K. hoshimov kuni uzaytirilgan guruhlarda ta

3-mashq.  Dastlabki  holat:  to‘g‘ri  va  tik  turish.
232

I l l   s  i  n  f
1-majmua
(Partada  o‘tirgan  holatda  bajariladigan  mashqlar)
1-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  bosh  orqasida.
Bajarilishi:
  qo‘llami  yuqoriga  ko‘tarib  cho'zilish  yoki  torti-
lish;  dastlabki  holatga  qaytish.
2-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  yelkaga  qo'yilgan. 
Bajarilishi:
  boshni  o‘ng  tomonga  burib,  tirsaklami  yon  to­
monga  uzatish;  dastlabki  holatga  qaytish.  Shu  mashqni  chap  to­
monga  burilib  bajarish.
3-mashq.  Dastlabki  holat:  kaftlar  yuqoriga  qaratilib,  qo‘llar 
oldinga  uzatilgan.
Bajarilishi:
  barmoqlarni  musht  qilib,  qo‘llami  tirsaklardan 
bukish;  dastlabki  holatga  qaytish.
2-majmua
(Partada  o‘tirgan  holda  bajariladigan  mashqlar)
1-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar tirsakdan bukilib,  parta  us- 
tiga  qo‘yilgan.
Bajarilishi:
  qo‘llami  yozmasdan  boshning  orqasiga  o‘tkazish; 
dastlabki  holatga  qaytish.
2-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  belga  qo‘yilgan.
Bajarilishi:
 gavdani  o‘ngga,  oldinga,  chapga egish va  dastlabki
holatga  qaytish;  shu  mashqni  chap  tomonga  bajarish.
3-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  belga  qo‘yilgan. 
Bajarilishi:
  oyoqlarni  tizzadan  to ‘g‘rilab,  qo‘llar  oldinga
uzatiladi;  dastlabki  holatga  qaytish.
3-majmua
(Parta  orqasida  turib)
1-mashq.  Dastlabki  holat:  to‘g‘ri  va  tik  turish.
Bajarilishi:
  asta-sekin  oyoq  uchlarida  ko‘tarilib,  qo‘llarni
yuqoriga  uzatish,  egilish;  dastlabki  holatga  qaytish.
2-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  bosh  orqasiga  qo‘yilgan. 
Bajarilishi:
 cho‘kkalab  o‘tirib,  kaftni  tizzaga qo‘yish;  dastlabki
holatga  qaytish.
Bajarilishi: cho‘kkalab o‘tirish,  qo‘Uami oldinga uzatish;  dast­
labki  holatga  qaytish.
233

3-mashq.  Dastlabki  holat:  qo'llar  yelkaga  qo‘yilgan. 
Bajarilishi:
  gavdani  chap  tomonga  burib,  qo‘llarni  yon 
tomonga  uzatish;  dastlabki  holatga  qaytish.  Shu  mashqni  o‘ng 
tomonga  burilib  bajarish.
4-majmua
1-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  belga  qo‘yilgan.
Bajarilishi:
  orqaga bukilgan holda engashish;  dastlabki holatga
qaytish.
2-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  yelkaga  qo‘yilgan. 
Bajarilishi:
  cho‘kkalab  o'tirib,  qo‘llarni  oldinga  uzatish;
dastlabki  holatga  qaytish.
3-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  belga  qo‘yilgan.
Bajarilishi:
 oldinga bukilgan holda engashish;  dastlabki holatga
qaytish.
5-majmua
(Parta  yonida  turib)
1-mashq.  Dastlabki holat:  qo‘llami oldinga uzatib,  cho‘qqayib 
o‘tirish.
Bajarilishi:
  turib  qo'llami  yon  tomondan  yuqoriga  ko'targan 
holda  o‘ng  oyoqni  orqaga  tashlab,  oyoq  uchida  turish,  kerishish 
va  dastlabki  holatga  qaytish.  Shu  mashqni  chap  oyoqda  baja­
rish.
