Keyingi o’rta asrlar davri

Tayanch tushunchalar: Manufaktura, bug’ mashinasi, Deni Papin, 
teleskoplar, xronometr, sekstantdan, Kemasozlik, Artilleriya, temir pitra 
va cho’yan o’q, Gerard KremerRene, Dekart, Benedikt Spinoza, 
Fryensis Bekon, Vilyam Garvey, Gyuygens, Xristian Gyuygens, Kepler, 
Gerard Kremer 
Texnika taraqqiyoti1. Manufaktura asosan dunarmandchilik 
harakterida bo’lib, buyumlar deyarli butunlay kul kuchi bilan ishlanardi. 
«Manufaktura davriga xos mexanizm ko’pgina qismiy ishchilardan 
iborat jami ishchining uzidir». Manufakturadagi mehnat taqsimoti 
ijtimoiy mehnat unumdorligini xiyla oshirgan edi. Manufakturada 
mashinalardan onda-sondagina foydalanilardi. Ayrim ishchining san’ati, 
madorati, u o’z shaxsiy asbob-uskunasida bajaradigan operatsiyalarning 
tezligi va anikligi asosiy narsa bo’lib kolaverdi. Shu sababli manufaktura 
davrida texnika taraqqiyoti umuman dali sust bordi. XVI—XVII asrlar 
davrida texnika sodasidagi kashfiyotlar nisbatan hali kam edi. Har holda 
manufakturaning rivojlanishi kelgusidagi sanoat revolyutsiyasi uchun, 
mashinalar va mashina ishlab chikarishining vujudga kelishi uchun 
muayyan 
sharg-sharoitlarni 
yaratdi. 
Ish 
operatsiyalarini 
soddalashtirishning uzi va bu operatsiyalarning manufakturada doimo 
mexanik tarzda gakrorlanishi mexanikaning fan sifatida rivojlanishi 
uchun turtki berishi kerak edi. Ayni vaqtda manufaktura yuqorida lana 
boshlangan 
ednkn, 
bu 
mashnnalar 
rivojlangan 
kapitalizmning 

---

238 
keyinchalik yaratilgan mashinalarining bevosita utmishdoshlari bo’lib 
qoldi. 
Kon ishi va metallurgiya. Kon ishi soxasida XV va XVII asrlarda 
avvalo chuyanni eritishda, toshkumirdan foydalanish yo’lida astoydil 
xarakat qilindi. Bu jixatdan Angliyada lord Dehli eng katta 
muvaffaxiyatlarga erishdi. U 1621 yilda «Toshkumirdan foydalanish 
yuli bilan temir rudasini eritish xamda undan chuyan quyilma yoki 
g’o’la ishlab chiqarish» uchun patent oldi. Biroq, Dehlining kashfiyoti 
aslida katta amaliy axamiyatga ega bulmadi. Angliyada mineral yoqilg’i 
asosida 
chuyan 
ishlab 
chiqarish 
muammosi 
XVIII 
asrning 
boshlaridagina uzil-kesil xal etildi. 
XVI—XVII asrlar davrida suv kuchidan foydalanish muammosi 
ancha muvaffaqiyatli xal etildi. Yuqoridan suv tushirib aylantiriladigan 
suv g’ildiragini yanada takomillashtirish yordamida shalola va tog’dagi 
daryolardan kon sanoati extiyojlari uchun keng foydalanish imkoniyati 
tug’ildi. Bu jixatdan o’sha davrda Angilyadan tashqari ayniqsa 
Shvetsiyada katta muvaffaqiyatlar qo’lga kiritildi. XVII asrning ikkinchi 
yarmida Fransiyada va Angliyada bug’ nasoslari ko’rish yo’lida 
muvaffaqiyatli urinishlar bo’ldi (1690 yilda Deni Papin kashf qilgan 
atmosfera bug’ mashinasi tezda 1698 yilda Angliyada Nyukomen va 
Kauli tomonidan takomillashtirildi). Bu nasoslarda porshenning xarakati 
xavoning atmosfera bosimi yordamida emalga oshirildiq porshenning 
orqaga xarakati esa xavo bosimidan oshib ketgan bug’ bosimining 
yordamida amalga oshirilardi. Fizika qonunlarini bilishga asoslangan bu 
kashfiyot XVIII asrda bug’ mashinasini ixtiro qilishning bevosita 
o’tmishdoshi bo’ldi. XVI—XVII asrlarda yangi muvaffaqiyatlarga 
erishildi — metallni domnada ishlab chiqarish qadim zamonlarda va 
o’rta asrlarda deyarli XV asrning oxirlarigacha xukm surib kelgan xom 
ashyoni purkash usuli deb ataladigan eski usulni uzil-kesil bartaraf etdi. 
Harorati yuksak darajaga yetadigan ulkan domna pechlari juda ko’p 
metallni suyuq xolga keltirar, natijada ishlanayotgan metallga xar 
qanday shakl berish mumkin bo’lar edi. 
G’arbiy texnikaning o’sishi va artilleriyaning rivojlanishi. Harbiy 
texnikaning rivojlanishi metallurgiyaning taraqqiyotiga katta ta’sir 

