  to‘g‘ri  tashkil  etilsa,  bu  inson  shaxsining  va  jamiyatning 
rivojlanishiga  bevosita  yordam  beradi.  Modomiki,  bo‘sh  vaqt 
jamiyatning  ijtimoiy  boyligini  oshiruvchi  omil  ekan,  uni  tashkil 
etishga jamiyat  g‘amxo‘rlik  qiladi.  Demak,  o‘z  navbatida,  bo‘sh 
vaqt  —  jamiyat  oldidagi  mas’uliyatdan  xoli  bo‘lgan  vaqt  emas.
Mamlakatimiz  rahbariyati  bo‘sh  vaqtning  ahamiyatiga  katta 
e’tibor  berib,  uning  samarali  kechishiga  doimo  g‘amxo‘rlik  qilib 
kelmoqda.  Yoshlami  bo‘sh  vaqtdan  unumli  foydalanishga  o‘rga- 
tish,  uni jismoniy va  ma’naviy kamolotni rivojlantirishga yo‘nalti- 
rish  juda  muhimdir.
Boshqacha  aytganda,  insonning  bo‘sh  vaqti  uning  dam  olishi, 
intellektual taraqqiyoti,  bilim olish,  oz o‘rtoqlari bilan fikr almashi- 
shi,  erkin jismoniy va intellektual  kuchlarini tiklash vaqtidir.  Inson 
o‘zining  bo‘sh  vaqtini  faqat  o‘z  shaxsiy  manfaatlari  uchun  sarf 
qilmasdan,  balki jamiyat  manfaatlari  bilan uyg‘unlashtirishi  lozim.
Jamiyat  taraqqiy  qilib  borishi  bilan  kishilaming  bo‘sh  vaqti 
strukturasi  ham  takomillashib  boradi.  Ayniqsa,  bo‘sh  vaqt 
strukturasida  jamoat  ishlari  alohida  o‘rin  egallaydi.
Keyingi yillarda xalqimizning bilim va  madaniy saviyalarining 
yuqori  darajaga  ko‘tarilishi,  ularning  o‘qishga  ajratgan  vaqt 
miqdorining  ko‘payishiga  olib  kelmoqda.
Mamlakatimizning  ilg‘or  kishilari  ishdan  bo‘sh  vaqtda  faqat 
dam olish,  o‘qish bilangina chegaralanib  qolmay,  balki o‘zlarining 
madaniy  saviyalarini  oshirish,  fan,  san’at,  badantarbiya  va  shu 
kabi  ishlar,  ijodiy  faoliyat  bilan  mashg‘ul  bo‘ladilar,  shuningdek, 
jamiyat  va  xalq  manfaatlari  yo‘lida  turli  jamoat  topshiriqlarini 
bajaradilar.
Jamiyat  qurilishi  va  yoshlarning  ma’naviy  kamolotida  bo‘sh 
vaqtdan unumli  foydalanish juda  muhimdir.  Ayniqsa,  yoshlarning 
chuqur bilim  egallashi  nuqtayi  nazaridan  butun  o‘quv jarayonini 
ratsional  tashkil  etish,  faoliyatning  hamma  turlaridan  vaqtni 
tejash,  ularda vaqtdan  unumli  foydalanishga  nisbatan  ko'nikmalar 
hosil  qilishning  yo‘l  va  vositalarini  o‘rganish  alohida  ahamiyat 
kasb  etadi.  Chunki  vaqt  o‘zgarmas  qiymatga  egadir.  Shuning 
uchun ham vaqtni  materialning  hajmiga  emas,  balki  materialning 
hajmini  vaqt  miqdoriga  bo‘ysundirish  talab  etilmoqda.
180

Vaqtning  o‘ziga  xos  xususiyatlari  ham  mavjud.  Vaqtni  kishi- 
lar  ko‘rishi,  eshitishi,  tutishi,  hidlashi  mumkin  bo‘lmasa-da,  u 
bor narsa:  u hech qachon to‘xtamaydi,  ovozsiz va betinim doimo 
harakat qiladi.  Vaqtning eng muhim xususiyati  orqaga qaytmaslik, 
to ‘xtamaslikdir,  cheksizlikdir.  U  hamisha  bir  yo‘nalishda  — 
o‘tmishdan  kelajakka yuradi.  Shu  sababdan  o‘tgan vaqtni,  o‘tgan 
kunni  va  o‘tgan  daqiqalami  qaytarib  bo‘lmaydi.
Vaqt sekundlar,  minutlar,  soatlar,  kunlar,  oylar,  yillar,  asrlar... 