2-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  belda.
Bajarilishi:
  gavdani  o‘ng  tomonga  aylantirib  harakat  qilish; 
shu  mashqni  chap  tomonga  bajarish.
3-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  orqada.
Bajarilishi:
  boshni  oldinga  engashtirish;  dastlabki  holatga 
qaytish.  Orqaga  engashtirish;  dastlabki  holatga  qaytish.  0 ‘ng  to­
monga  engashish;  dastlabki  holatga  qaytish.  Chap  tomonga  en­
gashtirish;  dastlabki holatga  qaytish.  Boshni  chap tomonga burish; 
dastlabki  holatga  qaytish.  Boshni  o‘ng  tomonga burish;  dastlabki 
holatga  qaytish.
6-majmua
1-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  belda.
Bajarilishi:
  Tirsaklar  va  bosh  oldinga  engashtirilgan.  Boshni 
ko‘tarib,  qo‘llarni  yon  tomonga  uzatish,  kerishish,  dastlabki 
holatga  qaytish.
234

2-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  belda.
Bajarilishi:
  oyoq  uchida  ko‘tarilib,  qo‘llarni  bosh  orqasiga 
qo‘yish;  dastlabki  holatga  qaytish.
3-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  orqasida  chatishtirilgan.
Bajarilishi
:  cho‘kkalab  o‘tirish;  dastlabki  holatga  qaytish.
IV  s  i  n  f
1-majmua
(Partada  o‘tirgan  holda)
1-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  yelkada.
Bajarilishi:
  qo‘llarni  orqaga  ko‘tarish,  oldinga  engashish, 
yuqoriga  qarash;  dastlabki  holatga  qaytish.
2-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  bosh  orqasida.
Bajarilishi:
  o ‘ngga  burilish,  o ‘ng  qo ‘lni  o ‘ng  tomonga
cho‘zish;  dastlabki  holatga  qaytish;  shu  mashqni  chap  qo‘l  bilan 
chap  tomonga  burilib  bajarish.
3-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  yelkada.
Bajarilishi:
  o‘ngga  engashish,  tirsaklami  yon  tomonga  ko‘ta- 
rish;  dastlabki  holatga  qaytish;  shu  mashqni  chap  tomonga 
bajarish.
4-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llami  o‘rindiqqa  tirab  o‘tirish.
Bajarilishi:
  Oyoqlami oldinga cho‘zish;  dastlabki holatga  qay­
tish.
2-ma]mua
(Parta  orqasida  turib)
1-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  belda.
Bajarilishi:
  Orqaga bukilgan holda engashish;  dastlabki holatga 
qaytish.
2-mashq.  Qo‘llar  yelkada.
Bajarilishi:
  parta  o‘rindig‘iga  o‘tirish,  qo‘llami  oldinga  uza­
tish;  dastlabki  holatga  qaytish.
3-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  belda.
Bajarilishi:
  Oldinga  engashish,  dastlabki  holatga  qaytish.
3-majmua
(Parta  yonida  turib)
1-mashq.  Dastlabki  holat:  to‘g‘ri  va  tik  turish.
235

Bajarilishi:
  dastlab  qo‘llami  yuqoriga  ko‘tarib  oldinga  egilish, 
rostlanib,  o‘ng  oyoqni  orqaga  qo‘ygan  holda engashish;  dastlabki 
holatga  qaytish.  Shu  mashqni  chap  oyoqni  qo‘yib  bajarish.
2-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  yelkada.
Bajarilishi:
 oldinga engashish bilan barobar —  qo‘llami yuqori­
ga  ko‘tarish;  dastlabki  holatga  qaytish.
3-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  belda.
Bajarilishi:
  tizzadan  bukilgan  o‘ng  oyoqni  yuqoriga  ko‘tarish 
va  kerishish.  Dastlabki  holatga  qaytish,  chap  oyoq  bilan  ham 
shuning  o‘zini  bajarish.
