Kafedrasi rasulov shohrux baxtiyorovich

2-rasm. Ijtimoiy ko‘makka muhtoj qariyalar va nogironlarning jtimoiy ta’minotiga yo‘naltirilgan xarajatlar bo‘yicha ma’lumot⁷

Aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash va uning turmush farovonligini oshirish xarajatlariga Davlat budjetidan 1 571,5 mlrd. so‘m ajratildi. Bundan tashqari, bolalikdan nogironlar uchun nafaqalarga Davlat budjetidan 448,4 mlrd. so‘m mablag‘ ajratildi. Hisobot davrida iqtisodiyotga Davlat budjetidan 2 712,3 mlrd. so‘m yoki 2014 yilning shu davriga nisbatan 14,3 foiz ko‘p mablag‘ sarflandi. Shundan 1 865,7 mlrd. so‘mi mamlakatimiz qishloq va suv xo‘jaligini saqlash va qo‘llab-quvvatlashga, geologiya-qidiruv ishlariga 203,2 mlrd so‘m yo‘naltirildi. 2015 yilning 9 oyligida atrof muhitni muhofaza qilishga Davlat budjeti xarajatlari 535,9 mlrd. so‘mni tashkil etdi.

Shuni alohida ta’kidlash joizki, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2013 yil 3 dekabrdagi 315-son “Respublika aholi punktlarida sanitariya jihatidan tozalash tizimini rivojlantirish va takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga asosan bugungi kunda Davlat budjeti mablag‘lari hisobidan keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan: Mahalliy budjet hisobidan tuman obodanlashtirish boshqarmalariga 119,3 mlrd. so‘m mablag‘, shu jumladan:

- 87,9 mlrd. so‘m 598 dona chiqindi chiqarish maxsus texnikasi sotib olishga;

- 9,0 mlrd. so‘m obodonlashtirish boshqarmalari hisobida bo‘lgan qattiq maishiy chiqindi poligonlariga xizmat ko‘rsatilishi uchun 95 dona maxsus texnika sotib olishga ajratildi.

Bunda ushbu qarordagi dasturlarni amalga oshirish uchun mahalliy budjet mablag‘lari hisobidan 22,4 mlrd. so‘m mablag‘ ajratildi. Mazkur mablag‘lar 2 120 dona chiqindi yig‘ish maydonchalarini qurish va ularni 7 525 dona konteynerlar bilan jihozlash ishlari, 98 ta mavjud qattiq maishiy chiqindi poligonlarini tartibga keltirish va texnika bilan jihozlash uchun, 108 ta yangi barpo etiladigan qattiq maishiy chiqindi poligonlarini qurish va texnika bilan jihozlash uchun yo‘naltirildi.

Aholi punktlarini obodonlashtirish xarajatlari 592,7 mlrd. so‘mni tashkil etdi.

Hisobot davrida markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlariga esa Davlat budjeti mablag‘lari hisobidan 1 322,4 mlrd. so‘m mablag‘ ajratildi.

Ma‘lumotlar ko’rsatishicha hamma soliqlar byudjetga to’liq to’langanda xam davlatning ko’p qirrali va ijtimoiy zaruriy tadbirlarini moliyalashtirishga mablag’lari yetmaydi. Byudjet daromadlarining xarajatlariga yetmagan qismi (defitsit) davlatning qimmatli qog’ozlari, Markaziy bankning qisqa muddatli kreditlari xisobidan qoplanadi. 2003 yildan boshlab, byudjet defitsitligini qoplashga bank kreditidan voz kechildi va noinflyatsion manbalardan foydalanish belgilab olindi. Bulardan xulosa shukim, soliq to’lovchilar davlat byudjeti va boshqa fondlardan to’lagan to’lovlaridan ko’proq mablag’lar olar ekan. Shuni xam esda tutish lozimki, davlat tug’ma nogironlarga, urush invalidlariga, yosh onalar, ko’p bolali onalarga davlatga bir so’m daromad bermasa xam o’zining fondalaridan pensiyalar, nafaqalar berib turadi. Masalan, soliq tulovchi bu yili davlatning sog’liqni saqlash va maorif xizmatlaridan xech foydalanmagan bo’lishi mumkin. Lekin bozor iqtisodiyoti sharoitida xamma soliq to’lovchilarning to’lagan soliq va yig’imlari davlatning ularga ko’rsatgan xilma-xil xizmatlari (mudofaa, xavfsizlikni ta‘minlash, tartib-intizomni o’rnatish va boshqa ijtimoiy-zaruriy xizmatlar) orqali o’zlariga qaytib keladi. Demak, soliq to’lovchilar nuqtai nazaridan olganda xamma soliqlar bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning ko’rsatgan ijtimoiy xizmatlari uchun to’lanadigan (to’lov) xaqdir. Shunday qilib, bozor sharoitida to’langan soliqlar uning to’lovchilariga davlat xizmatlari orqali ortig’i bilan qaytib keladi.

