Keyingi o’rta asrlar davri
Partnyalarni yarashtirish dinastiya nikohi bilan mustahkamlanishi loznm
Download 1.48 Mb. Pdf ko'rish
|
Jahon tarixi(Orta Asrlar tarixi) 2 kitob
|
Partnyalarni yarashtirish dinastiya nikohi bilan mustahkamlanishi loznm edi. Karl IX nnng singlisi Margarita Valua o’lib ketgan Antuan Burbonnnng o’g’li Genrix Navarrsknyga erga tegayotgan edi, Genrix Navarrskiy esa, bu vaqtda gugenotlarning bosh rahbari bo’lib qolgan edi. Ammo bu bitishuv Gizlar hamda Yekaterina Mednchn tomonidan buzildi. Parijga nikoh to’yiga kelgan gugenotlar 1572 ynl 24 avgustga o’tar kechasi xoinona qirib tashlandi. Bu Varfolomey kechasi deb atalmish voqea falat Parnjdagnna yuz berib qolmadi. Ana shu tarzda oldindan tuzilgan planga muvofiq Fransiyaning boshqa shaharlaridan gugenotlar qirib tashlandi. Parnjda 2 mnngdan ortiqi iste’fo berishga majbur bo’ldi. Zodagonlar va saroy ahli qirol xazinasini talon-toroj qila boshladilar. Mariya Medichi favoritlarini ham deb almashtira berib, ularga davlatning juda katta mablag’larini sarf qilib qo’ydi. Pulga muhtoj bo’lib qolgan hukumat 1614 yilda Bosh shtatlarni chaqirdi. Ammo Bosh shtatlarga to’plangan sosloviyelar mutlaqo murosaga kelisha olmadilar va hatto bir-birlariga dushmanlik qila boshladilar. Uchinchi sosloviye vakillari qirol nomiga yozilgan uch sosloviyeni uchta og’ayniga tenglashtirganlarida, imtiyozli sosloviyelarning vakillari g’azabga kelib, o’zlarini «etikdo’zlarning farzandlari»ga tenglashtirishdan qattiq norozi bo’ldilar. Dvoryanlar o’z maktublarida qirol uchinchi,sosloviye tomonidan qo’yilgan arznomalarga e’tibor bermasligi kerak, deb ochiqdan-ochiq talab qildilar. Bosh shtatlar tezda tarqatib yuborildi. Shundan keyin to 1789 yilgi fransuz revolyusiyasigacha u chaqirilmadi. 159 Rishelye va uning absolyutizmni mustahkamlash siyosati. 1614 yilda chakirilgan Bosh shtatlarda iste’dodli va gayratli yepiskop ArmanJandyu Plessi Rishelye (1585—1642) e’tibor kozonib, saroyning dam dikkatini uziga jalb qildi va sungra qirol kengashi xizmatiga utdi (1619 yilda fransuz qirolining takdim etishiga ko’ra papa Rishelyega kardinal unvonini berdi). Rishelye 1624 yilda Davlat kengashiga a’zo va davlatning dakikiy radbari bo’lib oldi. U shu vazifada 18 yil davomida ishlab, qirol absolyutizmini mustadkamlash uchun ancha xizmat qildi. Rishelyening o’zi ruhoniy bo’lishiga qaramay, davlat manfaatlarini cherkov manfaatlaridan ustun qo’ydi, u feodal reaksiyasi kayerdan chikmasin — papadanmi, yoki dunyoviy feodallardanmi, yoxud hatto qirol avlodi a’zolaridanmin unga qarshi izchillik bilan ko’rash olib bordi. Markazlashgan kudratli davlat tuzishni Rishelye uz oldiga eng buyo’q maqsad qilib qo’ydi, uning fikricha, bu davlatda qirolning uzi fukarolari ustidan, hatto dvoryanlar ustidan dam mutlok hokim bulishi kerak edi. Asl chiqishi dvoryan bo’lgan Rishelye dvoryanlarning sosloviye va mulkiy imtiyozlarini bekor qilishni kuzda tutmasa dam, lakin dvoryanlarning qirolga (birinchi navbatda darbiy xizmatda) sadokat bilan xizmat qilishini va umumdavlat qonunlariga buysunishini talab