4-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  bosh  orqasida.
Bajarilishi:
  cho‘kkalab  o‘tirish,  qo‘llarni  oldinga  uzatish  va
dastlabki  holatga  qaytish.
I—II  s i n f l a r   u c h u n
1-majmua
1-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  belga  qo‘yilgan  holda 
ko‘krak  bilan  partaga  yotiladi.
Bajarilishi
  qadni  rostlab,  tirsaklami  orqaga  burish.
2-mashq.  Dastlabki  holat:  tirsaklar  gavdaga  siqilgan,  qo‘llar 
musht  qilingan  holda  partaning  chetiga  qo‘yiladi.
Bajarilishi
  barmoqlar  tez  ochilib,  sekin  musht  holiga  keltiri- 
ladi.
3-mashq.  Dastlabki holat:  qo‘llar partaning o‘rindig‘iga qo‘yi- 
ladi.
Bajarilishi:
  orqaga  egilib,  dastlabki  holatga  qaytiladi.
2-majmua
1-mashq.  Dastlabki holat:  barmoqlar yoyilgan holda qo‘l bosh 
orqasiga  qo'yiladi.
Bajarilishi:
  qo‘llar  yuqoriga  ko‘tarilib,  dastlabki  holatga  qay­
tiladi.
2-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  o‘rindiqning  suyanchig‘i 
yoniga  qo‘yiladi.
Bajarilishi:
  qo‘llami  polga  tekkizishga  harakat  qilib,  oldinga 
engashish;  dastlabki  holatga  qaytish.
3-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  belga  qo‘yiladi.
236

3-majmua
1-mashq.  Dastlabki holat:  qo‘llar oldinga cho‘zilib parta ustiga 
qo‘yiladi.
Bajarilishi'.
  qo‘llarni  yuqoriga  ko‘tarib  cho‘zish;  dastlabki 
holatga  qaytish.
2-mashq.  Dastlabki  holat:  o‘tirib,  qo‘llar  mushtum  qilingan 
holda  parta  chetiga  qo‘yiladi.
Bajarilishi'.
  oldinga  engashib  barmoqlarni  partaning  narigi 
qirrasiga  tekkizish.
3-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llaming  tirsaklari  oldinga  qara- 
gan  holda  bosh  orqasiga  qo‘yiladi.
Bajarilishi:
  tirsaklami  yon  tomonlarga  ochib  egish;  dastlabki 
holatga  qaytish.
4-majmua
1-mashq.  Dastlabki holat:  qo‘llaming bosh barmoqlari oldinga 
qaratilgan  holda  belga  qo‘yiladi.
Bajarilishi:
  bukilgan holda orqaga engashish;  dastlabki  holatga 
qaytish.
2-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  belga  qo‘yiladi.
Bajarilishi:
  gavdani  o‘ngga  burib,  o‘ng  qo‘lni  yon  tomonga
cho'zish  va  orqada  turgan  partaga  yetkazish;  dastlabki  holatga 
qaytish;  shu  mashqni  boshqa  tomonda  chap  qo‘l  bilan  bajarish.
3-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  yelkaga  qo‘yiladi.
Bajarilishi:
  tirsaklami old tomondan bir-biriga yaqinlashtirish;
dastlabki holatga qaytish;  aksincha,  tirsaklami orqadan yaqinlash­
tirish;  dastlabki  holatga  qaytish.
5-majmua
1-mashq.  Dastlabki holat:  parta orqasida turib,  o‘rtog‘iga orqa 
o‘girib,  qo‘llar  belga  qo‘yiladi.
Bajarilishi:
 bukilgan holda engashish,  o‘ng oyoqni orqaga tash- 
lash;  dastlabki  holatga  qaytish;  shu  mashqni  chap  oyoqni  orqaga 
tashlagan  holda  bajarish.
2-mashq.  Dastlabki  holat:  oyoqlar  yelka  kengligida,  qo‘llar 
bosh  orqasiga  qo‘yiladi.
