K. hoshimov kuni uzaytirilgan guruhlarda ta

203

lantirib boradi.  Bu  ishda bir faoliyatdan  ikkinchi  faoliyatga  o‘tish 
jarayoni  amalga  oshadi.  «Kamolot»  a’zolari  o‘zlariga  o‘rinbosar 
tayyorlaydi.  «Kamalak»  a ’zolari  bilan  ishlashning  muhim 
elementlaridan biri  —  guruh yig‘ilishi  hisoblanadi.  Birinchi  sinfda 
quyidagi  mavzularda yig‘ilish  o‘tkazish  mumkin:  «Kundalik rejim 
bizning  do‘stimiz»,  «Biz  o ‘z  kitob  va  daftarlarimizni  ozoda 
tutamiz»,  «Qo‘shiq  —  hamrohimiz»,  «Kim  yaxshi  chizadi?»  va 
hokazo.
Ikkinchi  sinfda  «Yaxshi  ishlash  uchun,  yaxshi  o‘qish  kerak», 
«Do'stlik  —  bizning  ahdimiz»  mavzularida  yig‘ilish  o‘tkaziladi.
Uchinchi  sinfda yig‘ilish  mavzusi  ko‘lami  kengayadi:  «Kama­
lak»  yoshlari  —  mustaqil  mamlakatda»,  «Mehnat  insonni  ulug‘- 
laydi».  To‘rttinchi  sinf uchun  «Do‘stlik  har narsadan  aziz»,  «Va- 
tanni  mehnat  bilan  sharaflaydilar»  kabi  mavzularda  yig‘ilishlar 
o'tkazish  tavsiya  qilinadi.
Rejaga  muvofiq  konsert  dasturini  tayyorlashda,  sport  o‘yin- 
larini  tashkil  etishda,  ekskursiya  va  sayohat  uyushtirishda  «Ka­
malak»  a’zolarining vazifalari belgilab  olinadi.  Shuningdek,  rejada 
ertaliklar  mavzusi  va  ularni  o‘tkazish  tartibi,  tarixiy  sanalarga 
bag‘ishlangan  yig‘ilishlami  o‘tkazish  borasida  qilinadigan  ishlar 
ham  ko‘rsatiladi.
«Kamalak»  yig‘ilishi  o‘quvchilarda  faollikni  oshirish,  musta­
qillik  ko‘nikmalarini  takomillashtirish  bilan  birga  ijtimoiy-siyosiy 
qiziqishni  oshiradi.  Yig‘ilishni  suhbat,  ommaviy  o‘yin,  diafilm 
tomosha  qilish,  badiiy  o‘qish  tanlovi,  plastilin  yoki  qog‘ozdan 
yasalgan  narsalar  ko‘rigi  kabi  shakllarda  uyushtirish  mumkin. 
Bunda,  albatta,  o‘quvchilaming  psixologik  va  yosh  xususiyatlari 
nazarda  tutiladi.
Yig‘ilish  quyidagi  qismlarga  ajraladi:  kirish  so‘zi,  rejalashti- 
rilgan  mavzuda  suhbat,  «Yulduzchalar»  bajargan  topshiriqlami 
baholash,  yig‘ilishni  yakunlash.  Yig‘ilishning asosiy qismini suhbat 
tashkil  etadi.  U  ko‘rgazmali  bo‘lishi  kerak.  Suhbat,  asosan, 
10—15  daqiqaga,  bolalar  faol  ishtirok  etsa,  20—25  daqiqaga 
mo‘ljallanishi  mumkin.
Yig‘ilish ta’sirchanligini  oshirish uchun diapozitiv,  fotosuratlar, 
badiiy  asarlardan,  sitatalardan  foydalaniladi.  Yig‘ilish  kelgusi 
yig'ilish  mavzusini  e’lon  qilish  va  unga  qanday  tayyorgarlik 
ko‘rishni  tushuntirish  bilan  tugaydi.  Yig‘ilish  ko‘pi  bilan  bir 
astronomik  soatdan  oshmasligi  kerak.
204

Bayroq  va  uning  bo‘lagi  haqida  hikoya  qilish,  «Kamalak»ni 
tantanali va’dasining hamda qoidalarining ma’nosini tushuntirish, 
«Kamalak»  tashkiloti o‘z a’zolari oldiga qo‘yadigan talablar haqida 
emotsional va obrazli  shaklda  hikoya qilish yosh  avlodlarda havas 
uyg'otadi.