qilardi. Rishelye feodallar oppozitsiyaskni va aristokratlarning saroydagi dar qanday fitnalarini shafkatsiz ta’kib qildi. Qirolning saroyda fitnalar bilan mashgul bo’lib kelgan onasi va ukasi shadzoda gersog Orleanskiy Gaston Rishelyening talabi bilan saroydan chetlashtirildi. Eng yirik feodal, Langedok gubernatori gersog Monmoransi qirolga kar shi «fitna»da qatnashganligi uchun qatl qilindi. Zodagonlarning boshqa radbarlari — gersog Vandom bilan gersog Giz (o’ldirilgan Genrix Gizning ugli) Fransiyadan chiqib ketishlari va darbadarlikda kun kechirishlari kerak edi. Rishelye feodallarniig davlat strategiyasi nuktai nazaridan biron axamiyatga ega bulmagan juda ko’p kasrlarini yer bilan yakson qildirdi. Kardinal dvoryanlar orasidagi duellarni qattiq ta’kib qilardi. Duelda urishgan dvoryanlarni, duelda birontasi o’ldirilmagan takdirda xam, Fransiyadan xaydattirardi. 160 Gustav Adolf 1631 yil 17 sentyabrda Leypsng yakiiidagi Breytepfed kishloFi yonida Tilli qo’shinlariga kakshatkich zarba berdi. Shundap keyin shved qo’shinlari Yuqori Dunayda va Reynda paydo bo’ldilar. Shved qiroli 1631 — 1632 yilgi kishni Mayns shahrida utkazdi. 1632 yil badorida Gustav Adolf Lex daryosi buyida imperiya qo’shinlarini tor- mor keltirdi, katoliklar ligasiiing. sarkardasi Tilli shu yerdagi jangda dalok bo’ldi. Juda tang advolda qolgan Ferdinand II yana Vallenshteynga murojaat qildi. Endi bu safar Vallenshteyn sira cheklanmagan vakolatlar oldi, datto dushman bilan yarash va suld tuzish dukuki dam berildi. Vallenshteyn landsknextlardan yana kushii tuplab, 1632 yilning kuzida Lyutsen shahri yonida Gustav Adolf bilan tuknashdi. Bu yerda 1632 yilning 16 noyabrida ikkinchi katta jang bo’lib, bunda dam, shvedlarning kuli baland keldi va ular Vallenshteyn ko’plarini chekinishga majbur etdilar. Lekin bu jangda qirol Gustav Adolf o’ldirildi, uning ulimi shvedlar armiyasida darhol tartibsizlik boshlanib ketishiga sabab bo’ldi. Vallenshteynning halok bo’lishi. Lyutsen yonidagi jangdan keyin Vallenshteyn Chexiyaga chekindi, u bundan oldin shu yerdan saksoniyaliklarni surib chiqargan edi. Vallenshteyn endi saksoniya kurfyurstini suld tuzishga majbur etib, keyin shvedlarga karshn dujum boshlamoqchi edi. Katoliklar ligasi Vallenshteynning ko’zga ko’rinarli muvaffakiyatlarga erisha olmaganligidan foydalanib, imperatorii yana unga qarshi qilib qo’ydi. 1634 yil boshida Vallenshteyi qo’mondonlik vazifasidan olibdi, so’ngra davlatga xiyonat qilishda ayblandi va, nihoyat, 1634 yilning 25 fevralida Liganing ko’rsatmasi bilan ish ko’rgan bir guruh ofitserlar tomonidan Eger qal’asida o’ldirildi («Eger faloqati»). Imperiya armiyasi shvedlar orasida intizom bo’shashib ketayotganligidan foydalanib, ularga 1634 yil 6 sentyabrda Nordlingen yonida qattiq zarba berdi. Buning natijasida shvedlar Janubiy Germaniyadan surib chiqarildi. 