Bajarilishi:  o‘rindan turib,  qo‘llami oldinga cho‘zish,  dastlabki
holatga  qaytish.
237

Bajarilishi:
  gavdani  chap  va  o‘ng  tomonga  burish.
3-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  qovushtirilgan  holda  orqa­
ga  qo‘yiladi.
Bajarilishi:
  cho‘kkalab  o‘tirish  va  yana  dastlabki  holatga 
qaytish.
4-mashq.  Dastlabki  holat:  to‘g‘ri  va  tik  turiladi.
Bajarilishi:
  turgan  yerda  yurish.
6-majmua
1-mashq.  Dastlabki  holat:  oyoqlar  yelka  kengligida,  qo‘llar 
yelkada.
Bajarilishi:
  oyoqlar uchida turib,  tirsaklar yon tomonga ko‘ta- 
riladi  va  dastlabki  holatga  qaytiladi.
2-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  orqada  bo‘ladi.
Bajarilishi:
  oyoqlar  uchida  cho‘qqayib  o‘tirib  turiladi.
3-mashq.  Dastlabki  holat:  qoilar  orqada.
Bajarilishi:
  chapga  engashib,  o‘ng  qo‘l yuqoriga  ko‘tariladi va 
dastlabki  holatga  qaytiladi.  Shu  mashq  o‘ng  tomonga  bajariladi.
4-mashq.  Dastlabki  holat:  tikka  turiladi.
Bajarilishi:
  q o ilar  yelkaga  qo‘yiladi  va  6rqaga;  dastlabki 
holatga  qaytiladi.  Qo‘llar  yuqoriga  ko‘tarilib,  yon  tomonga 
tushiriladi  va  egilib  turib  dastlabki  holatga  qaytiladi.
I l l —IV  s i n f l a r   u c h u n  
1-majmua
1-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  yelkada.
Bajarilishi:
  qo‘llar yuqoriga ko‘tariladi,  engashib turib yuqoriga 
qaraladi  va  dastlabki  holatga  qaytiladi.
2-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  bosh  orqasida.
Bajarilishi:
  dam  o‘ngga,  dam  chapga  burilib,  dastlabki  holat­
ga  qaytiladi.
3-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  yelkada.
Bajarilishi:
  o‘ng  tomonga  engashib,  tirsaklar  yon  tomonga 
ko‘tariladi va dastlabki holatga qaytiladi.  Shu mashq chap tomonga 
bajariladi.
238

2-majmua
1-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  belga  qo‘yilib  tikka  turila-
di.
Bajarilishi:
  bir  gal  oldinga,  bir gal  orqaga  bukilib  engashiladi 
va  dastlabki  holatga  qaytiladi.
2-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  yelkaga  qo‘yiladi.
Bajarilishi:
  partaga  o‘tirib,  qo‘llar  oldinga  cho‘ziladi  va  dast­
labki  holatga  qaytiladi.
3-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  belga  qo‘yiladi.
Bajarilishi:
  chap tomonga engashiladi va dastlabki holatga qay­
tiladi.  Shu  mashq  o‘ng  tomonga  bajariladi.
4-mashq.  Dastlabki  holat:  to‘g‘ri  va  tik  turiladi.
Bajarilishi:
  o‘ng  qo‘l  oldinga  cho‘ziladi  va  yuqoriga  ko‘tari-
ladi,  shu  tartibda  qo‘l  tushiriladi.
3-majmua
1-mashq.  Dastlabki holat:  qo‘llar belda,  bosh oldinga engash- 
tirilgan  holatda  turadi.
Bajarilishi:
  tirsaklar  old  va  orqa  tomonlarga  buriladi,  bosh 
ko'tariladi  va  dastlabki  holatga  qaytiladi.
2-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  belda.