Vaqtning  bunday  beto‘xtov  oqimi  odamlarga  ma’lum.  Qator 
hayotiy,  falsafiy  masalalar  kabi  vaqt  muammosi  ham  necha 
asrlardirki,  inson  tafakkurini  band  etib  kelgan.  Chunki  inson 
butun  o‘tmishi,  hozirgi  hayoti  davomida  hal  etilmagan  muam- 
molarni  aniqlashga,  ularni  jamiyat  uchun  foydali  tomonga 
bo‘ysundirishga  intiladi.  Shuning  uchun  ham  insoniyat  tafakkuri 
taraqqiyoti jarayonida  vaqt  to‘g‘risida  falsafiy  fikrlar,  nazariya  va 
qarashlar,  astronomik  xulosalar,  fizik  taxminlar,  matematik 
hisoblar,  geografik o‘lchovlar,  pedagogik-psixologik tushunchalar 
yaratilgan.
Inson  madaniyati  yuksalgan  sari  vaqt  to‘g‘risidagi  bilimlari 
ham tobora kengayib borgan.  Bu jarayon bizning  davrimizda ham 
o ‘ziga  xos  ravishda  davom  etayotir.  Shu  sababdan  vaqtning 
qadriga  yetish,  uni  behuda  o‘tkazmaslik,  turmushning  oliy  sharti 
ekanligi  haqida xalqimiz  maqol,  matal,  hikmatli  so‘zlar to‘qigan. 
Shuningdek,  u  ijodkorlar  va  olimlaming  sevimli  mavzusi  bo‘lib 
kelayotir.  Buyuk qomusiy olim Abu  Rayhon  Beruniy yil davomida 
kunni tunga ulab,  tinmay ishlashi  natijasida fanning turli sohalari 
bo‘yicha  150  dan  ortiq  asarlar  yaratdiki,  buning  uchun  barcha 
insoniyat undan  abadiy minnatdordir.  Yoqut-al  Kamoliy o‘zining 
«Adiblar  qomusi»  kitobida  Beruniy  zamondoshi  —  qonunshunos 
al-Valvolijiy  hikoyasini  keltiradi.  Unda  qayd  qilinishicha,  Abu 
Rayhon  Beruniy o‘lim  to‘shagida yotganida  ham, jon berayotgan 
vaqtda  ham  fan  to‘g‘risida  o‘ylagan  va  hayotining  so‘nggi  daqi- 
qalarida  uni  ko‘rgani  borgan  al-Valvolijiydan  merosiy  huquqqa 
oid  chigal  masalani  yechishda  yordam  berishini  iltimos  qilgan. 
Unga  al-Valvolijiy:  «Shunday  holatda-ya?»  desa,  Abu  Rayhon 
Beruniy:  «Men bu  dunyo  bilan xayrlashayapman,  o‘sha  masalani 
bilmay  ketganimdan  ko‘ra,  bilib  ketganim  yaxshiroq  emas- 
mi?»  —  deb javob  bergan  ekan.  Shuningdek,  al-Xorazmiy  o‘lim 
to ‘shagida  yotganida  undan  Abu  Bakir:  «Ko‘ngling  nimani
181

xohlaydi,  ishtahang  nimani  taqozo  qilmoqda?»  —  deb  so‘ragan- 
larida,  al-Xorazmiy:  «Kitob  yuziga  bir  qarasam!»  degan  ekan.
Taraqqiyot  muqarrar  ravishda  yangi  talab  va  ehtiyojlarni  kel- 
tirib  chiqaradi,  shuning  uchun  ham  maktablarda  ta’lim-tarbiya 
ishlarini  yanada  takomillashtirish  talab  etiladi.
Maktabda  bolalami  yuksak  madaniyatli  qilib  tarbiyalash 
ularni  bir  me’yorda  mehnat  qilishga,  vaqtdan  unumli  foydala- 
nishga,  tartibli  hayot  kechirishga  o‘rgatish  demakdir.  Kishining 
vaqtdan  foydalanish  madaniyati  yuksak  b o ‘lsa,  uning  ish 
unumining  oshishiga,  o ‘zining  intizomli  bo‘lishiga  yordam 
beradi.  Bunday  xususiyatlar  ratsional  hal  etilgan  kun  tartibi 
orqali  amalga  oshiriladi.  Oqilona tashkil  etilgan kun tartibi  inson 
uchun  o‘z-o‘zini  tarbiyalashda  ongli  intizom  vositasi  bo‘lib 
xizmat  qiladi.  Atoqli  pedagog A.  S.  Makarenko  o‘zining  intizom 
to‘g‘risidagi  ma’ruzasida  shunday  degan  edi:  «Biz  fuqarolardan 
har  tomonlama  intizomli  bo‘lishni  talab  etamiz.  Biz  fuqarolar­
dan buyruqni  nima  uchun  va  nimaga  bajarish  zarurligini  tushu- 
nishnigina  emas,  balki  bu  buyruqni  mumkin  qadar  yaxshiroq 
bajarish  uchun  uning  faol  harakat  qilishini  ham  talab  qilamiz. 