1635 yil badorida imperator saksoniya kurfyursti bilan sulh tuzishga muvaffaq bo’ldi. Yana Gabsburglarning omadi kelganday bo’lib ko’rindi. Ammo Rishelye endi Germaniyaga qarshi ochiqdan-ochiq urushga kirishishga qaror berdi. Fransiyaning 161 urushga kirishishi (1635 yil) Gabsburglar koalitsiyasining advolini kiyinlashtirib yubordi va bu koalitsiyani tamomila mag’lubiyatga uchratdi. Urushda fransuz-shvedlar davri. Fransiya o’z tomonida ko’pgina ittifoqchilarga ega bo’lgani holda Germaniya bilan Ispaniyaga qarshi urush boshladi. Urushni davom ettirayotgan Shvetsiyadan tashqari, Gollandiya, Savoyya, Venetsiya, Vengriya (Transilvaniya) Fransiya tomonida edi. Polsha Fransiyaga Do’stona xayrixoh bo’lib, betaraflik saqlashini bildirdi Urush harakatlari faqat Germaniya territoriyasidagina emas balki Ispaniyada, Ispaniya Niderlandiyasida, Italiyada va Reynning dar ikki dirg’og’ida olib borildi. Shunday bo’lsa dam birinchi davrda ittifoqchilar muvaffaqiyat qozona olmadilar. Ittifoqning o’zi tarkibi jihatidan uncha mustahkam emas edi. Ittifoqchilar bir-birlari bilan yaxshi kelishib olib harakat qilmadilar. Faqat 40-yillar boshida, Rishelye ham o’lgandan keyin, Fransiya bilan Shvetsiyaning qo’li aniq baland bo’lib qoldi. Fransuz qo’shinlari 1643 yilda G’ARBda Rokrua (Sharqiy Fransiya) yonidagi jangda ispan piyodalarini Foyat katta mag’lubiyatga uchratdilar. Shundan keyin fransuz qo’shinlari butun Elzasni bosib olishdi. 1645-yilda shvedlar Sharqda, Chexiyaning Yankovitsi shahri yonida imperiya qo’shinlarini tor-mor keltirdilar. Daniyaning endi bu safar Gabsburglar tomonini olib, urushga kirishishi dam imperatorga yordam berolmadi. (1643 —1645 yillardagi Daniya-Shvetsiya urushi.) Fransuzlar va shvedlarning birlashgan armiyasi 1646 yilda Bavariyaga bostirib kirdi. Urushning yutqazilayotganligi Vena saroyi uchun ayon bo’lib bormoqda edi. Ferdinand II dan keyin 1637 yilda taxtga o’tirgan imperator Ferdinand III hukumati sulh muzokaralari boshlashga majbur bo’ldi. Vestfaliya sulhi. Aslida 1645 yilning iyunidayoq boshlangan sulh muzokaralari Vestfaliyaning ikki shahrida olib borilmoqda edi. Osnabryuqda imperator elchilari shved hukumati elchilari damda german protestant knyazlari bilan, Myunsterda imperator elchilari fransuz hukumati bilan muzokaralar olib bormoqda edilar. Muzokaralar 1648 yil kuzidagina tamom bo’ldi. 162 Vestfaliya sulhi natijasida G’oliblar ancha territoriyani o’zlariga qo’shib oldilar. Shvetsiya G’arbiy Pomeraniyani va Sharqiy Pomeraniyaning bir qismini, shu jumladan, Shtettin shahri va Ryugen orolini, Vismar shahrini va uning portini, Bremen arxiyepiskopligini (ammo Bremen shahridan tashqari) va Verden yepiskopligini o’ziga qo’shib oldi. Shu bilan birga Shvetsiyaga 5 million taler tovon to’landi. Fransiya Elzasni (Strasburg shahridan tashqari) egalladi va Yuqori Lotaringiya (Mets, Tul va Verden shaharlari)ga bo’lgan huquqi uzil kesil tasdiqlandi. Germaniyaning o’z ichida Sharqiy Pomeraniyani, Magdeburg arxiyepiskopligini va boshqa bir qancha viloyatlarni o’ziga qo’shib olgan Brandenburgq Luzatsiya (Lujits yeri)ni o’ziga qo’shib olgan Saksoniya, shimolida ba’zi bir qo’shni viloyatlarning yerlari dam qo’liga o’tgan Braunshveyg va yuqori Pfalsni egallagan Bavariya o’zlarining yerlarini kengaytirdilar (bunda Bavariya gersogi hatto