Bajarilishi:
  oyoqlar  uchida  ko‘tarilib,  dastlabki  holatga  qay­
tiladi  va  oldinga  bukilgan  holda  engashib  dastlabki  holatga  qay­
tiladi.
3-mashq.  Dastlabki  holat:  qo‘llar  orqada  turadi.
Bajarilishi:
  yarim  cho‘kkalab  o‘tirib,  turiladi.
Demak,  kuni  uzaytirilgan  guruh  va  maktab-internatlarda 
xilma-xil  mashqlar  majmualari  o‘tkazilishi  bilan  birga  bolalarni 
jismoniy  kamoloti  muntazam  tekshirilib  turilishi  ham  kerak. 
Tekshirish  esa  maktab  shifokor xodimlari  tomonidan  o‘tkaziladi. 
Maktabda  sanitariya-gigiyena  ishlarini  nazorat  qilish,  sanitariya 
faollarini tayyorlash va ular yordamida o‘quvchiiar bilan sog'liqni 
saqlash sohasida ishlar olib borish,  dori-darmon qutilaridan to‘g‘ri 
foydalanishga  o‘rgatish  shifokoming  asosiy  ishidir.  Bu  ishlarni 
tizimli  va  muvaffaqiyatli  olib  borish  uchun  kuni  uzaytirilgan 
maktablarga  alohida  bir  shifokor  shtati  berilishi  lozim.
239

Xullas,  bu  maktablarda  badantarbiya  va  sport  ishlarini  to‘g‘ri 
tashkil  etishga  alohida  e’tibor  berish  kerak.  Bu,  o‘z  navbatida, 
bolalaming  sog‘lig‘ini  mustahkamlash,  ish  qobiliyatini  oshirish 
va  umrini  uzaytirish  uchun  yaxshi  vosita  bo‘lib  xizmat  qiladi.
0 ‘yinlar
Maktab-intemat,  kuni  uzaytirilgan  guruhlarda  tarbiyalanuv- 
chi  bolalar  hayotida  o‘yinlar  katta  o‘rin  tutadi.  0 ‘yin  tarbiya- 
ning  eng  muhim  vositalaridan  biridir.  0 ‘yin  bola  uchun  ovu- 
tish,  xursandchilik,  rohatlanish,  hordiq  chiqarish  vositasi  bo‘lib 
qolmay,  balki  uning  qaddi-qomatini  kamolga  yetkazuvchi  omil 
ham  hisoblanadi.  Albatta,  o‘yin  vositasida  tarbiyalash  bolaning 
turli  yosh  davrlarida  turlicha  sifatga,  xususiyatga  ega  boiadi. 
Bunga Abu Ali  ibn  Sinoning yoshlik  yillari  faoliyati  yaqqol  misol 
bo‘la  oladi.  Ibn  Sino  12  yoshlaridayoq  har  tomonlama  bilimdon 
bo‘lib yetishgan va  har xil  fanlardan  o‘zi  mashg‘ulot  olib  borgan. 
0 ‘zidan  katta  yoshdagi  bolalar  kelib,  undan  ta’lim  olganlar,  u 
tushlikkacha  bolalarni  o'qitgan,  mashg‘ulotlardan  keyin  o ‘z 
talabalari bilan  har xil o‘yinlarda qatnashgan.  Ba’zi bir odamlarga 
Ibn  Sinoning  bunday  xatti-harakati  yoqmay,  ular:
—  Sen  biUmdon  va  aqlli,  o‘zing  bolalarga  har  xil  fanlardan 
bilim  berasan-u,  yana  ular  bilan  hovlida  qo‘shilib  o‘ynaysan,  — 
deb  tanbeh  berganlarida,  Ibn  Sino  bunday javob  bergan:
—  Inson  hayotining  har  bir  davri  o‘zining  go‘zalligiga  ega. 
Bolalikning  xususiyati  esa  —  o‘yin‘.