0 ‘n  yoshga  to‘lgan  va  «Kamalak»  safiga  kirishni  istagan  har 
bir bolani  «Kamalak»  a’zosi  bo‘lishini,  awalo,  eng  yaxshi  o‘rtoq- 
lari,  «Yulduzcha»  a’zolari  ma’qullashlari  kerak.  Bu  esa  «Yulduz- 
cha»  yig‘ilishida  ko‘rib  chiqilishi  lozim.  Bunday  yig‘ilishni 
tayyorlashga tarbiyachi,  yetakchi  yordam beradi.  Biroq,  tarbiyachi 
yoki  yetakchi  bolalarga  o‘z  fikrini,  so‘zini  o‘tkazishga  harakat 
qilmay,  bolalar  o‘rtasida  talabchan  va  haqiqiy  do‘stona  vaziyatni 
yaratishga intilishi lozim.  Muhimi,  bolalarning qanday o'qishi yoki 
o‘zini  qanday  tutishigina  emas,  balki  o‘rtoqlariga,  kichkintoy  va 
kattalarga  qanday  munosabatda  ekanligiga,  jamoat  topshiriqlarini 
qanday  bajarishiga,  «Yulduzcha»  va  guruh  hayotida  qanday 
qatnashishiga baho bera olishlarini tashkil qilish talab qilinadi.  Har 
bir  nomzod  alohida-alohida  muhokama  qilinadi  va  uning  uchun 
ovoz  beradilar.  Bu  tadbir  bolada  o'zining  «Kamalak»  tashkiloti 
a’zosi  ekanligidan  faxrlanish  va  mas’uliyat  hissini  paydo  qiladi.
Maktab-intemat  (imkoniyat  bo‘lsa),  kuni  uzaytirilgan  guruh­
larda  shu  tantanaga  ota-onalar  awaldan  taklif  etilishi  kerak. 
Tantananing  qayerda  o‘tkazilishi  maktab  «Kamalak»  tashkiloti 
kengashida  hal  qilinadi.  Bayram  tantanasini  maktabda, 
0
‘quv- 
chilar  saroyida,  muzeyda,  maktabni  otaliqqa  olgan  tashkilotlarda 
o‘tkazish  mumkin.
Yuqorida  zikr  qilingan  tadbirlar  bolalarning  g‘oyaviy-siyosiy 
tarbiyasiga  samarali  ta’sir  ko‘rsatadi.
Boshlang‘ich  sinflarda  o‘zini-o‘zi  boshqarish.  Ta‘lim  jarayo­
nida  o‘quvchilarni  o‘zini-o‘zi  boshqarish  ko‘nikmalarini  hosil 
qilish  awaldan  o‘zini  oqlab  kelgan  va  shunday  bo‘lyapti.  Olim- 
lar yaratgan asarlarda ham o‘zini-o‘zi boshqarishning foydah ekani 
ilmiy  nuqtayi  nazardan  isbot  qilingan.  Maktab-internat,  kuni 
uzaytirilgan  gumhlarda  o‘quvchilarning  o‘zini-o‘zi  boshqarish 
ishi,  uning  tashkiliy  masalalari  o‘ziga  xos  spetsifik  xususiyatlarga 
ega.  Shuningdek,  boshlang‘ich  sinflarda  o‘zini-o‘zi  boshqarish­
ning  mazmuni  va  formasini  belgilash  muhim  hisoblanadi.  Ma’­
lumki,  o‘quvchilar  ertalab  soat  900  dan  kechqurun  1800  gacha 
maktabda  bo‘ladilar.  Ular  ovqatlanadilar,  uxlab  ham  oladilar  va
205

bo'sh  vaqtlarda  o‘ynaydilar.  Sinf  xonasi,  o‘yin  xonasi  va  uyqu 
xonalari ulaming ixtiyorida.  Ulami jihozlash,  ozoda tutish,  gullar 
parvarish  qilish  kabi  ishlarda  o'quvchilaming  o‘zlari  faol  ishtirok 
etishi  zarur.  Bu  xonalarda  navbatchilik  qilish,  yumushlarni 
bajarish,  bajarilgan  ishga  baho  berish  guruh  ixtiyoriga  berilishi 
kerak.  So'zsiz, bu ishlaming hammasi tarbiyachining faol nazorati 
ostida  olib  boriladi.  Pedagog  doimo  guruh  faolini  har  bir 
o'quvchining  ijtimoiy  topshiriqni  bajarishiga  real  baho  berishga 
undab  borishi  kerak.  Shu jumladan,  bolalar  mehnati  muhokama 
qilinganda  uning  axloqiy  tomoniga:  burch,  e’tiqod,  javobgarlik, 
fuqarolik,  rostgo‘ylik  kabilarga  o‘quvchilar  e’tibori  qaratiladi, 
vaqti-vaqti bilan  bu  mavzularga  oid  qiziqarli  suhbatlar uyushtirib 
boriladi.  Uchinchi  sinflarda  chiqariladigan  devoriy  gazetalarda 
yoki maxsus fotostendlarda ijtimoiy mehnatda,  sinfni boshqarish- 
da,  sinf  xo‘jalik  ishlariga  doir  topshiriqni  bajarishda  o‘rnak 
ko‘rsatgan  bolalar  faoliyati  aks  ettirilishi  kerak.