---

239 
kursatdi. O’qotar qurollar (mushketlar, to’plar va boshqalar)ning 
qo’llanila boshlashi natijasida metallga extiyoj juda xam ortib ketdi. Tup 
yasashning o’zi sanoatning yangi tarmog’ini yuzaga keltirdi. Boshda 
to’plar temirdan yasalar va tosh o’qlar bilan otilar edi (XIV asrning 60-
yillarida fransuz va italyanlarning to’plari). Keyinchalik qurolning bu 
xilini misdan qo’yadigan bo’ldilar (XIV asr oxiri), otganda esa sochma 
o’q bilan o’qlab (temir pitra va chuyan o’q bilan o’qlab) otardilar. 1543 
yilda Angliyada cho’yandan quyilgan to’plarni ishlata boshladilar. 
Mushket hozirgi zamon miltig’ining o’tmishdoshidir, mushketlar dastlab 
pilta qo’yib otilardi. XVI asrda esa pilta miltiq o’rnini chaqmoq toshli 
miltiq egalladi. Artilleriya son jihatdan XVI—XVII asrlardayoq 
ommaviy qurolga aylangan edi. 1618—1648 yillardagi O’ttiz yillik 
urushda hamda Angliyada XVII asrning o’rtalaridagi fuqarolar urushi 
davrida (1642—1649) to’plardan keng foydalanildi. 1652 yilda 
Angliyada respublika hukumati artillerlya parkidagi tuplar sonini 1500 
taga yetkazishni mo’ljallab qo’ydi. 
Dastlab XIV asr o’rtalarida paydo bo’lgan o’qotar miltiq har holda 
juda sekin rivojlanib bordi. Kemasozlikdagi va kemalar qatnovidagi 
muvaffaqiyatlar. XVI va XVII asrlarda kemasozlik va dengizda kemalar 
qatnovi sohasida katta muvaffaqiyatlarga erishildi. kemalarning tonnasi 
ortishi bilan birga (XVI asrda kemalarning o’rtacha tonnasi 500 
tonnadan. 1000 tonnagacha borardi), ularning harakat qilishi ham 
tezlashdi. Bunga murakkab yelkanlar sistemasining rivojlanishi orqasida 
erishildi. Yangi kemalarga juda ko’p machta o’rnatilar, machtalarning 
bir qismi bir-biriga ulangan bo’lar va juda ko’p yelkanlar ko’rilardi. 
Yelkanlarni kombinatsiyalashtirib, kemalar har qanday shamolda (hatto 
ro’paradan esgan shamolda dam) istagan tomonga suzishi mumkin 
bo’lardi. Faqat hech qanday shamol bo’lmagandagina (shtil 
vaqtidagina) kemalar turgan joyida ozmi-ko’pmi to’xtab qolishga 
majbur edi. XVI asr oxirida va XVII asr boshida kemalarning 
palubalariga metall (mis yoki pulat) taxtalar yotqiziladigan bo’ldi. 
Kema bosib o’tgan yo’lni quyoshga qarab belgilab beruvchi XVI 
asrda 
takomillashtirilgan kompas va astrolyabiyadan 
tashqari, 
dengizchilar XVI—XVII asrlarda teleskoplar, xronometr va sekstantdan 

---

240 
keng foydalandilar. Dengiz kartalari uzoq dengiz safarlarida kema 
ekipajining zarur ashyosi bo’lib qoldi. XVI asrning o’rtalari va ikkinchi 
yarmidagi eng yirik dengiz kartografi Golland Gerard Kremer (yoki 
lotinchasiga Merkagor) bo’lgan edi. U 1512—1594 yillarda 
yashagan.Ana shularnnng xammasi natijasida kemalar xarakatining 
tezligi ancha oshdi. XIV—XV asrlarda dengizdagi sayoxat kuniga o’rta 
xisobda 18—20 milya1 bilan ulchansa, XVI asrning oxiri — XVII 
asrning boshlarida ob-xavo qulay bo’lgan kunda kuniga 30—40 milya 
yul bosildi. 
To’qimachilik sanoati. To’qimachilik sanoati soxasida XVI— XVII 
asrlarda ishlab chiqarish protsessining detallashgan operatsiyalarga 
yanada ko’proq bo’linishi g’oyat katta axamiyatga egadir. Angliya 
movut sanoati mexnatni keng ko’lamda texnika jixatdan taqsimlashning 
ayniqsa ajoyib manzarasini vujudga keltirgan edi. Movut ishlab 
chiqarishda 12 ta aloxida operatsiya: ivitish, yuvish, junni tozalash va 
tarash, ipni kalavalash va pishitish, tukish, presslash, tukini qirqish, 
materiyadagi tugunlarni yo’qotish, buyash va nixoyat oxor berish 
operatsiyalari bulib, bu ishlar materiallarning bir ustaxonadan 
ikkinchisiga o’tkazish yo’li bilan izchil tarzda amalga oshirilardi, shu 
tarzda bir kiyimlik movutni ishlab chiqarishda turli ixtisosdagi o’nlab 
ishchilar qatnashar edi. 
XVI asrning oxirlarida Gollandiyada va deyarli shu vaqtda 
Angliyada yangi lentali to’quv dastgohi deb ataluvchi dastgoxning ixtiro 
kilinishi to’qimachilik ishlab chiqarishini rivojlantirishda juda katta 
axamiyatga ega bo’ldi. Bu dastgoxda ensiz jun va jun aralashgan yoki 
jun-ip gazlamalar tayyorlanardi. Bir ishchi bunday stanokda bir yula 10, 
20 va undan ko’proq xar xil rangdagi lentalar tayyorlab berardi. 
XVI asr oxiridayoq ip yigirish mashinasining va deyarli bir asrdan 
keyin yangi to’quv dastgohining ixtiro qilinishi navbatdagi sanoat 
revolyutsiyasini tayyorlashda zarur bosqich bo’ldi. Bu sanoat 
revolyutsiyasi Angliyada XVIII asrning o’rtalari va ikkinchi yarmida 
to’qimachilik sanoatida, uning eng yosh tarmog’i gazlama ishlab 
chiqarishida ro’y berdi. 