Demak,  bolalaming  doimiy  hamrohi  o‘yindir.  0 ‘yinlar  bola 
uchun  ham  dunyoni  bilish,  ham  mehnat  faoliyati,  ham  ma’na- 
viy his-tuyg‘ular va odatlaming tarkib  topishi,  ham harakat qilish 
talabini  qondirish,  ham  bolalar  bilan  muomala  qilish  usulidir. 
Atoqli  pedagog  A.  S.  Makarenkoning  bolalar  o ‘yiniga  alohida 
e’tibor berib  ta’kidlashicha,  bolalar hamma  vaqt,  hatto jiddiy  ish 
bilan  shug‘ullanganda  ham  o‘ynamog‘i  kerak.  Ba’zi  o‘yinlar 
bolada  jamoatchilik,  do‘stlashish,  g‘amxo‘rlik  kabi  fazilatlarni 
tarkib  toptirsa,  boshqalari  vatanparvarlik,  insonparvarlik,  turli 
tipdagi  muomala  madaniyati  kabi  munosabatlami  tarbiyalaydi.
1 
Kayum  Nosiriy.
  Ab  galisino,  Tatar  davlat  nashriyoti,  1952,  5—6-betlar.
240

0 ‘yin  bolalar  yoshiga  mos  bo‘lsa,  u  dangasani  mehnatsevar, 
tirishqoq,  prinsipial  bo‘lishga,  bolalar  jamoasini  uyushtirishga, 
ba’zi  uyatchan  va  indamas  bolalami  faol  faoliyatga  olib  kirishga 
yordam  beradi,  intizom  saqlashga,  boshqalaming  xatti-harakat- 
larini  to‘g‘ri  baholashga  o‘rgatadi.
0 ‘yin  bolalar  uchun  o‘z  kuchini  sinab  ko‘rishga  imkoniyat 
yaratadi.  0 ‘yin jarayonida  esa,  tarbiyachi  o‘z  tarbiyalanuvchila- 
rini  yanada  yaxshiroq  o‘rganadi,  xarakterini,  qiziqishlarini,  tash- 
kilotchilik  qobiliyatini,  ijodiy  imkoniyatlarini  bilish  orqali  ular- 
ning  har  biriga  to‘g‘ri  pedagogik  ta’sir  qilish  yo‘llarini  belgilay- 
di.  Shuningdek,  o‘yin  tarbiyachiga  bolalar  bilan  tez  til  topishib 
ketishga yaqindan yordam beradi.  Bu  esa tarbiya jarayonida katta 
ahamiyat  kasb  etadi.
Bolalar faoliyatida har xil o‘yinlar mavjuddir:  harakatU,  rasmli, 
o‘xshatish,  musiqali,  didaktik  va  boshqalar.  Ammo  bular  orasi- 
da  muhim  o‘rinni  harakatU  o‘yinlar  egallaydi.  Alohida  o‘tkazil- 
gan tajribalar shuni ko‘rsatdiki, bolalar vaqtining  80 foizini o‘tirish 
holatida  o‘tkazishadi,  bu  esa  ularning  sog‘lig‘iga  salbiy  ta’sir 
etadi.  Harakatli  o‘yinlar  bolalar  uchun  «kam  harakat»  kasal- 
ligi  —  gipodinamiyaga  qarshi  eng  yaxshi  davodir.  I—II  sinfda 
o'tkaziladigan jismoniy  mashqlaming  ko‘p  qismi  harakatli  o‘yin- 
larga  ajratiladi.  0 ‘yinlar  asosan  sujetli  bo‘lib,  oddiy,  erkin 
harakatlaming  turli  xilligi  bilan  ajraUb  turadi,  o‘quvchilaming 
o‘yin  jarayonidagi  harakatlari  qisqa  muddatli  hordiq  chiqarish- 
lar  bilan  almashinib  turadi.
Ill—IV sinf o‘quvchilari bilan o'tkaziladigan harakatli o‘yinlar 
uzoqroq  davom  etadi.  0 ‘yin  qoidalari  ancha  murakkablashadi. 