0 ‘zini-o‘zi  boshqarishning  to‘g‘ri  yo‘lga  qo'yilishi  sinf  yoki 
guruh  faolini  tanlashga  ko‘p  tomonlama  bog'liqdir.  Ayrim 
maktab-internatlarda  sinf  boshlig‘i  etib,  uning  o'qishidan  qat’i 
nazar,  jismonan  kuchli,  hammadan  «zo‘r»  bolani  tayinlaydilar. 
Bunday qihsh mutlaqo xato.  Sinf yoki guruh faoli qilib  intizomli, 
o‘qishi  yaxshi,  obro‘li  va,  eng  muhimi,  tashabbuskor  bolani 
saylashga  erishish  maqsadga  muvofiqdir.
Faol  doimo  o‘z  sinfi  yoki  guruhi  oldida  turgan  vazifanigina 
bilib  qolmasdan,  u umummaktab jamoasi,  obrazh  qilib  aytganda, 
qanday nafas  olayotganini,  uning yutuq va kamchiliklarini yaxshi 
bilishi  lozim.  Bu  o ‘zini-o‘zi  boshqarish  ishini  to ‘g‘ri  yo‘lga 
qo‘yishga  yordam  beradi.  Masalan,  maktablarda  har  yil  aprel 
oyida bir oylik ko‘kalamlashtirish va  sanitariya kunlari o‘tkaziladi. 
Har bir sinf yoki guruh o‘z imkoniyatini hisobga oUb,  o‘sha ishga 
nima  bilan  hissa  qo‘shishini  hisobga  oladi,  uni  sifatli  va  o‘z 
vaqtida  bajarishga  harakat  qiladi.  Bu  tashabbusni  muhokama 
qilishni,  har  bir jamoa  o‘z  vazifasini  belgilashni  sinf yoki  guruh 
faoliga  topshirish  lozim.  Chunki  o‘zlari  qabul  qilgan  qarorni 
o‘zlari  sifatli  va  astoydil  bajarishga  urinadilar.  Sinf  boshlig'i 
bajarilgan  ishlar  haqida  muntazam  hisobot  beradi.
Tarbiyachi,  awal  ta’kidlaganimizdek,  boshlang'ich  sinflarda 
o'quvchilaming sinfda,  o‘yin xonasida va oshxonada navbatchilik 
qilishiga  alohida  e’tibor  berishi  kerak.  Navbatchilik  qoidalari
206

o‘quv yili boshida jamoa o‘rtasida o‘rganilib,  ular tomonidan qabul 
qilinadi.  Har  bir  navbatchi  uchun  daftar-jumal  tashkil  qilinib, 
unga  kechikib  kelish  yoki  boshqa  sodir bo‘lgan  umumiy  qoidaga 
xilof ishlar  ko‘rsatiladi.  Jumaldagi  yozuvlar vaqti-vaqti  bilan  sinf 
yoki  guruh  majlisida  muhokama  qilinadi.  Bu  o‘rinda  tarbiyachi 
daftarda  qayd  etilganlarning  realligini,  uning  sodir  bo‘lish 
sabablarini  o'rganib,  unga  nisbatan  o‘z  munosabatini  majlis 
vaqtida  o‘quvchilarga  bayon  qilishi  mumkin.  Buning  tarbiyaviy 
ahamiyati juda  katta.