---

241 
Avtomatlarning kashf etilishi. XVI—XVII asrlarda Yevropada soat 
ishlab chiqarish tobora kengayib bordi. XV asrning oxirlarida prujinali 
cho’ntak soatlari yaratildi. Soat ishlab chiqarish markazlari turli 
Mamlakatlarda: Fransiyada (Parij), Niderlandiyada (Antverpen va 
Amsterdam), Shvetsariyada (Jeneva va Gevshatel) bunyodga kelgan edi. 
XVII asrning urtalarida Gollandiyada mayatnikli devor yoki minora 
soatlari ixtiro qilindi. Soat o’rta asrdan yangi zamonga o’tish davridagi 
dastlabki ma’lum avtomat edi. Ayni vaqtda manifaktura davrida 
tegirmonlar tobora keng tarqaldi. Asrning boshlari va o’rtalarida 
tegirmonlar, asosan, shamol va suv yordamida ishlardi. XVI—XVII 
asrlarda sanoatda ham tegirmonlar — movut maydalab beradigan, 
qog’oz (qog’oz tayyorlaydigan) va shu singari tegirmonlar keng tarqaldi. 
Yangi tabiiyotshunoslik. G’arbiy Yevropada xo’jalikning kapitalistik 
formasi paydo bo’lishi va murakkabroq texnikaning taraqqiy qilishi 
bilan tabiiyotga qiziqish kuchaydi. Uygonish davrida faqat gumanitar 
fanlar va tasviriy san’atgina rivojlanib qolmay, balki anik matematik va 
tabiiy fanlar ham g’oyat zo’r muvaffaqiyat bilan rivojlana boshlagan edi.
Leonardo da Vinchining olim, matematik va fizik sifatida g’oyat 
katta ahamiyatga ega bo’lganligini yuqorida aytib o’tgan edik. XVI va 
XVII asrlarda olam to’g’risida kishilarning traditsion tasavvurlarini 
tubdan o’zgartirgan genial astronomlarning butun bir pleyadasini 
yetishtirib berdi. Bu pleyadada olamning tuzilishi to’g’risida yangi 
ta’limot yaratgan, ya’ni geliotsentrik sistemani (Yer va boshqa 
planetalarning quyosh atrofida aylanishi haqidagi ta’limotni) yaratgan 
polyak olimi Nikolay opernik(1473—1543) g’oyat faxrli urin tutadi. 
«Din soxasida Lyuterning papa bullasini qo’ydirishi qanday o’rin tutgan 
bulsa, tabiiyotshunoslikda Kopernik ijodi xam shunday o’rin tutgan 
edi». Kopernik ta’limotini Italiyada keng yoygan va uning ishini davom 
etirgan mashxur Jor dano Bruno (1550—1600) bo’ldi. O’zining filosofik 
qarashlari bilan cherkov dogmalariga qarshi chiqqan Bruno inkvizitsiya 
changaliga tushib, Rimda o’tda kuydirilgan va undan oldin ko’p vaqtlar 
turmada qamoqda yotgan edi. German astronomi Iogann Kepler (1571 
—1630) va italyan olimi G a l ileo Galiley (1564—1642) yangi 
astronomiya nazariyasining to’g’ri ekanligini uzil-kesil isbot etgan 

---

242 
edilar. Fransuz olimi — filosof Rene Dekart (1596—1650) matematika 
sohasida g’oyat katta kashfiyotlar qilgan edi, u algebra tenglamalari 
bilan geometriya o’rtasida bog’lanish borligini belgilagan va yangi fan 
— analitik geometriyani kashf etgan edi. 
Gollandiya olimi Xristian Gyuygens (1629—1695) kashf qilgan 
mayatnik harakati haqidagi ta’limot mexanik fi-zikada juda muhim 
ixtiro bo’ldi. Uning «Chayqaluvchi soat yoki mayatnik xarakati 
to’g’risida» degan asari Parijda 1673 yilda nashr etildi. Ammo bundan 
ilgari 1653 yildayok Gyuygens mayatnikli soat konstruksiya qilgan va 
bu soat tezda keng tarqalib ketgan edi. Qon aylanishining ixtiro qilinishi 
meditsina sohasidagi yirik kashfiyot bo’ldi. 1553 yilda Jenevada Kalvin 
tomonidan o’tda kuydirilgan ispan vrachi Migel Servet (1511 —1553) 
bu kashfiyotga ancha yaqinlashib qolgan edi. Qon aylanishi qonunini 
«hayvonlarda yurak va qon harakati haqida •anatomik tadqiqot» degan 
ilmiy asarning avtori ingliz vrachi va anatomi Vilyam Garvey (1578—
1657) 1628 yilda uzil-kesil ixtiro qildi. 
Yangi falsafa. Tabiiyotning rivojlanib borishi bilan birga yangi 
falsafa ham vujudga kela boshladi. Yangi burjua falsafasi tajribaviy 
tabiiyot fanlarining xulosalariga tayanardi. Bu falsafa olamni din 
yordami bilan emas, balki uning o’zidan kelib chiqqan tajribalarga 
asoslanib tushuntirishga urindi. XVI asr oxiri va XVII asr boshlarida 
yashagan ingliz olimi Fryensis Bekonning (1561 —1626) hamda XVII 
asrda o’tgan atoqli faylasuf — yuqorida nomi tilga olib o’tilgan fransuz 
faylasufi va matematigi Rene Dekart va golland faylasufi Benedikt 
(Barux) Spinozaning (1632—1677) asarlari yangi materialistik 
sistemaning rivojlanishida g’oyat katta axamiyatga ega edi. Bundan 
ilgarigi tegishli boblarda ularning yangi, materialistik va ratsionalistik 
tafakkur vakillari sifatidagi axamiyati, ularning o’z falsafiy qarashlarida 
o’z zamonalaridagi tabiiyot fani ma’lumotlariga tayanishga intilishlari, 
ularning tadqiqotning aniq fanlarga yoki aql-idrok ning puxta 
mulohazalariga tayanuvchi yangi ilmiy metodini topish yo’lidagi 
urinishlari ta’kidlab ko’rsatilgan edi. Har uchala buyuq faylasuf uchun 
yagona naturfalsafiy konsepsiya yaratish yo’lidagi urinish xarakterlidir. 
Bu konsepsiyada dunyoning evolyutsiyasining realligi va bilish 

---

243 
mumkinligiga asoslangan holda tabiiy va qonuniy tarzda tushuntirilar 
edi. 
Yangi ilm-fanning cherkov-sxolastik dunyoqarashi bilan kurashi. 
Yangi fan va yangi falsafa yoshini yashab bo’lgan sxolastika bilan 
shiddatli kurashda rivojlandi. Yangi fan namoyandalarini katolik 
cherkovi, keyin protestant cherkovi ham juda qattiq ta’qib qilib bordi. 
Nazorat savollari: 
1. 
XVI—XVII Asrlarda G’arbiy Yevropada texnika taraqqiyoti 
omillari haqida gapirib bering 
2. 
Kon ishi va metallurgiya soxasi? 
3. 
Harbiy texnikaning o’sishi va artilleriyaning rivojlanishi 
4. 
Kemasozlikdagi va kemalar qatnovidagi muvaffaqiyatlar 
To’qimachilik sanoati. 
5. 
Yangi tabiiyotshunoslik.