Biz yuqorida o’rtaga tashlagan savolimizning javobi ya’ni “Tanganing ikkinchi tarafi” mana shularda namoyon bo’ladi. Xulosa qiladigan bo’lsak, biz davlatga to’layotgan kam miqdordagi soliqlarimiz evaziga tinch osuda hayot, bepul ta’lim olish, bepul tibbiy yordam olish, bepul madaniy – marifiy ko’mak olishimiz, bepul axborotlardan foydalanish va boshqa qulayliklarga ega bo’lamiz. Ho’sh shunday ekan nega biz davlatga soliq to’lamasligimiz kerak?! Nega biz bundan norozi bo’lishimiz kerak?! Aslo!!! Aksincha soliqlarni o’z vaqtida to’lagan holda o’zimizni kelajagimizga, ijtimoiy yordamga muhtoj aholi kelajagiga, farzandlarimiz kelajagiga, davlatimizni boyishiga, qudratli bo’lishiga xissamizni ko’proq qo’shishimiz zarur.

Endi mamlakatimizda soliq tizimi qanday ekanligi haqida so’z yuritsak. Sobiq SSSR davrida fiskal xususiyatga ega bo‘lgan yagona tizim amalda edi. Uning elementlari bo‘lib asosan aholidan olinadigan soliqlar, mablag‘ aylanishidan soliqlar va boshqalar xizmat qilar edi. Mustaqillikka erishilgach, O‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqarishni rag‘batlantirishni ko‘zda tutadigan soliqlarni shakllantirishni ta’minlovchi yangi mustaqil soliq tizimi tashkil etildi. Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab soliq munosabatlarini tartibga soluvchi qonun va meyoriy xujjatlar qabul qilindi. Ulardan asosiylari 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining “Korxonalar, tashkilotlar va birlashmalar soliqlari to‘g’risida” va “O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmaganlarning solig’i to‘g’risida”gi qonunlar hamda ular ijrosi bo‘yicha ishlab chiqilgan va tasdiqlangan yo’riqnoma va tartiblar hisoblanadi. Bu ikki qonunda yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan to‘lanadigan sakkizta umumdavlat soliqlari ko‘rsatib o‘tildi. Oliy kengash tomonidan 1993 yil 7 mayda “Mahalliy soliqlar va yig’imlar to‘g’risida”gi qonunning qabul qilinishi soliqlarning huquqiy asosini yanada musatahkamladi.

Mamlakatimizda yangi soliq tizimining asoslari 1992 - yilgi iqtisodiy islohot tomonidan barpo etilgan edi. Bu islohotning eng muhim natijasi bo‘lib, mablag‘ aylanmasidan soliq va sotuvdan soliq o‘rniga qo‘shilgan qiymat solig‘ining kiritilishi bo‘ldi.

Bu davrda iqtisodiyotni tuzilmaviy qayta qurish hamda ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar zaruratini hisobga olib, soliq tizimi davlat tomonidan soliqqa tortish bazasini kengaytirish va anchagina baland soliq stavkalarini qo‘llash yo‘li bilan zaruriy daromadlarni topishga qaratilgan edi. Ammo shu bilan birga, amaldagi baland soliq stavkalariga nisbatan juda ko‘plab samaradorlik darajasi past bo‘lgan soliq imtiyozlari berilishi ko‘zda tutilgan edi.

O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimiga sezilarli o‘zgartishlar soliq islohotlarining 1995-1997- yillarni o‘z ichiga olgan ikkinchi bosqichida kiritildi.

Bu davrda amalga kiritilgan soliq tizimi konsepsiyasida yuridik shaxslarga to‘g‘ri keladigan soliq yukini pasaytirish, soliqlarning rag‘batlantiruvchi ta‘sirini oshirish, budjet daromadlari tuzilmasini tabiiy resurslardan, mol-mulkdan va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar ulushini oshirish hisobiga takomillashtirish ko‘zda tutilgan edi.

Bu konsepsiyani ilgari qo‘llanib kelingan foyda solig‘i o‘rniga daromadga soliqni kiritish, asosiy soliq turlari bo‘yicha soliq stavkalarini pasaytirish, resurs soliqlarining soliqqa tortish bazasini kengaytirish yo‘li bilan amalga oshirildi.