Har  o‘quv  yili  oxirida  o‘zini-o‘zi  boshqarish  ishiga  yakun 
yasash  kerak.  Sinf  boshlig‘i,  o‘quv-xo‘jalik,  tozalik  bo'yicha 
komissiyalar qilingan ishlar haqida jamoa oldida hisobot beradilar. 
Ma’lumki,  kichik maktab yoshidagi bolalar rag‘batlanishni yaxshi 
ko‘radi.  Shuning uchun tarbiyachi,  maktab o‘quvchilar qo‘mitasi- 
ning vakih  yakun vaqtida  qilingan yaxshi  ishlami  alohida  ta’kid- 
lasMari,  o‘quvchilaming tashabbusi va  faolligi uchun  minnatdor- 
chilik bildirishilari  kerak.  Kamchiliklami esa pedagogik taktikaga 
asoslangan  holda  tahlil  qilish  lozim.  Aks  holda  faol  a’zoligiga 
saylash  uchun  bolalar  roziligini  olish  qiyin  bo‘ladi.
Maktabda o‘zini-o‘zi boshqarish ishini yaxshilash  amalda joriy 
etilayotgan  «Kadrlar  tayyorlash  milhy  dasturining  asosiy  yo‘na- 
lishlari»da  alohida  qayd  qilinadi.  Chunonchi,  unda 
0
‘quvchi­
laming  ta’lim  sifatini  yaxshilashdagi  rolini  oshirish,  mehnat  va 
o‘quv  intizomini  takomillashtirishga  erishish,  ulaming  ijtimoiy 
faolligini  ta’minlash,  o‘zini-o‘zi  boshqarish  ishini  yo‘lga  qo‘yish 
bilan  amalga  oshiriladi,  deyilgan.
Xulosa  qilib  aytganda,  o‘zini-o‘zi  boshqarish  ishi  nafaqat 
bugungi ta’lim-tarbiya  ishi  samaradorligini oshiradi,  balki  ertangi 
jamoatchi,  tashabbuskor  kishini  voyaga  yetkazadi.
Mehnat faoliyati va o‘z-o‘ziga xizmat qilish.  Boshlang‘ich sinf 
o‘quvchilarining  mehnat  faoUyati  turli  xil  mehnat  qurollari  bilan 
tanishish,  ulardan  foydalanish  malakasining  shakllanishi  hamda 
ularda mehnatning  sodda shakllarini bajarish ko‘nikmasini paydo 
bo‘lishiga qaratiladi.  0 ‘quvchilar shaxsining shakllanishida mehnat 
faoliyati  to‘g‘ri  tashkil  qilinsa,  o‘quv  jarayonida  berilgan  ta’lim 
materiallari  kunning  ikkinchi  yarmidagi  mashg‘ulotlar  bilan 
mustahkamlanadi.  Bola  darsdan  tashqari  yana  5  soat  maktabda 
bo‘lar  ekan,  bu  vaqtning  anchagina  qismini  bolalaming  mehnat 
faoliyatini  uyushtirish  uchun  sarf  qilish  mumkin.  Tarbiyachi
207

bolalami  mehnat  faoliyatiga  jalb  qilar  ekan,  u  albatta  bolaning 
xarakterli  xususiyatini,  ya’ni  o‘z  mehnatining  oqibatini  ko‘rishga 
oshiqishi,  o‘z  mehnatidan  rohatlanishini,  mehnatning  foydali 
ekanini  his  qilish  kabilami  hisobga  ohshi  kerak.
0 ‘qishlar o‘zbek tihda bo‘lgan maktab  o‘quvchilarida  mehnat 
ko‘nikmasi  anchagina  shakllangan  bo‘lsa  ham jamoaviy  mehnat 
qilish,  o‘z  oldilariga  maqsad  qo‘yish,  vaqtni  to‘g‘ri  taqsimlash, 
qo‘l  kuchidan  to‘g‘ri  foydalanish  kabilarda  malaka  yetarli  emas. 