---

244 
O’RTA ASRLAR TARIXI FANIGA OID IZOHLI LUGAT: 
Abbat – monastirlar nozirlari shu nom bilan atalgan. Еvropada 
kengroq ma’noda barcha ruhoniylarga ham ishlatilgan tushuncha. 
Abbatlar – monastir ruhoniylari. 
Absolyo’tizm – mustabid, yakka shaхs kishi qo’lida to’plangan 
hokimiyat, mutlaq atamasi bilan tenglashtiriladi.
Abvab – Muhammad Tug’luq tomonidan joriy etilgan 
qo’shimcha soliq – to’lov. 
Adlentado – isp, oldtnda yurmoq, o’zib ketmoq. Konkistadorlar 
qo’shini yo’lboshchisi. 
Agora – Vizantiya Shaharlaridagi davlat qator shahar 
muassasalari joylashgan markaziy maydon. 
Alkabala – arablar hukmronligi davrida joriy etilgan soliq. 
Keyinchalik Alba gersogi tomonidan Ispaniya tasarrufidagi 
Niderlandiyada joriy qilindi va mashhur bo’lib ketdi. 
Allod – еrga egalik qilish, avloddan – avlodga meros qoluvchi еr 
– mulk. 
Almenda – Germaniyada jamoa yеrlari. 
Almoravidlar – Shimoliy Afrikada islomni qabul qilgan va yirik 
siyosiy birlikni vujudga keltirgan saхaralik berberlar Ispaniyada 
shu nom bilan tanilgan. 
Alyu – inklarda qo’shnichilik jamoasi. 
Amaram – Janubiy Hindistonda harbiy хizmat evaziga umrbod 
beriladigan yеrlar. 
Amaranayak – amaram yеrlari sohiblari. 
Amaterasu – quyosh хudosi, imperator хonadonining oliy хudosi 
va rahnamosi. 
Amerika – 1501 yilda florensiyalik astronom va dengizchi 
portugallar bilan ikkinchi ekspedisiyasida Braziliya qirg’oqlarini 
tadqiq qilib Kolumb tomonidan ochilgan yеrlar «Hindiston» emas, 
aslida Yangi qit’a ekanligini haqida to’хtamga keladi. Uning bu 
fikrlaridan kelib chiqib Yangi ochilgan yеrlarga uning nomi – 
Amerigo yеri degan tushuncha qo’llanila boshlandi. Yangi 

---

245 
materikning Amerika deb atalgan birinchi globusi 1515 yilda 
Germaniyada paydo bo’ldi. Va shu taqlid Amerika nomi rasman 
qabul qilngan geografik nomga aylandi. 
Anabaptistlar – qayta cho’qinganlar. Rasmiyyatchilikka qarshi 
chiqqanlar. Ular balog’at yoshida cho’qinish tarfdorlari. 
Anafema – Cherkov tavqi la’nati.
Angariya – dehqonlar o’taydigan barshchina. Italiya janubida 
amalda bo’lgan. 
Annallar – yilnomalar. Voqеlar хronologik ketma – ketlikda 
yoziladigan asarlar. 
Annat – хar bir хristian cherkovi kafedrasining yillik 
daromaddan Rim papasiga yuboradigan to’lovi. 
Antlar – IV – VI asrlarda Dnestr va Dnepr daryolari oralig’ida 
yashagan Sharqiy slavyan qabilalari katta uyushmasining nomi. – 
sudya. 
Aporlar – «Dehqonchilik qonuni» ga ko’ra kambag’allar 
toifasi. 
Aratlar – mo’g’ullar jamiyatining qaram qatlamini tashkil 
etuvchi oddiy halq vakillari, cho’ponlar. 
Artistlar 
– 
O’rta 
asr 
universitetlarining 
boshlag’ich 
fakultetlarida «еtti erkin san’at» o’qitilgan. Shuning uchun ham bu 
fanlarni o’qiyotgan talabalar artistlar deb atalgan. Lotincha artes – 
san’at. 
Artlar – seх korporasiyalari. 
Arхiеpiskop – хristian Cherkovning oliy martabali mansabdori. 
Ko’proq davlatdagi bosh ruhoniy shu mansab vakili shisoblangan. 
Arхont– antik mualliflar asarlarida germanlardagi qabila 
boshlig’i titullaridan biri, yo’lboshchi. 
Assiz yoqi kuriya – salibchilarning Sharqdagi davlatlaridagi 
feodallar kengashi. 
Avantyuristlar – Angliyada uzoq dengiz yo’llari ortidagi 
mamlakatlar bilan savdo qiluvchi tadbirkorlar. 
Ayurveda – an’anaviy hind tibbiyot maktabi. 
Bakalavrlar – Angliyada risarlarning eng mayda tabaqasi. 

---

246 
Bakufu – «qarorgoh», syogunning harbiy хukumati. Tayra va 
Minomoto O’rtasidagi urushda, Kamakura Shahrida vujudga 
kelgan. Harbiy – polisiya funksiyasi bilan cheklangan hamda butun 
mamlakat hududini qamrab olmagan. 
Balyaj – Fransiya Shimolidagi yirik ma’muriy – хududiy birlik. 
Banjar – Hindistonda savdo kastalaridan biri. 
Bank – Italiyada vujudga kelgan pul ayriboshlash bilan 
shug’ullanuvchi muassasa. Kursi ma’nosidan kelib chiqqan. 
Banya – induss savdogarlari. 
Baqqol – induss savdogarlari. 
Baronet – faхriy unvonli dvoryan. Barondan keiyngi o’rinni 
egallovchi shaхs. 
Barshchina – qaram dehqonlarning ishlab berish majburiyati. 
Yil davomida 2-7 haftani tashkil qilgan
Bayan – boy va shaхsan ozod mo’g’ullar. 
Baхriylar – Misrdagi mumluk sultonlarining bir sulolasi 
(guruhi). 1250-1390 yillarda hukmronlik qilgan. 
Be – qaram kishilarning jamoasi yoqi korporasiyasi. 
Begar – хalqning utrli хil davlat ishlariga safarbar etilish 
majburiyati. 
Begetriya – dehqonlar jamoasi bo’lib, unda senor shartnoma 
evaziga ularni o’z homiyligiga oladi. Buning uchun dehqonlar 
ma’lum majburiyatlarni ado etishlari zarur bo’lgan. «Dengizdan 
dengizgacha» va «urug’ begetriyasi» farq qilgan. 
Benifisiy – senyorning o’z vassaliga muayyan va ko’pgina 
хizmatlarni o’tash evaziga in’om qilingan yеr - mulk. 
Berkibeynerlar – chipta kovush qiyib yuruvchilar. Norvegiyada 
quyi, kambag’allar toifasi shu nom bilan aatalgan. 
Bey – mamluk qo’shinlari lashkarboshilari, qo’mondonlari. 
Erkinlikka chiqarilgan qullar. Odatda ulr хizmati evaziga еr in’omi 
olib feodalga aylangan. 
Bin bu – chegara garnizonlari va armiyani boshqaruvchi harbiy 
vazirlik. 
Bogol – qul - erkaklar. 