Bu  yoshdagi  bolalar jamoalarga  bo‘linib  o'ynaladigan  o‘yinlarga 
ko‘proq  qiziqadilar.
Kuni uzaytirilgan guruh va  maktab-intematlarga  o‘quvchilar- 
ning  maktabdagi  va  maktabdan  tashqari  hayoti  qiziqarli, 
mazmunli  o‘tishiga  erishish  uchun  ularning  yosh  xususiyatlarini 
hisobga  olib,  harakatli  va  didaktik  o‘yinlar  tashkil  etish  zarur.
Didaktik  o‘yinlar  ta’limiy  xarakterga  ega  bo‘lib,  o‘quvchilar- 
ni  darslarda  olgan  bilimlarini  mustahkamlashga  yordam  beradi, 
mustaqil  dars  tayyorlashni  osonlashtiradi.
Har xil didaktik o‘yinlardan  samarali  foydalanish ularda mus- 
taqillikni  o‘stirishning  muhim  omili  hisoblanadi.  Didaktik  o‘yin 
aqliy jarayonlami  faollashtiradi,  bolalami  (o‘yin  qoidasi  shartla-
9
  -
 
1931
241

rini yaxshi tushunib olish uchun)  tarbiyachining gaplariga astoydil 
quloq  solishga  odatlantiradi.  Shuningdek,  ulami  o‘z  diqqatlarini 
bir joyga  to‘plash,  taqqoslash,  umumlashtirish,  xulosa  chiqarish, 
qiyinchiliklami  yengishga,  fikr  yuritishga  va  tashabbuskorlikka 
o‘rgatadi.
Bola uchun «0‘yin — voqelik,  — deb yozgan edi K. D. Ushins- 
kiy,  — binobarin uning tevarak-atrofidagi voqelikdir.  U,  xususan, 
bolaga  tushunarli  bo‘lgani  uchun  qiziqdir.  0 ‘yin  bolaga  shuning 
uchun  tushunarliki,  unda  qisman  bolaning  o‘zi  yaratgan  narsa 
bor»1.  —  Haqiqatan  ham  harakath  o‘yinlaming,  ham  didaktik 
o‘yinlarning  bola  hayotida,  ularga  ta’lim  va  tarbiya  berishda 
ahamiyati  beqiyosdir.  Kichik  yoshdagi  o ‘quvchilar  o ‘yinga 
qiziqishga  moyil  bo‘ladilar.  O'quvchilar har  kuni  har xil  o‘yinlar 
tashkil  etilishini  va  vaqti-vaqti  bilan  ularni  yangilab  turishni 
xohlaydilar.  Bolalaming  qiziqishiga  qarab:
—  yugurish  o'yinlarini;
—  turgan joydan  hamda  yugurib  kelib  balandlikka  va  uzun- 
likka  sakraladigan  o‘yinlami;
—  uzoqqa  va  mo‘ljalga  uloqtirish  o‘yinlarini;
—  kuzatuvchanlikni,  e’tibomi,  zamon va makonda o‘z o‘mini 
topa  bilishni  belgilovchi  o‘yinlami;
—  musiqa  jo ‘rligida  o‘tkaziladigan  va  o‘tkazilishi  mumkin 
bo‘lgan 
0
‘yinlami;
—  unutilib  ketgan  milliy  o‘yinlami  uyushtirish  mumkin.
V.  A.  Suxomlinskiy  kun  tartibi  to‘g‘risida  fikr  yuritib,  faqat 
darsda vaqtni  emas,  balki  kuni  uzaytirilgan guruhda  ham  bolalar 
tarbiyaviy  hayotning  buzilishi  kishini  nihoyatda  achintiradi  de- 
ganidek,  shunday  hollar  ham  uchraydiki,  bolalar  5—6  soat 
darsdan  keyin  yana  4—5  soat  maktabda  qolib,  tabiat  qo‘ynida 
o'ynash va  dam  olish o‘miga kitoblar bilan shug‘ullanadilar.  Sinf 
xonalarida  doimiy  bo‘lishlari  ulaming  vaqtni  zerikarli  o'tkazish- 
lariga  olib  keladi.  Tashkil  qilingan  o‘yinlar  esa  faqat  bolalaming 
vaqtini bekor o‘tkazmaslik uchungina emas,  balki ta’lim-tarbiyaviy 
maqsadlar  uchun  xizmat  qilsin.