Shuning  uchun  tarbiyachi  bolalarda  jamoaviy  mehnat  qilish, 
o‘ziga  topshirilgan  ishga  astoydil,  vijdonan  munosabatda  bo'lish 
xislatlarini  tarbiyalashga  urinadi.  0 ‘quvchilarning  mehnat  fao- 
Uyatiga rahbarlik qilish uch bosqichda amalga oshiriladi:  mehnatga 
tayyorlash,  mehnat  jarayonini  tashkil  etish  va  mehnatga  yakun 
yasash.
Birinchi  bosqichda
  mehnat  maqsadi  bayon  qilinadi,  bolalar 
mehnat  qurollari,  qilinadigan  ishlar,  yagona  mehnat  qonun- 
qoidalari,  mehnatni  hisobga  olish,  kuzatish  va  yakunlash  kabilar 
bilan  tanishtiriladi.
Ikkinchi bosqichda
 mehnat jarayoni boshlanadi.  Tarbiyachi bo­
lalarda  halol  mehnat  qiUshga  intilish,  mehnat  natijasining  yaxshi 
bo‘lishiga  erishish  istagini  uyg‘otadi.  Masalan,  maktab  hovlisini 
tozalash bir sinf yoki guruh  zimmasiga  tushdi,  deylik.  Tarbiyachi 
bolalarga  maktab  hovlisi  toza  bo‘lsa,  uning  chiroyiga  chiroy 
qo‘shilishi,  unda  odamlar  yurib  quvonishi,  ularning  bolalar 
mehnatidan  mamnun  bo‘lishi,  ularga  minnatdorchilik  bildirishi 
haqida  tushuntiradi.  Yoki,  o ‘quvchilar  o ‘zlari  uchun  o ‘yin 
maydonchasini jihozlashi  kerak,  deylik.  0 ‘yin  maydonchasining 
har  tomonlama  ko‘ngildagidek  bo‘lishining  mohiyatini  bola 
tushunsa,  bolada  bu  mehnatga  ishtiyoq,  qiziqish  uyg‘onadi. 
Tarbiyachi  bolalarga  mehnat  turlarini  taqsimlar  ekan,  ular 
mehnatidagi bir-biriga bog‘liqlik,  mehnatining sifatU bo‘lishi zarur 
ekanhgi ongiga yetkaziladi.  Bu  esa bolada javobgarlikni  his qilish- 
ga,  jamoaviy  mehnat  ko‘nikmasining  shakllanishiga  olib  keladi. 
Sinf yoki  guruh  o‘quvchilarini  guruhchalarga  taqsimlab  yumush 
bilan shug‘ullantirish  ham bolada vazifani jamoa bo‘lib yechishga 
o‘rgatadi.
Butun  mehnat  jarayoni  sinf  yoki  gumh  faoli  rahbarligida 
tashkil  qilinishi,  ayrim vazifalarni o‘quvchilar jamoasi hal qilishga 
imkoniyat  yaratilishi  kerak.  Lekin,  bu  tarbiyachi  o‘sha jarayonga
208

mutlaqo aralashmasligi kerak degan so‘z emas.  Tarbiyachi mehnat 
jarayonining boshidan  oxirigacha rahbarlik qiladi,  kerakli o‘rinda 
maslahat  beradi.
Bolalar  mehnatini  tashkil  qilishda  asosiy  tarbiyaviy  rolni 
uchinchi  bosqich
  o ‘ynaydi.  Tarbiyachi  bolalarning  mehnat 
faoliyatiga  yakun yasaydi.  Bajarilgan  ishning  sifati  tahlil  qilinadi. 
Bunda,  eng  muhimi,  bolaning  mehnatga  munosabati,  mehnat 
jarayonida  bir-biri  bilan  samimiy  aloqasi,  o‘zaro  yordamlashish 
kabilar  ustida  ko‘proq  to‘xtash  kerak.  Topshirilgan  ishni  kuchi 
yetmaganidan  yoki  uquvi  yo‘qligidan  sifatsiz  bajargan  bolalar 
ustidan  kulishga  yo‘l  qo'yish  mumkin  emas.  Mehnatdagi 
jamoaviyUk,  o‘rtoqlik  munosabati,  mehnatning  yaxshi  oqibati, 
foydaliligi  bolada  eng  olijanob  xislat  —  mehnatsevarlikni 
shakllantiradi.