Hozir davom etib kelayotgan soliq islohotlarining uchinchi bosqichida 1998 - yilda Soliq kodeksi qabul qilingan bo‘lib, unda soliq tizimini tashkil etishning asosiy tamoyillari belgilab berilgan edi. 2008 - yilda yangi Soliq kodeksi amalga kiritilishi natijasida soliq sohasidagi barcha me‘yorlarni yagona hujjatga yig‘ish, daromadlarni, mol-mulkni, qo‘shilgan qiymatni soliqqa tortish va hisob-kitob qilish tizimini tartibga solish imkoniyati tug‘ildi.

Bu bosqichda O‘zbekiston Respublikasida kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirishni rag‘batlantiruvchi “soliq iqlimi”ni tashkil qilish maqsadida iqtisodiy islohotlar jarayonini me`yoriy - huquqiy ta’minlashni takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilgan edi. Kichik biznes subyektlari bir nechta umumdavlat va mahalliy soliqlar va yig‘imlar hamda davlatning budjetdan tashqari maxsus jamg‘armalari o‘rniga faqat bitta – yagona soliq to‘lovini to‘lash imkoniyatiga ega bo‘ldilar.

Hozirgi paytda soliq tizimini takomillashtirish asosiga Prezidentimiz tomonidan jamiyat hayotining barcha jabhalarini erkinlashtirishga, iqtisodiy islohotlar yo‘lidan olg‘a yurishga qaratilgan vazifalar qo‘yilgan.

Soliq tizimida olib borilgan islohotlar natijasida jahon tajribasida byudjetni to‘ldirishga yo‘naltirilgan ikki yo‘nalishdagi qonuniyat yuzaga chiqadi.

1.Birinchi guruhga kiruvchi davlatlar (AQSh, Angliya, Yaponiya va boshqalar) asosiy e‘tiborni bilvosita soliqlarga qaratmoqdalar:

2.Evropa iqtisodiy hamjamiyatiga kiruvchi mamlakatlar byudjetni to‘ldirishning asosiy manbasi sifatida bevosita soliqlarni ko‘rmoqdalar.

Bizning mamlakatimizda mustaqillik davrida soliq siyosatiga e‘tibor bersak, soliq tushumlarining umumiy summasida bilvosita soliqlar salmog’i oshib bormoqda. U 1991 yil 0,7 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 1995 yil 49,3 foizni, 2015 yilda esa 52,6% tashkil etdi..

Bilvosita soliqlar tarkibiga qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz, bojxona boji, jismoniy shaxslarning transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun soliqlari kiradi. 2011—2014-yillar mobaynida egri soliqlaming O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlarining umumiy hajmidagi salmog‘i o‘sish tendensiyasiga ega bo’lgan.

Mazkur tendensiyaning mavjudligi davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning hozirgi holati nuqtayi nazaridan ijobiy hisoblanadi. Buning sababi shundaki, qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘i iqtisodiy konyunkturaning o‘zgarishlariga bevosita bog‘liq bo‘lmagan barqaror daromad manbalari hisoblanadi va egri soliqlar bo‘yicha tushumlaring asosiy qismini tashkil etadi.

1. 
   jadval
   

O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlari tarkibida soliqlarning o’rni (foizda) ⁸

№	Ko'rsatkichlar	Yillar								2015 yilda 2009 yilga nisbatan o'zgarishi
		2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015
1	Davlat budjeti daromadlari - jami	100	100	100	100	100	100	100	X
2	Shu jumladan: - bevosita soliqlar	26,2	26,1	26,4	25,4	24,2	23,4	24,1	-2,1
3	Shu jumladan: - bilvosita soliqlar	50,2	50,4	48,2	49,0	51,1	53,1	52,6	+2,4
4	Shu jumladan: - resur to'lovlari va mulk solig'i	16,3	15,4	15,4	15,6	14,8	13,6	13,2	-3,1
5	Boshqa daromadlar	7,4	8,1	10,0	10,0	9,8	7,8	10,1	+2,7

Mazkur jadvalni tahlil qiladigan bo’lsak, 2012 – 2014 yillar mobaynida bevosita soliqlarning davlat budjeti daromadlari umumiy hajmidagi salmog’i pasayish tendensiyasiga ega bo’lgan. Bu esa, xalqaro budjet amaliyotida shakllangan tendensiyalar nuqtayi nazaridan salbiy holat hisoblanadi. Chunki, mazkur tendensiyalarga muvofiq, bozor iqtisodiyoti sharoitida bevosita soliqlarning ulushi barqaror tarzda saqlab turilishi yoki o’sish tendensiyasiga ega bo’lishi lozim. 2009-2011 yillar mobaynida esa ko’rstkich barqaror bo’lib ijobiy holat kuzatilgan. Olingan davrning boshi va oxirgi yil ko’rstkichlarini o’zgarishiga e’tibor bersak – 2,1% ga kamaygan, bu ham salbiy holat. O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti ijtimoiy xarajatlarini o‘sish tendensiyasiga ega ekanligi davlat budjeti daromadlari hajmini uzluksiz oshirib borishni taqozo qiladi. Bu esa, qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i kabi barqaror daromad manbalarini budjet daromadlarining tarkibidagi yuqori salmog‘ini ta’minlashni taqozo qiladi.