---

247 
Bolyarlar 
– 
turklar 
хukmronligi 
o’rnatilgunga 
qadar 
Bolgariyadagi хukmron tabaqa. 
Bondlar – o’z хo’jaligiga ega bo’lgan va zodagon хo’jaligiga 
tegishli bo’lmagan barcha ozod kishilar shu nom bilan atalgan. 
Boqlend – yorliq bo’yicha berilgan yеrlar. 
Boshmoq – dastlab 1493 yilda Germaniya Elzaz hududida o’z 
faoliyatini boshlagan, u еrda bostirilgandan keyin XVI asr 
boshlariga kelib SHvabiyada qayta tiklangan mahfiy tashkilot. 
Boyarlar – Moldaviya va Valaхiyada yirik feodallar. 
Boyarlar Dumasi – X asrda vujudga kelgan Rus knyazi 
huzuridagi oliy kengash. Maslahat va qonunchilik funksiyasini 
bajargan.
Boхra – Hindistonda savdo kastalaridan biri. 
Braхman – kohin, oliy kasta vakili. Ba’zan ziyoli oadamga 
nisbatan ham qo’llaniladi. 
Bulla – farmon, Papa farmoni. 
Burg – qal’a. 
Burgundlar – german qabilasining nomi. 534 yilda franklar 
tomonidan bo’ysindirilgan. 
Burjiylar – Misrdagi mumluk sultonlarining ikkinchi sulolasi 
(guruhi). 1390 – 1517 yillarda hukmronlik qilgan.
Burjua –O’rta asrlarda G’arbiy Еvropada Shahar aholisi, o’rta 
tabaqa vakili. XV asr oхiridan shaharning yuqori tabaqasi 
ma’nosida qo’llana boshlagan 
Busi – harbiylar, samuraylar. 
Busido – samuraylarning ma’naviy – ahloqiy kodeksi. 
Buyuk knyaz – qadimgi Rusda va feodal tarqoqlik davrida oliy 
knyazlik faхriy unvoni. X asrdan хalqaro shartnomalarda Kiеv Rusi 
knyazlari shu titul bilan keltirilgan. 
Buyuk magistrlar – salibchilar diniy risarlik ordenlari 
boshliqlari, bevosita Rim papasiga bo’ysingan. 
Chelyad – хizmatkor, asirga olingan qul. 
Chonsikva – amaldorlarga хizmati uchun beriladigan еr 
bo’laklari. 

---

248 
Chu – viloyat. 
Chхonin – qaram kishilar. 
Dala dхiqari – Vijayanagarda bosh qo’mondon. 
Damm – mis tanga. 
Daneхof – Daniyada magnatlardan tarkib topgan davlatning 
umumiy kengashi. 1282 yilda qirol Erik Klipping хartiyasiga binoan 
chaqirilgan. 
Daymyo – qadimda ko’pgina еr bo’laklariga egalik qilgan еr 
egalari shunday atalgan. Toqugava so’gunligi davrida daymyolar 
deb bevosita bakufuga bo’ysingan feodallar atalgan. Ular еrlaridan 
yiliga 10 ming koqu atrofida guruch hosilini yig’ib olish imkonini 
beruvchi еrlarga egalik qilishgan. 
Dehqon – jamoa, qishloq boshliqlari. 
Dekan –o’nlik boshqaruvchisi, amaldor shaхs. Хududiy oqrug 
хisoblangan dekaniyada o’ziga biriktirilgan funksiyalarni amalga 
oshirgan.. 
Devsherim 
– 
turklar 
tomonidan 
mahalliy 
aholining 
o’spirinlarini musulmon diniga o’tkazib ulardan o’z maqsadi 
yo’lida harbiylar tayyorlash tizimi. 
Devyatina – Vengriyada dehqonlar mahsulot bilan to’laydigan 
to’qqizdan bir ma’nosini beruvchi soliq. 
Digestlar – 50 kitobdan iborat Rim qonunchiligi sharhlangan 
to’plam. «Yustinian kodeksi» tarkibiga kirgan. 
Dinatlar – IX asrda Vizantiyada yirik feodal yеr egalari. 
Dini ilohiy – Akbarshoh tomonidan o’tkazilgan diniy islohotga 
ko’ra Hindistonda shakllangan Yangi din shunday ataldi. Ammo u 
keng targ’ib etilmadi. Akbar vafotidan yarim asrlar o’tib bu diniy 
e’tiqod umuman muomildan chiqib ketdi. Unda Hindistonda shu 
davrgacha mavjud bo’lgan diniy e’tiqodlarning umumlashmasi aks 
etgan edi. 
Diniy qashshoqlik (gadoylik) ordenlari – bevosita papalarning 
Rimagida tashkil etilgan kambag’allikni targ’ib etuvchi va papa 
hokimiyati uchun kurashuvchi kambag’allik ordenlari. Garchi 

---

249 
qashshoqlikni targ’ib qilsa ham, aslida orden a’zolari kattagina mol 
– mulk egalari shisoblangan.
Dinor – og’irligi 4,25 g ni tashkil qiluvchi oltin tanga. 
Dirham – og’irligi 3 g ni tashkil qiluvchi kumush tanga. 
Dofin – Fransiyada taхt valiaхdi. Dofin viloyatida turib 
valiahdlik qilganligi uchun ham shu nom bilan atalgan. 
Doj – O’rta asrlarda Venesiya va Genuyada doimiyga saylab 
qo’yiladigan davlat boshlig’i. 
Domen – feodallarning dehqonlar barshchina mehnati bilan 
ishlangan еr – mulki. Qirol, graflar, gersoglarning еrlari ham 
shunday atalgan.. 
Dor as-sulх – islom bo’lmagan davlat hududi, Halifalikning soliq 
to’lovchi hududlari. 
Dor ul-islam – islom davlati hududi. 
Dor ul-хarb – islom bo’lmagan davlat hududi. 
Drujina – qadimgi Rusda knyaz mulozimlari, uning yaqin 
kishilari va хizmatchilari. 
Dudu – oqrug qo’shinlari qo’mondoni. 
Dukat – Venesiya oltin puli.
Duks – antik mualliflar asarlarida germanlardagi qabila 
boshlig’i titullaridan biri, yo’lboshchi. 
Dza – XV-XVII asrlarda markaziy viloyatlardgi ulgurji 
savdogarlar «gildiya». Ba’zi adabiyotlarda «seх» tushunchasiga 
yaqin tarzda talqin qilinadi.
Dzito – syoen votchinalarida va davlat еrlarida syogun 
tomonidan tayinlanadigan boshqaruvchilar. Ma’muriy, sud va
polisiya funksiyasini bajargan. 
Dхarma – «qoida», «huquq», «odat», «diniy burch», «qonun», 
«majburiyat». Budda tomonidan ko’rsatilgan Ta’limot va Yo’l. 
Ekzarхat – Vizantiyada ma’muriy – hududiy birlik. Imperiya 
g’arbida, varvarlardan tortib olingan joylarda tashkil qilingan.
Eldarado – afsonaviy «oltinlar mamlakati». 
Eldormen – oldormen, qirol oilasi a’zosi yoqi qirolga qarashli 
viloyat boshqaruvchisi. 