Boshlang‘ich  sinflarda  o ‘quvchilarning  mehnat  faoliyatini 
tashkil  etish  jarayonida  kasb  tanlash  masalasining  hal  etilishiga 
alohida  e’tibor  berish  kerak.  Ma’lumki,  kasb  tanlash  haqidagi 
tushunchaning  kurtaklari  o‘quvchida  maktabgacha  davrda  paydo 
bo‘ladi.  Tarbiyachi esa buni hisobga olib,  birinchi sinfdan boshlab 
bolalarga  kasb,  uni  xilma-xil  ekanligi,  har  bir  kasbning  o‘ziga 
xos  xususiyatlari  mavjudligi  haqida  hikoya  qila  boshlaydi. 
Xususan,  kasb  tanlash  haqidagi  ma’lumot  sayohat  bilan  birga 
bog‘lansagina  ta’sirchan  bo‘ladi.  Sayohat  kishilar  mehnatining 
xarakterini,  mohiyatini  ochib  beradi va bolani  psixologik tomon- 
dan  mehnat  faoliyatiga  chorlaydi.  Deylik,  non  zavodiga  sayohat 
uyushtirildi.  Bolalar juda  katta  qiziqish bilan  u  yerda  ishlaydigan 
kishilaming  mehnatini  kuzatadilar.  Bir  qator  bajarilgan  opera- 
tsiyalar tufayli oddiy undan tayyor bo‘lgan turli xil non va boshqa 
un  mahsulotlarini  ko‘rib  hayron  bo‘ladilar.  Sayohat  yakunida 
nowoylardan  biri  mehnat  faoliyati  haqida  hikoya  qiladi.  Kasb 
haqidagi  bu  bahs-suhbat  ekskursiyadan  keyin  maktabda  davom 
ettiriladi.  Natijada  bolalarning  ayrimlarida  nowoy  bo‘lish  orzusi 
paydo  bo‘lishi  mumkin.
Demak,  bolalar  bilan  turli  ishlab  chiqarish  korxonalariga, 
qurilishlarga,  zavod  va  fabrikalarga,  ferma  va  avtokorxonalarga 
ekskursiyalar uyushtirish,  kasb tanlashga yo‘llashda katta ahamiyat 
kasb  etadi.
Qishloq  joylarida  yashayotgan  bolalar,  asosan,  qishloq 
xo‘jaUgiga  doir joylarga olib boriladi.  Shuningdek,  tuman,  viloyat
209

markazidagi  turli  korxona,  muassasa  va  tashkilotlarga,  muzey- 
larga,  o‘rta-maxsus va oliy o‘quv yurtlariga sayohatlar uyushtirish 
yanada  katta  ahamiyatga  ega.  Bunda  tarbiyachi,  birinchidan, 
bolalaming  dam  olib  hordiq  chiqarishiga,  ikkinchidan,  darsda 
olgan bilimlarini  mustahkamlash va kengaytirishga,  uchinchidan, 
mehnatsevarlik,  kasb  tanlashga  to ‘g‘ri  munosabatda  bo'lish 
malakalarini  hosil  qilishiga  erishadi.
Bolalaming  mehnatga  qiziqishini  uyg‘otish  o‘zini-o‘zi  bosh- 
qarish ishida katta ahamiyat  kasb  etadi.  Xususan,  mehnat xonasi, 
«Mohir qo‘llar»  to‘garagi mashg‘uloti,  mehnat ta’limi  darslari shu 
dolzarb  muammoni  hal  qilishga  yordam  beradi.  Shuning  uchun 
mehnat  xonasi,  uning  jihozlanishiga  o'qituvchilar,  tarbiyachilar 
alohida  e’tibor  beradi.  0 ‘quv  xonasida  mehnat  ta’limi  darsi  va 
to‘garak  mashg‘uloti  uchun  qulay  sharoit  yaratiladi.
«Mohir  qo‘llar»  to‘garagi  ham  mehnat  faoliyatini  faollashti- 
rishga  ko‘maklashadi.  U  maktab  sharoitini  hisobga  olgan  holda 
haftaning  xohlagan  kunida  bir  marta  bir  astronomik  soat 
davomida  o‘tkaziladi.  Tarbiyachi  bu  sohadagi  bir  yillik  to‘garak 
dasturini  maktab  moddiy  bazasi  imkoniyati  doirasida  32  mash- 
g‘ulotga  mo‘ljallab  tuzadi.