0 ‘yinlami  tashkil  qilishda  rollami  to‘g‘ri  taqsimlash,  faol  va 
passiv,  bosh  va  ikkinchi  darajali  rollami  ijro  etishga  aynan  mos
1 
Ушинский  К.  Д.
  Собр.  соч.,  Т.  2.  —  М.,  1948.  —  182-бет.
242

o‘quvchilami  tanlash  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘lib,  o‘yinlami 
qiziqarh  o‘tkazish  maqsadga  erishishning  zarur  shartidir.
Maktab-intemat  va  kuni  uzaytirilgan  guruh  tarbiyachisi  bo- 
lalarga  ko‘plab 
0
‘yinlar  o‘rgatishda,  o‘yinlarga  muhabbat  uyg‘o- 
tishda,  o‘yinni ulaming kundalik hamrohiga aylantirishda cheksiz 
imkoniyatlarga ega.  0 ‘yinlami bilish esa har bir tarbiyachi  uchun 
zarurdir.  Seminar,  metodik  birlashma  yig‘ilishlarida  ular  yangi- 
yangi  o‘yinlar  o‘rganishlari va  ular to‘g‘risida  mulohaza yuritish- 
lari  kerak.  Masalan,  seminar  yoki  metod  birlashmalarda  ular 
quyidagi  seminar  mavzulami  ishlab  chiqishlari  mumkin:  topish- 
moqlar,  rebuslar,  harakatli  o ‘yinlar  (guruh  bilan,  jamoalar 
o‘rtasida,  yakkama-yakka bellashuvlar,  to‘p bilan o‘yinlar,  arg‘im- 
choq),  arqoncha  (o‘yin),  fokuslar,  hazillar va boshqalar.  Har kirn 
o‘ziga  yoqqan  mavzuni  olib,  qunt  bilan  ishlab  chiqadi va  kerakli 
amaliy  materiallami  hamkasblariga  taklif  qiladi.  Bunday  semi- 
narlarga badantarbiya,  ashula va musiqadan dars beruvchi o‘qituv- 
chilami taklif etish shart.  Imkoniyat bor joylarda,  tuman metodika 
kabineti yoki bolalar uyi qoshida o‘yinlar bo‘yicha alohida kurslar 
tashkil  qilish  lozim.
Bolalar  bilan  o‘yinlar  tashkil  qilishda  tarbiyachilar  tarbiyala- 
nuvchilar  faolini  o‘zlariga  yordamchi  qilib  olishlari,  maktabda 
«Bolalar  bo‘sh  vaqtini  quvnoq  o‘tkazish  tashkilotchilari»  to‘ga- 
ragini tuzib,  unga rahbarlik qilishni «Kamolot» YIH  a’zosi bo‘lgan 
yuqori  sinf  o‘quvchisiga  topshirish,  shuningdek,  o‘quvchilami, 
«Kamolot»  YIH  a’zolarini,  ota-onalami  taklif  qilish  mumkin.
Maktab yoshidagi bolalar hayotida o‘yin bolalar hayotini jon- 
lantiradi  va  ular  hayotiga  xilma-xillik  kiritadi.  0 ‘yinlar  bolalar- 
ning biror faoliyatiga bog‘lab uyushtirilsa,  yanada ko‘proq samara 
beradi.
Maktab-intemat,  kuni  uzaytirilgan  sinf  va  guruhlarda  bola­
laming aqliy, jismoniy jihatdan o‘sishiga yordam beradigan