Yuqorida aytib o‘tilganidek, bevosita va bilvosita soliqlar yagona soliq tizimini tashkil etib, bir-biri bilan o‘zaro bog’langandir.

Xulosa qilish mumkunki, soliqlar yalpi ichki mahsulotni (YAiM) deyarli uchdan bir qismini taqsimlab budjetga tushiradi va bu mablag’lar davlatning ijtimoiy zaruriy xarajatlarini moliyalashtirishga yo’naltiriladi. E’tiborlisi shuki, oxirgi yilda bevosita soliqlarning salmog’i bir oz kamayib, bilvosita soliqlar salmog’i oshgan. Bu yangi tendensiyadir. Chunki, bilvosita soliqlar to’g’ridan to’g’ri korxonalarning investitsion faoliyatining susayishiga olib kelmaydi. Bevosita soliqlar salmog’i pasayishi korxonalarning moddiy texnika bazasini kengaytirish, qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarishga imkoniyat yaratadi.

1.2 Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishda soliq stavkalarining ahamiyati va mohiyati

Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat iqtisodiyotni tartibga solish vositasi sifatida soliqlardan keng foydalanadi. Soliq tizimi – bu yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning yig’indisi ekanligini hisobga olsak, O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 23-moddasiga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi hududida soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar amal qiladi hamda ular O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan joriy etiladi va bekor qilinadi.

Umumdavlat soliqlari va boshqa majburiy to‘lovlar tarkibiga quyidagilar kiradi:

1. 
   yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i;
   
2. 
   jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i;
   
3. 
   qo‘shilgan qiymat solig‘i;
   
4. 
   aksiz solig‘i;
   
5. 
   yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to‘lovlar;
   
6. 
   suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq.
   

Umumdavlat soliqlari har yili O‘zbekiston Republikasi Prezidentining keyingi moliya yili uchun makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar va davlat budjeti prognozi to‘g‘risidagi maxsus qarori asosida belgilangan normativlar bo‘yicha tegishli mahalliy budjetlar o‘rtasida taqsimlanadi.

7. 
   ijtimoiy jamg‘armalarga majburiy to‘lovlar:
   

• 
  yagona ijtimoiy to‘lov.
  

Bu to‘lov o‘z navbatida quyidagi jamg‘armalarga taqsimlanadi: pensiya jamg‘armasiga, bandlik jamg‘armasiga va kasaba uyushmasi jamg‘armasiga.

• 
  fuqarolaming budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga sug‘urta badallari;
  
• 
  budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy to’lovlar;
  

8. 
   Respublika yo’l jamg‘armasiga majburiy to’lovlar:
   

• 
  Respublika yo’l jamg‘armasiga majburiy ajratmalar;
  
• 
  Respublika yo’l jamg‘armasiga yig’imlar;
  

9. 
   davlat boji;
   
10. 
    bojxona to’lovlari.
    

Soliq solishning soddalashtirilgan tartibida to‘lanadigan umumdavlat soliqlari:

11. 
    yagona soliq to’lovi;
    

12) tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha qat’iy belgilangan soliq.

Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarga quyidagilar kiradi:

1. 
   mol-mulk solig’i;
   
2. 
   yer solig’i;
   
3. 
   obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i;
   
4. 
   jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq;
   
5. 
   ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig’im;
   
6. 
   yagona yer solig’i (soddalashtirilgan tartibdagi soliq).
   

Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar to’lovchisi bo’lib O‘zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligi hujjatlariga muvofiq, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadi. Mol-mulk solig’i va yer solig’i O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga binoan joriy etiladi va uning butun hududida undirlladi. Ushbu soliqlar stavkalarining miqdori O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori asosida belgilanadi.