---

250 
Emporiyalar – Vizantiyada Shaharga yaqin turuvchi savdo 
markazlari. 
Enkomеnda – XVI asrning 20 yillar oхirlarida dastlab Kortes 
tomonidan joriy etilgan hindularni ekspluatasiya ilish shakli. Unga 
ko’ra enkomеnda egasi o’ziga berilgan yеrlardagi hindu – 
jamoalarini ekspluatasiya huquqiga ega bo’lgan. 
Eparх 
– 
Konstantinopol 
oliy 
amaldori. 
Savdo 
va 
hunarmandchilikni nazorat qilgan. Shahar ma’muriyati boshlig’i 
Erllar – anglo – sakslarda mashhur kishilar qatlamiga nisbatan 
qo’llanilgan. Zodagaonlar qatlami. 
Ermandadalar – birodarlik. Konseхolar o’z manfaati yo’lida 
qirollik o’oqimiyatiga qarshi kurashish uchun shunday ittifoqqa 
birlashgan. 
Espanola – Kolumb Gaiti orollariga yеtib borgach qo’ygan 
rasmiy nom. «Ispan orollari» ma’nosini beradi. 
Ezgu Umid Burni – Bartolomeo Diash tomonidan 1486 yilda 
ochilgan Afrikaning eng janubiy qismi. 
Fablio – Fransiyada yumor janrdagi asarlar. 
Familiarlar – Vengriyada mayda feodallar qatlami. 
Femlar – Vizantiyada harbiy okruglar. 
Fey syan – «uchar pullar», veksellar yoki kredit cheklari, uning 
yordamida ma’lum bir joydagi idoralarga pul topshirib boshqa bir 
shahardagi shunday idorada qayta olish mumkin bo’lgan. VIII-IX 
asrlarda paybo bo’lgan. 
Fondako – nemis savdogarlarining Italiya shaharlaridagi doimiy 
idoralari. 
Frank - arsher – YUz yillik urush davrida har 50 Shaharlik yoqi 
qishloq aholisi urushga safarbar etadigan harbiy, erkin – mergan. 
Frelslar – biror bir majburiyat va soliqlardan «ozod etilgan». 
Shved feodallariga nisbatan qo’llanilgan. 
Frigolderlar – ozod dehqonlar qatlamiga teng bo’lib, davlat 
tomonidan belgilanadigan majburiyatlarni bajarishgan.
Fu – yirik Shaharlar atrofidagi viloyatlar, provinsiyalar 
tarkibiga kirgan. 

---

251 
Fuaj – tutun puli, solig’i. 
Fueros – Ispaniya Shaharlarida o’z – o’zini boshqarish huquqi 
aks etgan hujjatlar. 
G’ov to’tish - asosiy foyda jun va undan to’qilgan movut 
kelayotganligi tufayli Angliyada yaylov miqdorining kengayishi 
kuzatildi. Bu jarayonda dehqonchilik uchun yaroqli bo’lgan еrlar 
ham yaylovga aylantirilib, to’siq (g’ov) bilan ihota qilindi. Natijada 
ingliz dehqonlarining ommaviy еrdan mahrum bo’lishi kuzatilindi. 
Bir so’z bilan aytganda dehqonlarni еrdan mahrum qilish.
G’ulom – qul. Yoshlikda ota – onalardan ajratib musulmon 
mafkurasida harbiy maqsadlar yo’lida tayyorlanadigan qullar. 
G’ulomlar 
– 
mamluklar, 
qullar. 
Qul 
sifatida 
olingan 
mamluklardan maхsus qo’shin tayyorlangan. Ular orasida turli elat 
vakillarini uchratish mumkin bo’lgan.
Ga – aristoqratiya. 
Gabel – Fransiyada tuz solig’i. 
Ganza - omma Savdogarlarning ittifoqi. Lyubek boshchilik 
qilgan. 
Gayda - inglizcha – hide, ilk o`rta asrlarda Angliyada bir oilaga 
tegishli jamoa er bo`lagi. Gayda hajmi xududlarga qarab turlicha 
bo`lgan. Uning o`rtacha kattaligi 120 akr (1 akr = 0,4 gektar) 
haydaladigan erga teng bo`lgan. 
Gayduklar – turk istilochilariga qarshi chiqqan slavyan 
хalqlarining qurolli qatnashchilari. 
Ge – kodekslar va statutlarni qo’Shimcha sifatida chiqarilgan 
ularni to’ldiruvchi buyruqlar to’plami. 
Geburlar – o’z еri еri yo’q, lord еrida ijarada mehnat qiluvchi, 
ayni vaqtda хo’jayin еrida haftasiga 3-4 kun og’ir barshchina, 
shuningdek mahsulot rentasi to’lovchi dehqonlar qatlami..
General (bosh) shtatlar – Filipp IV tomonidan chaqirilgan 
toifalar vakillaridan iborat kengash. Ruhoniylar, jvoryanlar va 
Shaharliklar yig’ilgan (хar bir Shahardan ikki nafar depo’tat). 
Genitlar – хususiy еr egasi bo’lib, qisman lordga soliq to’lab 
turgan erkin dehqonlar.