Bu  ham  ozlik  qiladi.
Biz  fuqarolardan  farmoyish,  buyruq  berilishini  kutib  turmas- 
dan,  o‘z  hayotining  har  bir  daqiqasida  uning  itoatkor,  irodali, 
tashabbuskor  bo‘lishini  talab  qilamiz»1.
Vaqt  budjetining  yana  bir  xususiyati  shundan  iboratki,  uni 
uzaytirish  va  qisqartirish  mumkin  emas,  uning  har  daqiqasidan 
o‘z  o‘mida  foydalanish  mumkin.  Tejalgan  vaqtdan  yoshlar  ijodiy 
faoliyat va kamolot uchun foydalanmoqlari lozim.  Vaqtni o‘rinsiz 
sarflashning  oqibati,  um rni  befoyda  o ‘tkazish  to ‘g ‘risida 
K. D. Ushinskiy  shunday  degan  edi:  «Hammadan  ham  shu  narsa 
zarurki,  tarbiyalanuvchi  qo‘lida  bir  ishi,  boshida  bir  fikri  yo‘q 
bekorchi  odamlar  kabi,  o‘z  vaqtini  bekorga  laqillab  o‘tkazishga 
sira  tobe  bo‘lmasin,  chunki  qo‘l  ham,  miya  ham  mashg‘ul 
bo'lmagan  ana  shunday  chog‘da  insonning  fikri,  qalbi  va  axloqi 
buziladi».2
1 
Макаренко  А.  С.
  Избранные  педагогические  произведения.  —  М.: 
Учпедгиз,  1946,  253  стр.
2 
Ushinskiy  К.  D.
  Tanlangan  pedagogik  asarlar.  —  Т.:  1959,  157-bet.
182

Xulosa  qilib  aytganda,  bo‘sh  vaqt  yoshlar  shaxsining  shakl- 
lanishiga  ijobiy  yoki  salbiy  omil  sifatida  xizmat  qilishi  mumkin.
KUNI  UZAYTIRILGAN  SINF,  GURUH 
VA  MAKTAB - INTE RNATLAR  SHAROITIDA 
0 ‘QUVCHILARNING  BO‘SH  VAQTLARINI  UYUSHTIRISH
Kuni  uzaytirilgan  maktab  va  maktab-intematlar  sharoitida 
yosh  inson  shaxsini  har  tomonlama  shakllantirishda  tarbiyaning 
barcha  vositalari  qatori  o ‘quvchilarning  o ‘qishdan  tashqari, 
xususan,  bo‘sh  vaqtdagi  faoliyatlarini  o‘rganish  va  uni  to‘g‘ri 
rejalashtirish  hamda  mazmunli  o‘tkazishning  o ‘rni  benihoya 
kattadir.  0 ‘qishdan tashqari bo‘sh vaqt faqat ko‘ngil ochish uchun 
emas,  balki  ilmiy,  badiiy  yoki  texnikaviy  ijod  bilan  shug‘ulla- 
nishni ham taqozo etadi.  Pedagogik tadqiqotlarimizning natijasiga 
qaraganda,  qonunbuzarchilik,  kashandalik,  bezorilik,  ichkilikboz- 
lik,  giyohvandlik  singari  noaxloqiy  holatlar  maktabdan  tashqari 
vaqtni  to‘g‘ri,  rejali  uyushtirilmasligidan  kelib  chiqadi.
«Ta’lim  to‘g‘risida»gi  Qonun  va  «Kadrlar  tayyorlash  Milliy 
dasturi»da jamoat  tashkilotlarining  maktab  va  oila  bilan  doimiy 
ravishda  uzviy  aloqada  bo‘lishi  zarurligi,  yosh  avlodni  tarbiya- 
lashdagi  jamoat  tashkilotlari  ishini  oilaviy  tarbiya  bilan  yanada 
ko‘proq  qo‘shib  olib  borish  ko‘rsatilgan.