“Soliq yoki boshqa majburiy to’lov soliq to’g’risidagi qonun xujjatlarida soliq to’lovchilar, shuningdek ushbu soliq yoki boshqa majburiy to’lovni hisoblab chiqarish va to’lash uchun zarur elementlar belgilab qo’yilgan taqdirdagina belgilangan deb hisoblanadi”⁹. Demak soliq amalda ijro etilishi uchun uning elementlari belgilab berilgan bo’lishi lozim. Ho’sh soliq elementlari nimalar?. Soliq elementlari soliqqa tortish tizimini asosiy bo’g’ini hisoblanib, soliqqa tortishda ifodalanadigan tushunchalardir. Ular soliq to’lovchilar va davlat budjeti o’rtasidagi iqisodiy-huquqiy munosabatlarda namoyon bo’ladi. Soliq elementlari ham bir necha iqtisodiy kategoriyalarni yaxlit holdagi harkatini bildiradi.

Soliq elementlari quyidagilar: soliq subyekti, soliq predmeti, soliq manbayi, soliqqa tortish birligi, soliq stavkasi, soliq imtiyozlari, soliq normasi, soliqni to’lash muddatlari,soliq yuki.

Bizning bitiruv malakviy ishining asosiy mavzusi bo’lganligi sababli va bundan tashqari soliq elementlari ichida eng ko’p ahamiyatga ega bo’lganligi sababli bulardan faqat soliq stavkasiga kengroq to’xtalamiz. Soliq kodeksining 27 – moddasida: “Soliq stavkasi soliq solinadigan bazaning o’lchov birligiga nisbatan hisoblanadigan foizlardagi yoki mutloq summadagi miqdorni ifodalaydi”- deb ta’rif berilgan. Muxtasar qilib aytadigan bo’lsak soliq stavkasi obyektning har bir birligi uchun davlat tomonidan belgilab qo’yilgan me’yordir.

Davlatning iqtisodiyotni tartibga solish, xo’jalik yurutuvchi subektlarni qo’llab quvvatlash va soliqlarning rag’batlantirish funksiyasi qay darajada ekanligi soliq stavkalari darajalari miqdori bilan belgilanadi. Misol uchun, soliq stavkalarini o’zgartirish orqali davlat xo’jalik yurutuvchi subyektlar faoliyatiga sezilarli ta’sir etadi, ayrim faoliyat, sohaga ustuvorlik berilishi, kapital zarur sohalarga yo’naltirilishi, rag’batlantirilishi mumkin.

Soliq stavkasi ikki xil usulda: qat’iy stavkalarda (so’mlarda) va nisbiy stavkalarda-foizlarda ifodalanadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish va inflyatsiya sharoitida nisbiy stavkalarni qo’llash maqsadga muvofiqdir. Bunday xolda budjet inflyatsiyadan ko’p mablag’ yo’qotmaydi. Agar stavka so’mlarda xisobga olinsa, soliqlardan tushgan budjet daromadi yil oxiriga kelib xech qanday iqtisodiy axamiyatga ega bo’lmay qolishi mumkin.

Tabaqalashtirilmaydigan

Ulushli

O’zgaruvchan

Soliq stavkasi turlari

Proporsional

Progressiv

Regressiv

Qat’iy

Tabaqalashtiriladigan

O’zgarmas

3-rasm. Soliq stavkasi turlari¹⁰

Soliq stavkasi ikki xil usulda: qat’iy stavkalarda (so’mlarda) va nisbiy stavkalarda-foizlarda ifodalanadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish va inflyatsiya sharoitida nisbiy stavkalarni qo’llash maqsadga muvofiqdir. Bunday xolda budjet inflyatsiyadan ko’p mablag’ yo’qotmaydi. Agar stavka so’mlarda xisobga olinsa, soliqlardan tushgan budjet daromadi yil oxiriga kelib xech qanday iqtisodiy ahamiyatga ega bo’lmay qolishi mumkin.

Soliq stavkalarining turlari. O’zbekiston soliq qonunchiligi bo’yicha soliqlarning proporsional, progressiv va nolli stavkalari amal qilinmoqda, shuningdek, regressiv stavka xam 1995 yildan boshlab kuchga kirgan. 2002 yildan boshlab yuridik shaxslarning daromadiga solig’i, mol-mulk solig’ida proporsional-regressiv stavkalar qo’llana boshlandi.

Proporsional soliq stavkasida ob’ekt qanday bo’lishidan qat’iy nazar, bir xil ulushdagi (proporsiyada) soliq to’lanadi. Masalan, QQS bo’yicha asosiy maxsulotlar (ishlar, xizmatlar) ga 20 foizli stavka belgilangan bo’lsa, oborot 10 ming so’m bo’lsa ham 20 foiz, 100 ming bo’lsa xam 20 foiz, 1 mln. so’m bo’lsa ham 20 foiz soliq to’lanadi yoki ekologiya solig’ida to’liq tannarx xarajati qanday bo’lishidan qat’iy nazar budjetga bir foiz soliq to’lanadi. Bu stavka xamma soliq to’lovchilar uchun bir xil bo’lishini belgilaydi, davlatning soliq ob’ektidagi xissasi o’zgarmaydi.