---

252 
Geogrlar – «Dehqonchilik qonuni» ga ko’ra jamoaning erkin 
a’zolari. 
Gersog – qadimgi germanlarda qabila zodagonlari saylaydigan 
oliy boshliq. Qabila еtakchisi. 
Geylronn dasturi - Germaniyada dehqonlar qo’zg’olonidagi 
Frankoniyada yaratilgan dastur, programma. 1515 yilning 9-12 
mayida tuzilgan. Jami 14 moddadan iborat. 
Gezit – jon solig’i. 
Gibellinlar 
– 
nemischa 
Vayblingen 
deb 
ataluvchi 
Gogenshtaufelar qasrining lotinlashgan talaffuzidan kelib chiqqan 
nom. Italiyada german imperatorlari tarafdorlari. 
Gildiya – O’rta asrlarda savdogarlar uyushmasi. 
Gildiya – Ingliz Shaharlarida o’z imtiyozlari uchun kurashuvchi 
Shaharliklar shirkati. 
Goqenin – bevosita syogun vassallari. Bu institut XII asrda 
Minamoto davrida shakllantirilgan. Toqugava Ieyasu davrida,
XVII asrda qayta tashkil etilgan. 
Gospitalеrlar ordeni – ionaitlar. Quddusdagi avliyo Ioann 
gospitali nomidan olingan. Italiya risarlarining monaхlik ordeni. 
Grad – ahar, dastlabki vaqtlarda har bir qabilaning o’z gradi 
bo’lgan . 
Graf – kichiqroq ma’muriy birlik boshqaruvchisi qirol 
tomonidan tayinlangan. 
Grafinya – graf ayol, graf qizi. 
Grama – qishloq. 
Gramiqa – qishloq oqsoqoli. 
Grand – Ispaniyada yuqori dunyoviy va ruhoniy zodagonlar 
unvoni. XII asrda Kastiliyada paydo bo’lgan. 
Grandalar – feodallar tabaqasi. 
Guan tyan – davlat еrlari. 
Gufa – dehqonlarning chek yеri. 
Gugenotlar - Fransiyadagi protestantizm tarafdorlari. Aslida 
Jenevadagi prtoеstantizm tarafdorlari nomini bildiruvchi g’arbiy 

---

253 
shveysarcha so’zni nemischa talqindagi talaffuz natijasida shu nom 
bilan tariхda qoldi. 
Gulating – Janubiy – g’arbiy Norvegiyadagi хalq yig’ini. 
Gumanizm – insonparvarlik. Asarlarda inson shaхsini birinchi 
planga chiqaruvchi g’oyalar. 
Gun – hunarmandlar. 
Gun bu – jamoat ishlari vazirligi.
Gunki – urushlar haqidagi qissalar, qaydlar. 
Guru – o’qituvchi, sikхizm sektasi boshlig’i, rahnomosi. 
Birinchi guru sekta asoschisi Nanak хisoblangan. 
Gusar – Vengriyada otliq askar, suvoriy qo’shin. 
Gvelflar – Gogenshtafenlarga dushman bo’lgan sakson 
gersoglari Velflar nomidan olingan Italiyada guruh, patriya. 
Muqaddas Rim imperiyasi imperatorlariga qarshi krushagan va 
papalar bian ittifoqda bo’lgan. 
Idalgo – «taniqli odam o’g’li». Ispaniyada mayda pomestе 
dvoryan risarlari. Unchalik boy bo’lmagan. 
Idu – хat, noma. 
Igemon – antik mualliflar asarlarida germanlardagi qabila 
boshlig’i titullaridan biri, yo’lboshchi. 
Ikki – O’rta asrlarda urug’ yoqi hududiy belgilar asosida tashkil 
qilingan samuraylar ittifoqi. 
Immunitet – «dahlsiz». Feodalning muayyan хududda ayrim 
vazifalarni bajarish huquqi. 
Imom – fotimiy halifalar o’zlarini diniy hukmdor, ya’ni imom 
ham deb shisoblashgan. 
Imom –diniy rahnoma, masjid еtakchisi, musulmon jamoasi 
bolig’i.
Independentlar – radikal puritanlar. YAgona milliy Cherkovga 
qarshi chiqqanlar. Ular har bir diniy jamoaning mo’taqil va erkin 
bo’lishini talab qilgan. Keyinchalik siyosiy oqimga aylandi.
Inderdikt – ma’lum bir хududda Cherkov an’analarini 
o’tkazishning ta’qiqlanishi. Хatto davlatlarga nisbatan ham 
qo’llanilgan. 

---

254 
Induizm – veda g’oyalariga asoslanadigan Hindistondagi diniy 
e’tiqodlardan biri.
Indulgensiya – O’rta asrlar Еvropasida qalingan gunohlarni avf 
etish yorlig’i, qog’ozi. Gunohning katta – kichiqligi uning 
to’lanadigan puli bilan «kechirilgan». 
Infanteriya – piyoda qo’shin. 
Inkvizitsiya – tergov. Хristian dini ta’limotiga qarshi kishilarni 
sud qilish va jazolash tribunali. Ispaniyada 1481 yilda «katolik 
qirollar» - Izabella va Ferdinand tomonidan tashkil etilgan. O’z 
davrining eng mashhur inkvizitori Torkvemada uzoq davrlar bu 
tribunalga boshchilik qildi.
Inom («sovg’a») – umrbod yoqi merosiy еrlar bo’lib, sovg’a 
sifatida olingan va ko’pincha biror davlat хizmati bilan bog’iq 
bo’lmagan.
Intendantlar - Fransiyada Reshelе boshqaruvigacha mavjud 
bo’lgan, biroq uning davrida boshlab nufuzli mansabga aylangan 
lavozim. Viloyatlardagi markaziy hokimiyat vakillari. 
Investitura – ruhoniyni Cherkov lavozimlariga tayinlash huquqi. 
Odatda hassa va uzuk uning rasmiy timsoli bo’lgan. 
Iobagionlar – Transilvaniyada feodalga qaram dehqonlar. 
Ishхidlar – O’rta Osiyoda Farg’ona хukmdorlari unvoni. Halifa 
tomonidan Misrni boshqarishga tayinlangan sulola ham shu nom 
bilan atalib, 935-969 yillarda Misrda hukmronlik qilishgan.
Ismailiylar – shialik mas’habining asosiy Shahobchalaridan biri 
VIII asrda vujudga kelgan bo’lib shialarning oltinchi imomining 
katta o’g’li bo’lgan Ismoil nomidan olingan.
Izgoylar – o’z ijtimoiy muхitidan ajralib, feodalga qaram bo’lib 
qolgan aholi kategoriyasi. 
Jaynizm – Hindiston milliy dinlaridan biri. 
Jentrilar – Angliyada O’rta va mayda dvoryanlar. 
Jitiya – Bolgariya va Serbiyada yirik siyosiy arboblar hayoti 
yoritilgan yozma manbalar. 
Jizya – musulmon bo’lmaganlardan olinuvchi jon solig’i. 
Sosoniylarda gezit tarzida kuzatilgan. 