Birinchi,  ikkinchi  va  uchinchi  sinfda  o‘tkaziladigan  to‘garak 
mashg‘ulotlari  bir-biridan  biroz  farq  qilishi  kerak.  Birinchi  sinf 
bolalari  ko'proq  ixtiyoriy  mashqlar  bilan  shug‘ullanishni  yaxshi 
ко‘rad i.  Shuning  uchun  bu  sinfda  mashg‘ulot  o‘quvchilaming 
qiziqishiga qarab  o‘tkaziladi.  Masalan,  plastilindan biror predmet 
yasash  kerak  bo‘lsa,  bunda  har  bir  bolaning  xohlagan  narsasini 
yasashiga  ijozat  berish  kerak.  Shunda  bola  faoliyati  faollashadi. 
Ikkinchi,  uchinchi  sinflarda  to‘garak  mashg‘ulotlariga  bo‘lgan 
bolalar  munosabati  anchagina  mustahkamlangan  bo‘ladi.  Ular 
shunchalik  odatlanadilarki,  tarbiyachining  ayrim  shartlariga  ham 
rozi  bo‘ladilar.
Tarbiyachining reja-konspektida mashg‘ulot mavzusi,  mazmu- 
ni,  maqsad  to ‘liq  aks  ettiriladi.  Bu  reja-konspekt  ma’muriyat 
tomonidan  xohlagan  vaqtda  tekshirilib,  tasdiqlanishi  mumkin. 
Mashg‘ulotda  karton,  qog‘oz,  plastilin,  cho‘p  bilan  ishlash, 
bichish-tikish  mashqlari,  qishloq  xo‘jaligi  ishlari  bilan  shug‘ulla- 
nish  tavsiya  etiladi.  Yana  bir  bor  ta’kidlaymizki,  bularning 
barchasi  mehnat  ta’limi  dasturiga  mos  bo‘lishi  kerak.
210

To‘garak  mashg‘uloti  samaradorligini  oshirish  uchun  maktab 
ma’muriyati  turli  xil  tadbirlar  o‘tkazadi.  Shulardan biri  —  o‘quv 
уШ  davomida  ikki  marta  «Mohir qo‘llar»  ko‘rigi  (ko‘rgazmasi)ni 
o‘tkazish.  Bunda  o‘qituvchi va  o‘quvchilar valdllaridan hakamlar 
hay’ati  tayinlanadi.  Ko‘rgazma  bir hafita  davom  etadi.  Hakamlar 
hay’ati  a’zolari  hafla  oxirida  yakun  yasab,  1-,  2-,  3-o‘rinlami 
guruhlarga  hamda  yakka  o‘quvchilarga  berish  yuzasidan  qaror 
chiqaradilar.  G ‘olib  guruhlar va  o‘quvchilar maktab  ma’muriyati 
tomonidan  taqdirlanadi.  Maktab-intematlarda  hamma  boshlan- 
g‘ich sinflar,  umumiy ta’lim maktablarida esa barcha boshlang‘ich 
sinf,  o‘quv  kuni  uzaytirilgan  guruhlar  ishtirok  etadi.  Bunday 
ko'rgazmalar  «Mohir  qo‘llar»  to‘garagi  ishini  yanada  samarali 
bo‘lishini  ta’minlaydi.  Uning  natijasi  o‘quvchilamigina  emas, 
balki  tarbiyachilar  va  ota-onalami  ham  qiziqtiradi.  Ular  kelgusi 
ko‘rgazmalarda faolroq ishtirok etishga harakat qiladilar.  Bu  kabi 
ko‘rgazmalarni  har  o‘quv  yihda  bir  marta  tuman  yoki  shahar 
miqyosida  ham  o‘tkazish  mumkin.  Unda  maktablar  ko‘rgazma- 
larida  g‘olib  chiqqan  sinf va  guruhlar  ishtirok  etadilar.