Progressiv soliq stavkasida esa daromad, ob’ekt ko’payishi bilan soliq stavkasi xam oshib boradi. Bu bizning soliq qonunchiligimizda faqat fuqarolarning daromad solig’ida qo’llaniladi. Minimal ish xaqining bir baravariga teng qismi 0% foiz, 1 dan 5 barobarigacha bo’lgan qismi 7,5 foiz, 5 dan 10 baravarigacha bo’lgan qismi 17 foiz, undan yuqori qismi 23 foiz stavkada soliq to’lanadi. Bu stavka qo’llanilishi xodimlarni ko’proq, daromad olishga, mexnat unumdorligini oshirishga qiziqtirmaydi. Bunday stavkani qo’llashdan maqsad pul inflyatsiyasini jilovlab, pulni mustahkamlashni, budjetga salmoqli daromad tushurishni ko’zda tutadi.

1998 yildan boshlab soliqlarni tashkil qilish amaliyotini chet ellardan o’rganib, QQS bo’yicha nolli stavka, ya’ni eksportga tovarlar yuborilganda, qishloq, xo’jaligi uchun yoqilg’i moylash va mineral o’g’itlar ortganda xamda elchixonalar va vakolatxonalarga tovarlar ortganda soliqqa tortish nolli stavkada belgilanadi, bunda shu maxsulotlar bo’yicha tamomila soliq to’lamaslik joriy etildi. Qizig’i shundaki, ilgari xam shu maxsulotlarga QQS solinmas edi. Biroq, bu maxsulotlarni ishlab chiqarish uchun ketgan xom-ashyo, yoqilg’i, elektr quvvati uchun maxsulot yetkazib beruvchilarga QQS to’lanar edi. Nolli stavkada ularga to’langan QQS summasi boshqa tovarlar tushumi bo’yicha olinadigan QQS summasidan xisoblab kamaytiriladi. Demak, bu yerda QQS egri soliqlar sifatida xaqiqatdan xam betaraf (neytral) soliq bo’lib xizmat qiladi va iqtisodiyotga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiyotni rivojlantirish uchun iloji boricha ko’plab nolli stavkalarni qo’llash ma’qul bo’lar edi.

Regressiv soliq stavkasida daromad (yoki boshqa ob’ekti) oshib borishi bilan soliq stavkasi kamayib borib, daromad yoki maxsulot ko’plab ishlab chiqarishni talab qiladi. Chetga eksport tovarlar ishlab chiqarib, qat’iy valyutalarda tushumga erishganlar iqtisodiy qiziqtiriladi, ya’ni soliqlari kamaytirilgan stavkada to’lanadi, 2002 yildan boshlab kiritilgan bu siyosatni kengaytirish iqtisodiy rivojlanishga katta naf keltiradi. O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida regressiv soliq stavkasi, asosan, soliqlaming rag‘batlantiruvchilik rolini oshirish maqsadida qo‘llanilib, bu asosan korxonalaming mahsulot (xizmat, ish)ni chetga eksport qilishini rag‘bat- lantirish maqsadida joriy etilgan.

Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar soliq tizimiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, ular amaliyotida soliq stavkalarini tabaqalashtirilgan holda qo‘llanilishini guvohi bo‘lish mumkin. Chunki, soliqlaming rag‘batlantiruvchilik rolini yuzaga chiqishi, asosan, uch xil ko‘rinishda yuzaga chiqadi. Bular soliq imtiyozlarini amalga oshirish (soliq obyektini kamaytirish), soliq to‘lovchilami soliqdan ozod etish hamda soliq stavkalarini tabaqalashtirish hisoblanadi. Hozirgi paytda soliq tizimida soliq stavkalarini tabaqalashtirish masalalari asosiy hal qilinishi kerak bo’lgan muammo bo’lib qolmoqda, sababi unda soliq to’lovchilarning hamda davlat budjeti manfaatlari aks etgan bo’ladi.


O’zbekiston respublikasi soliq tizimida soliq stavkalarini tabaqalashtirish mezonlari



Soliq to’lovchilarining joylashgan joyi (shahar qishloq)ga ko’ra

Soliq to’lovchilarning paydo bo’lishiga ko’ra (suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq)

Qazib olinadigan foydali qazilmalar turlariga ko’ra

Daromad olinish manbayiga ko’ra



Soliq obyektining qayta baholanishiga ko’ra

Faoliyat turiga ko’ra

Yer uchastkalarining bonitetiga ko’ra

Soliq to’lovchining eksport salohiyatiga ko’ra


4-rasm. O’zbekiston respublikasi soliq tizimida soliq stavkalarini tabaqalshtirish mezonlari¹¹

Hozir paytda soliq tizimida soliq stavkalarini tabaqalashtirish masalalari asosiy hal qilinishi kerak bo’lgan muammo bo’lib qolmoqda, sababi unda soliq to’lovchilarning hamda davlat budjeti manfaatlari aks etgan bo’ladi.