Bo‘sh  vaqt  ijtimoiy  boylik  asosidir.  Ammo  ana  shu  bo‘sh 
vaqtdan  kishi  qobiliyatini  har tomonlama  rivojlantirish,  shuning­
dek,  butun  jamiyatning  moddiy  va  ma’naviy  imkoniyatlarini 
yanada  ko‘paytirish  maqsadida  foydalanilsa,  haqiqatan  ham 
ijtimoiy  boylik  orta  boradi.  Jamiyatimiz  qurilishi  va  yoshlarning 
ma’naviy  kamolotida  bo‘sh  vaqtdan  unumli  foydalanish  juda 
muhimdir.  Ayniqsa,  o‘quvchi  yoshlarni  chuqur  bilim  egallashi 
nuqtayi  nazaridan  butun  o‘quv jarayonini  ratsional  tashkil  etish, 
faoliyatning hamma turlarida vaqtni tejash,  ularda vaqtga nisbatan 
ko‘nikmalar hosil  qilishning  yo‘l va vositalarini  o‘rganish  alohida 
ahamiyat  kasb  etadi.
Ma’lumki,  ota-onalari  ishlab  chiqarishda  band  bo‘lgan  ayrim 
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari darsdan keyingi bo‘sh vaqtlarini reja 
asosida tartibli uyushtira olmaydilar.  Bunday bolalarga shu masala 
bo‘yicha  pedagogik  ta’sir  etish  talab  qilinadi.  Kuni  uzaytirilgan 
guruh  va  maktab-intematlar  ana  shunday  pedagogik  ta’siming
183

muhim  omili bo‘lishi bilan birgalikda,  ular o‘quvchilaming bo‘sh 
vaqti  muammosini  hal  etishda  qator  qulayliklarga  egadirlar.  Bu 
tipdagi  maktablar  o‘quvchilaming  bo‘sh  vaqti  ommaviy  maktab 
o‘quvchilarining  bo‘sh  vaqtiga  qaraganda  ikki  barobar  ko‘pdir. 
Shuningdek,  bu  vaqtning  asosiy  qismi  pedagog-tarbiyachi 
tomonidan  nazorat  qilinadi  va  uyushtiriladi.  Bundan  tashqari  bu 
maktablarda  o‘quvchilar  bo‘sh  vaqtini  uyushtirishning  bir  qator 
jihatlari  ham  mavjuddir.  Birinchidan,  bu  yangi  tip  maktablarda 
o ‘quv  vaqtini  tejash  hisobiga  o ‘quvchilarning  bo ‘sh  vaqti 
ko‘paysa,  ikkinchidan,  ulaming  deyarli  hamma  vaqti  o‘quvchilar 
jamoasi  sharoitida  o‘tadi.  Bu  esa  o‘quvchilaming  bo‘sh  vaqtdan 
yaxshiroq,  yanada  samaraliroq  foydalanish  imkoniyatini  beradi. 
Uchinchidan  esa,  o‘quvchilarning  ko‘cha-ko‘ylarda  o‘tadigan 
bo‘sh  vaqti  ancha  qisqaradi.  Masalan,  umumiy  ta’lim  maktab- 
larining  boshlang‘ich  sinf o‘quvchilari  o‘rtacha  bir  o‘quv  kunida 
3  soat  bo‘sh  vaqtga  ega  bo‘lsalar,  kuni  uzaytirilgan  maktab 
o‘quchilari  bir  kunda  o‘rtacha  4  soat-u  50  daqiqa  bo‘sh  vaqtga 
ega  bo‘ladilar.  Umumiy  ta’lim  maktablarining  IV—VIII  sinf 
o‘quvchilari  bir  o‘quv  kunida  o‘rtacha  2  soat  bo‘sh  vaqtga  ega 
bo‘lsalar,  kuni uzaytirilgan maktab  o‘quvchilari  3  soat-u 40  daqiqa 
bo‘sh  vaqtga  egadirlar  (bu,  albatta,  rejimni  to‘g‘ri  tuzishga  va 
unga  amal  qilishga  bog‘liq).  Shuni  nazarda  tutmoq  kerakki, 
o‘quvchilar  bo‘sh  vaqtini  haddan  tashqari  ko‘paytirib  yuborish 
ularning  tarbiyasiga  salbiy  ta’sir  ko‘rsatishi  mumkin.  Vaqtning 
pedagogik  ma’nosi,  mazmuni,  yo‘nalishi,  motivi,  formasi  hal 
qiluvchi  faktor  hisoblanadi.