0 ‘quvchilarda  mustaqillikning  shakllanishida,  asosan,  o‘quv 
mashg‘ulotlari  katta  rol  o‘ynaydi.  Lekin  o‘z-o‘ziga  xizmat  qilish 
ham bunga ta’sir ko‘rsatmasdan qolmaydi.  Ammo  kichik maktab 
yoshidagi  bolalami  o‘z-o‘ziga  xizmat  qilish  ishiga  odatlantirish 
o‘ziga  xos  qiyinchiliklarga  ega.  Bu  ishning  samarali  bo‘lishiga 
erishishda  quyidagilarga  e’tibor  berish  talab  qilinadi:  tarbiyachi 
o‘quv  yiU  boshida  bolalar  bilan  suhbat  o'tkazib,  ulaming  uyda 
qanday  ish  bilan  shug‘ullanishini,  ulaming  ishiga  kim  rahbarlik 
qilishi  yoki  yordam  berishini,  maktabda  qanday  yumushni 
qilmoqchi  ekanliklarini  aniqlab  oladi.  Eng  muhimi,  uyda  va 
maktabda  har  bir  o‘quvchining  o‘zi  o‘tirgan  joyi,  ust-boshini, 
ovqatlanish  о‘mini  qay  holatda  tuta  olishini  kuzatish  zarur.
Uyda  va  yotoqxonalarda  (maktab-internatlarda)  karavot, 
pollami  o‘z  vaqtida  artib  turish,  ко‘ф а  va  choyshablami  taxlab 
qo‘yish,  ust-boshlami yechinganda ehtiyot qihb taxlash kabi ishlar 
tarbiyachi  tomonidan  kuzatiladi.  Kerak  bo‘lsa,  bunga  e’tibor 
bermaydigan  bolalarga  o‘rgatib  boriladi.  0 ‘quvchilarning  bu 
ishlarni  uyda  ota-onalari  nazoratida  bajarishlarini  ota-onalar 
yig‘ilishida  ta’kidlanadi.
Bir maktabdagi ikki kuni uzaytirilgan guruhda ikki xil holatni 
tahlil  qilib  ko‘raylik.  Birida  bolalar  sochi  taralgan,  tugmalari
211

qadalgan,  usti-boshlari  toza.  Ikkinchisida  esa,  bu  darajada  emas. 
Nega  bunaqa?  Suhbat  natijasida  ma’lum  bo‘ladiki,  birinchi 
guruhning  o‘qituvchisi  ham,  tarbiyachisi  ham  bola bilan  ishlash- 
dan  oldin,  ulardan  o'zlarini  tartibga  solishni  talab  qiladi.  Hatto, 
dastlabki  vaqtlarda  sochlari  to‘zib  keladigan  qizlami  sinf  eshigi 
oldida  to‘xtatib,  pedagoglar  o‘z  taroqlari  bilan  ulami  tartibga 
solib,  keyin partaga  o‘tirishga  ijozat beradilar.  Pedagoglaming bu 
ishi  bolalami  ortiqcha  uyaltirish  yo‘li  bilan  emas,  ularga  kishi 
doimo  o‘ziga  qarashi,  o‘zini  tartibga  solib  yurishi  kerakligini 
tushuntirish bilan olib boriladi.  Hatto,  buni  ota-onalar ham sezib, 
farzandlarini  maktabga  jo ‘natishdan  oldin  ularni  kuzatadigan 
bo‘ldilar.
Ma’lumki,  1986—87-o‘quv  yilidan  boshlab  maktablarda 
ijtimoiy-foydali  mehnat  maxsus  davlat  dasturi  asosida  tashkil 
qilina boshladi.  0 ‘quvchilaming bu  faoliyatiga  rahbarlik qiladigan 
maxsus  kishilar  tayinlanadi.
Ijtimoiy-foydali  mehnatni  bir  chorak,  yarim  o‘quv  yili  yoki 
bir  o‘quv  yiliga  mo‘Ijallab  rejalashtirish  mumkin.  Kuzatishlar 
yarim  o ‘quv  yiliga  m o‘ljallab  tuzilgan  reja  yoki  dasturning 
afzalligini  isbotlamoqda.  Quyida  biz  boshlang‘ich  sinfga  o‘quv 
yilining  birinchi  yarmi  uchun  rejalashtirilgan  axloqiy-mafkuraviy 
va  ijtimoiy-foydali  mehnat  tarbiyasi  mavzusini  namuna  sifatida 
tavsiya  etamiz.