Ko’p iqtisodchilar soliq to’lovchilarning daromadini budjetga olishning chegarasi borligi va soliq yukini ko’paytirib yubormaslik xaqida yozib o’tganlar. Davlat milliy ishlab chiqarishni o’sishi yoki pasayishiga soliq stavkalarini o’zgartirish va budjet xarajatlari orqali ta’sir ko’rsatadi. Amerika iqtisodchisi Artur Lafferning xisobiga ko’ra soliqlarni kamaytirish natijasida iqtisodiyotning o’sishi va davlat daromadlarining o’sishini isbotlab bergan. Bu tarixda Laffer egri chizig’i deb ataladi.



5-rasm. LAFFER egri chizig’i¹²

Agar soliq stavkasi 0 bo’lsa, davlat xech qanday soliq tushumiga ega bo’lmaydi. Agar stavka 100 bo’lsa natija davlat uchun tushum yana shunga teng bo’ladi, chunki ishlab chiqaruvchilarning xamma daromadi budjetga olib qo’yiladi. Ishlab chiqarishga xech qanday qiziqish bo’lmaydi. Soliq stavkasining boshqa xamma xolatlarida davlat u yoki bu miqdorda daromadga ega bo’ladi. (0

1.3. 1-bob bo’yicha xulosa

Xulosa shuki, soliq stavkalari shkalalarini shakllantirish darajasi bo’yicha umumiy qonun bor. Keng soliqqa tortiladigan bazaga nisbatan kamroq soliqqa tortish stavkasini qo’llash, yetarli darajada kam bo’lgan soliq bazasiga nisbatan esa buning teskarisi, alohida soliq turlarini yuqori stavkada qo’llash lozim. Ko’rinib turibdiki yuqori va past soliq stavkalari xo’jalik faoliyatiga va tadbirkorlarni ishiga har xil ta’sir ko’rsatadi. Soliq stavkasining o’sishi faqatgina ma’lum darajaga yetgunicha budjetga tushadigan daromadlarni o’sishiga olib keladi, keyin bu o’sish sekinlashadi va yana oshgan sari budjet daromadlari uning oshishiga nisbatan tezroq kamayadi. Shunday qilib soliq stavkasi ma’lum darajaga yetganida tadbirkorlik stimuli yo’qoladi, ishlab chiqarishni kengaytirishga bo’lgan rag’bat kamayadi, soliqqa tortiladigan daromadlar kamayadi, natijada soliq to’lovchilarning bir qismi iqtisodiyotni “qonuniy” sektoridan “yashirin” sektoriga o’tadi. Lafferning nazariyasiga ko’ra iqtisodiyotning rivojlanishi soliq yukini oshishiga to’g’ri proportsionaldir, ya’ni soliqlar oshishi bilan yashirin iqtisodiyot ko’payadi, natijada olingan daromadlarning ko’p qismi deklaratsiyada ko’rsatilmaydi.

2 BOB. Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishda soliq stavkalarini optimallashtirish mexanizmining tahlili.

2.1. Budjetning soliqli daromadlari tarkibi va ularning budjet ijrosidagi ulushi

Soliqlar davlat iqtisodiy faoliyatini moliyaviy ta’minlash manbayi ekanligi soliq siyosatini, soliq stavkalarini ishlab chiqishning tashkilotchisi va ijodkori davlat bo’lishi lozimligini belgilab beradi. Buning uchun davlat o’z qo’lidagi boshqaruv salohiyatini hamda tegishli idoralarni jalb qilgan holda uni ishlab chiqadi va belgilangan tartibda qabul qilinishiga rahbarlik qiladi.

Soliqlar iqtisodiy kategoriya bo'lganligi uchun bozor iqtisodiyoti munosabatlari, shu jumladan, moliyaviy munosabatlar bilan chambarchas bog'liqdir. Bozor iqtisodiyoti erkin iqtisodiyotdir, ya'ni har bir huquqiy shaxs, tadbirkor o'z tovariga erkin baho belgilashi, mahsulot yetkazib beruvchini topishi va o'zi iste'molchini topib unga mahsulotni sotish huquqiga ega. Shuning uchun davlat ularning bir qism daromadlarini taqsimlab, byudjetga oddiy ajratma sifatida ololmaydi. Soliq qilib olish uchun Oliy majlisning qarori zarur, ya'ni qonun bilan olingan to'lov byudjetga o'tadi. Erkin iqtisodiyot sharoitida soliqlar ham erkin, ochiq, aniq bo'ladi, demokratik to'lovga aylanadi.