kurfyuristlik unvonini olishga muyassar bo’ldi, bu — sakkizinchi kurfyurstlik edi. Vestfaliya kongressi imperiya knyazlarining boshqa Mamlakatlar bilan mustaqil diplomatik aloqalar o’rnatish huquqlarini tan oldi. Shu tariqa Yevropa diplomatiyasi Germaniyaning siyosiy jihatdan bo’linib ketishini ma’qulladi. Vestfaliya kongressining bu yerda eslatib o’tish lozim bo’lgan muhim diplomatik aktlaridan yana biri shuki, Yevropada allaqachonlardan beri mavjud bo’lgan, lekin shu vaqtgacha rasmiy ravishda tanilmagan ikki davlatning mustaqilligi e’tirof etildi. Bu davlatlar Shveytsariya Ittifoqi bilan Gollandiya edi. Fransiya bilan Ispaniya o’rtasidagi urush Vestfaliya kongressidan keyin dam davom etdi va u faqat 1659-yilda Pireneya sulhidan keyingina tamom bo’ldi. Shu sulhga asosan Ispaniya o’zining bir qancha territoriyasini dam Fransiyaga berdi. Germaniyaning vayron bo’lishi. Elba nariyog’ining yalpi asoratga tushirilishi. O’ttiz yillik urushda Fransiya bilan Shvesiya g’olib chiqdi. Ular bu urushdan keyin XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asr boshlarida Yevropa diplomatiyasida yetakchi rol o’ynadi. Germaniya esa, aksincha, urush natijasitsa g’oyat zaiflashib qolgan edi. Germaniya ancha territoriyasidan mahrum bo’lish bilan birga, uzoq davom etgan 163 urushda nidoyat darajada vayron bo’lgan edi, chunki urush asosan Germaniya territoriyasida olib borilgan edi. Mamlakat g’oyat katta moddiy zarar kurdi. Urush keltirgan vayronalik tufayli Germaniya bir necha o’n yillargacha o’zini o’nglab ololmadi. Ba’zi viloyatlarda, chunonchi, Saksoniya, Brandenburg, Pfals, Vyurtembergda aholining yarmi va hatto bundan ham ko’prog’i qirilib ketgan edi. Chexiyada 1618 yildagi 2,5 million adolidan 1650 yilga kelib atigi 700 ming kishi qolgan edi. Juda ko’p ekin yerlari huvillab qoldi va o’rmonlar bilan qoplandi. Yuzlab qishloqlar yo’q bo’lib ketdi. Shvedlar Saksoniya va Chexiyadagi juda ko’p konlarni ishdan chiqardilar, bu konlar ko’p yillargacha ishga solinmay keldi. German shaharlaridagi savdo va sanoat urush vaqtida yana dam qattiqroq oqsay boshladi. Boshpanasiz qolgan va tirikchilik vositalaridan mahrum bo’lgan dehqonlar yordam so’rab feodallarga murojaat qilishga majbur bo’ldilar. Bunday sharoitda krepostnoy huquq urushdan avvalgidan ko’ra dam tezroq avj olib ketdi. Sharqiy Germaniya asoratga tushgan dehqonlar mamlakatiga aylandi, ular iqtisodiy va siyosiy jihatdan tamomila o’z pomeshchik-yunkerlariga qaram bo’lib qoldilar. Nazorat savollari 1. XVI asrdagi fransuz tuzumi qanday ahamiyatga ega edi? 2. Italyan urushlari sabab va oqibatlarini tarixiy asoslab bering 3. Fransiyadagi Uyg’onish davri namoyondalaridan kimlarni bilasiz ? 4. Ular faoliyati haqida qanday ma’lumotlarga egasiz? 164 15- MAVZU: XVI-XVII ASR BIRINCHI YARMIDA ROSSIYA. Reja 1.Rusda feodal tarqoqlik. 2.Kiyev Rusidan mustaqil knyazliklar ajralib chiqishi. 3.Mo`gul -tatar istilosi hamda nemis va shved bosqinchilariga qarshi kurash. 4.Rus yerlarining Moskva tevaragida birlashuvi. Download 1.48 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|