Kuni  uzaytirilgan  guruh  va  maktab-intematdagi  o‘quvchilar- 
ning  bo‘sh  vaqti  shunchaki  rejimda  ko‘rsatilgan  tadbir  bo‘lmas- 
dan,  u biror maqsadni ko‘zlab tashkil  etiladigan tarbiyaviy ishlarga 
o'lchov  bo‘lmog‘i  lozim.  Kuni  uzaytirilgan  guruh  tarbiyachisi 
oldiga  o‘quvchilar  bo‘sh  vaqtini  tashkil  etishda  quyidagi  talablar 
qo‘yiladi:
—  bo‘sh  vaqtni  uyushtirishning  qulay  yoilarini  aniqlash;
—  o‘quv  ishlari  va  bo‘sh  vaqt  orasidagi  o ‘zaro  bog‘liqlik 
qonuniyatlarini  yechish;
—  o‘quvchilaming  o‘quv,  dam  olish,  bayram  va  ta’til  payti- 
dagi  bo‘sh  vaqtini  o‘tkazishning  turli  tizimlarini  ishlab  chiqish;
—  bo‘sh  vaqtda  mashg‘ulotlar  o‘tkazishning  moddiy-texnika 
bazasini  yaratish  yo‘llari  va  mazmunini  belgilash;
184

—  o‘quvchilaming  bo‘sh  vaqtini  uyushtirishda  o‘qituvchilar, 
tarbiyachilar,  ota-onalar  va  keng  jamoatchilikning  hamkorligini 
yo‘lga  qo‘yish;
—  o‘quvchilarga u yoki  bu  ishlami bajarishda yordam berish, 
shuningdek,  ularning  mazmunli  dam  olishlarini  uyushtirish.
M a’lumki,  kuni  uzaytirilgan  guruh,  maktab-internatdagi 
o ‘quvchilarning  bo‘sh  vaqti  ularning  kundalik  rejimida  aks 
ettiriladi  va  bu  vaqtda  qator  tarbiyaviy  ishlami  bajarish  ko‘zda 
tutiladi.  Har  bir  tarbiyachi  va  pedagog  oldiga  o‘quvchilarning 
bo‘sh  vaqtini  uyushtirish  davrida  o‘quvchi  shaxsini  har  tomon- 
lama  rivojlantirish,  sinfda  o‘tkazilgan  tarbiyaviy  ishlami  davom 
ettirish,  bolalarga  u  yoki  bu  topshiriqlami  bajarishda  yaqindan 
yordam  berish  hamda  o‘quvchilaming  mazmunli  dam  olishlarini 
ta ’minlash  vazifalari  qo‘yiladi.  Kuni  uzaytirilgan  guruh  va 
maktab-internatlarda  bo‘sh  vaqtning  rang-barang  o‘tkazilishi 
tarbiyachilaming  pedagogik  mahoratiga  hamda  o‘quvchilaming 
kontingentiga  bog‘liq.  Bo‘sh  vaqtda  o ‘tkaziladigan  tadbirlar 
qanday shaklda  o‘tkazilishidan  qat’i  nazar,  tarbiyachi  tomonidan 
qo‘yiladigan  aniq  vazifaga javob  berishi  o‘quvchilaming  tashab- 
buskorligi  va  ijodkorligining  o‘sishiga  xizmat  qilishi  lozim.
0 ‘quvchilaming  bo‘sh  vaqti  —  ularning  o‘z  saviyasiga,  o‘z 
xohishiga  ko‘ra  foydalanadigan  vaqtdir.  0 ‘quvchilaming  bo‘sh 
vaqtini  uyushtirishda  quyidagilardan  keng  foydalanish  mumkin:
—  o‘quvchilarning  ijtimoiy  axborotlami  o‘zlashtirishi  bilan 
bog‘Uq bo‘lgan faoliyatlari:  badiiy kitob va gazeta-jumallar o‘qish; 
kinofilm,  televizion  ko‘rsatuvlami,  teatr  tomoshalarini  ko‘rish, 
muzeylarga  borish;
—  o‘quvchilaming ijtimoiy munosabatlar bilan bog‘liq bo‘lgan 
faoliyatlari:  o‘rtoqlari  bilan  sayr,  suhbat,  muhokama  qilish, 
uchrashuvlar  o‘tkazish,  jamoatchilik  ishlari  bilan  shug‘ullanish, 
bayramlar,  kechalar,  sayohat  va  ekskursiyalar  uyushtirish;
—  o‘quvchilarning  sport  bilan  bog'liq  bo‘lgan  faoliyatlari: 
badantarbiya  daqiqalari,  harakatli  va  tinch  o‘yinlar,  sport  muso- 
baqalari,  sport  o‘yinlari,  o‘quvchilarning  o‘z  xohishiga  ko‘ra 
o‘ynaladigan  o‘yinlar;
—  o‘quvchilarning  bo‘sh  vaqtni  individual  o ‘tkazishlari: 
havaskorlik  mashg‘ulotlari,  passiv  dam  olish,  yakka  holda  sayr 
qilish;