Soliqlar iqtisodiy kategoriya bo'lganligidan to'lovchilar va byudjet o'rtasida daromadlar taqsimlanayotganda tomonlaming iqtisodiy manfaatini, albatta, e'tiborga olish zarur. Soliq to'lovchilar daromadini davlat istaganicha ololmaydi, soliqlarni byudjetga olishning ma'lum chegarasi mavjud. Bu haqda ko'plab yirik iqtisodchilar va davlat arboblari o'z asarlarida ko'rsatib o'tgan. Uni davlat, shu bilan birga soliq to'lovchilarning mahsulot ishlab chiqarish va foyda olishdagi faoliyatini hisobga olib soliq belgilanadi. Ikkinchi tomondan, soliqlardan makroiqtisodiyotni rivojlantirish, bozor infratuzilmasini yaratish va boshqa umumdavlat maqsadalari uchun yetarli moliyaviy resurslar to'plash uchun foydalaniladi. Soliqlar mohiyati soliq to'lovchilar bilan davlat o'rtasidagi doimiy, uzoq muddatli munosabatlarda o'z ifodasini topadi. Aniqroq aytsak bu erda iqtisodiy munosabat, ya'ni pul munosabati mavjuddir.

Bir xil mohiyatga ega va o'zaro munosabatda bog'liq bo'lib markazlashgan pul fondini va davlatning boshqa fondlarini majburiy tashkil etadigan soliq va yig'imlar turlarining yig'indisiga soliqlar tizimi deb ataladi. Bu ta'rifda soliq va yig'imlar yagona mohiyat, ya'ni “majburiy xarakterga ega bo'lgan munosabat” va ularning bir-biri bilan bog'liqligi va nihoyat byudjetga tushishligini ko'rsatadi. Bu O'zbekiston Respublikasi soliq Kodeksi mazmuniga mos keladi. Shu yerda bahsli masala ham mavjud, ya'ni davlatning byudjetdan tashqari fondlariga (pensiya, ijtimoiy sug'urta, bandlik, yo'l fondlari va boshqalar) to'lovlami ham majburiylik nuqtayi nazardan soliq tizimiga kiritish muammosi mavjud. O'zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining 5-8 moddalariga binoan soliqlar tizimi quyidagi tarkibga ega bo'lib, unga keyingi o'zgartirishlar ham kiritilgan.

Soliqlarni obyekti va iqtisodiy mohiyati bo'yicha guruhlash. Soliqlarni guruhlash iqtisodiyotga ijobiy va salbiy ta'sirlarni o'rganishning ilmiy va amaliy uslubidir.

Soliqlar soliqqa tortish obyektiga qarab to'rt guruhga bo'linadi:

1. Oborotdan olinadigan soliqlar

2. Daromaddan olinadigan soliqlar

3. Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlar

4. Yer maydoniga qarab olinadigan soliqlar.

Oborotdan olinadigan soliqlarga qo'shilgan qiymat solig'i, aktsiz solig'i, bojxona va yer osti boyliklari qiymatidan olinadigan soliqlar kiradi. Lekin oborot (aylanma) tushunchasi bizning qonunchiligimiz bo'yicha ilgaridek mahsulot realizatsiyasi oborotidan emas, balki mahsulotlarni yuklab yuborgan qiymat bilan o'lchanadi (QQSda). Yalpi tushumdan olinadigan yagona soliq ham oborotdan olinadigan soliqlarga kiradi.

Daromaddan olinadigan soliqlarga huquqiy shaxslarning daromadiga (foydasiga), jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliq, savdo tashkilotlarining yalpi daromadidan soliqlari kiradi. Bu guruh soliqlarga infrastrukturani rivojlantirish solig'i ham kiradi.

Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlarga mol-mulk solig'i, ekologiya, avtomobil mashinalarini qayta sotish solig'i va boshqalar kiradi.

Yer maydonlaridan olinadigan soliqlarga qishloq xo'jalik tovar ishlab chiqaruvchilarning yagona yer solig'i va yuridik (noqishloq xo'jalik) va jismoniy shaaxslarning yer soliqlari kiradi. Xarajatlardan olinadigan soliqlarga esa ekologiya solig'i kiradi.Endi ushbu soliqlarning budjet ijrosidagi ulushlarini quyida tahlil qilib o’tamiz.