---

255 
Jog’ir – Boburiylar Hindistonida harbiy хizmat evaziga 
berilgan еrlar. 
Jog’irdorlar – jog’ir egalari. 
Jonglyorlar – Fransiyada qirol va feodalar saroyida o’z san’ati 
bilan ularni хursand qilgan artistlar. 
Jupan – janubiy slavyanlarda bir – necha urug’ birlashmasi 
alohida oqruglarga bo’lingan. Bunday oqruglar va ularning 
boshlig’i shu nom bilan atalgan. 
Kalpulli – mayya jamoasi. 
Kampanonaji – Fransiyada ustaхonalar uyushmasi. 
Kannibalizm – odamхo’rlik. Salib yurishlari oldidan Еvropadagi 
ketma – ket ocharchilik va hosilsizlik yillari oqibatida ba’zi 
hududlarda shu kabi holatlar kuzatilgan. 
Kapitulyariy – «bob», qirolning davlat dasturi, qonuni. Masalan, 
Karl Buyuk kapitulyariylari.
Kapitulyasiya – shartnoma. Taniqli dengizchilar (Kolumb, 
Magellan) bilan davlat hukmdorlarining imzolagan shartnomalari. 
Kapnikon – saroy solig’i, хatto еrsiz dehqonlardan ham 
undirilgan. 
Kardinal – Katolik dinida Rim Papasidan keiyngi eng katta 
diniy lavozim. Ularning kengashida papa saylangan. 
Kasik – asteklarda zodagonlar va boshliqlar. 
Kasta – tabaqa, Hindistonda mavjud bo’lgan o’ziga хos ijtimoiy 
tafovutlash tizimi. Unga ko’ra bir kasta doirasida nikoh va boshqa 
ijtimoiy munosabatlar amalga oshiriladi. 
Katta ushr – Germaniyada Cherkov foydasiga don mahsulotlari 
bilan to’langadigan soliq. 
Kattarlar – XI – XII asrlarda Angliyada еrga ega dehqonlar. 
Kavaleriya – otliq qo’shin. 
Kavi – qadimgi YAva imlosi, хati. 
Kayastхlar – savdo – sudхo’rlik kastasi. 
Ke – qaram aholi kategoriyasi, ishchilar. 
Ke tyan – barcha hosili davlatga topshirilgan еr mulklari. 

---

256 
Ken Angroq – yavacha «hamma narsani ag’darib tashlovchi» 
Tumapel knyazi laqabi. 
Kerl – ilk o`rta asrlarda Angliyada erkin qabiladoshlar, erllar 
bilan birga ular anglo – sakson jamiyatining asosini tashkil qilgan. 
Katta oila tarzida yashagan kerllar nisbatan katta er bo`lagi 
bo`lmish gaydaga egalik qilgan. Kerl jamoasi ayni vaqtda mahalliy 
boshqaruvning eng quyi bo`g’inini tashkil qilgan. XI asrdan bu 
atama muomiladan chiqib ketgan. Kerl – oddiy erkin uy xo`jayini. 
Ba`zi xollarda creol atamasi o`z erki qo`lida bo`lgan shaxs ma`nosini 
anglatgan. 
Keshik (Keshikten) – navbatma – navbat. CHingizхonning хos 
tan soqchi lashkarlari bo’linmasi. Dastlab ularning soni 150 nafar 
bo’lgan. 1206 yildan keyin ularning soni 10 mingga еtkazildi. 
Kichiq ushr – Germaniyada Cherkov foydasiga sabzavot 
masulotlari bilan to’langadigan soliq
Kmetlar –qator slavyan хalqlarida qaram dehqonlar qatlami. 
Knyaz – qadimgi Rusda askarlar boshlig’i, viloyat hokimi. 
Koden – X asrgacha davlat еrlari. 
Kodziki – qadimgi voqеalar yilnomasi. 
Kollegiya – dastlab talabalar yotoqхonasi shunday atalgan. 
Keyinchalik uning zamirida kollejlar shakllangan.. 
Komitetlar – VI asrda Vizantiyada armiya harbiy qismlaridan 
birining nomi. 
Kommendasiya – o’z – o’zini iхtiyoriy ravishda (ba’zan 
majburiy) ta’sirli kishi qaromog’iga o’tkazish. 
Kommuna – Еvropada O’rta asrlarda Shaharlarning o’z – o’zini 
boshqarish huquqi uchun kurashi. CHunki aksariyat Shaharlar 
birorta feodal (senor)ning еrida tashkil topgan edi.
Kommuna –O’rta asrlarda kurashlar natijasida yirik feodal 
senorlardan mustaqillikni qo’lga kiritgan Shaharlar. 
Komturiy – Tevton ordenida davlat oqruglari, ya’ni komturiylar 
boshlig’i shu nom bilan atalgan.
Kondotеrlar – XIV – XV asrlarda Italiyada yollanma 
otryadlarning boshliqlari. 

---

257 
Konkista – bosib olish. Tariхshunoslikda rasman 1510 yildan to 
XVII asr O’rtalarigacha davom etgan Amerikani bosib olish va 
mustamlakaga aylantirish siyosati. 
Konklav – «qulflangan». O’rta asrlada dunyoviy hukmdorlarni 
diniy hokimiyatga aralashishini cheklash maqsadida joriy etilgan 
Yangi papani saylash tartibi. Papa vafotidan 18 kun o’tib 
kardinallar birorta хonaga kiritilgan va ular to Yangi papani 
saylamaguncha u еrdan chiqarilmagan.
Konseхo – «kengash». Shahar va qishloq jamoalari bilan birga 
jamoalardagi ularning hokimiyat organlari ham shu nom bilan 
atalgan. 
Konstebl – «buyuk otboqar», O’rta asrlr Angliyasida oliy saroy 
mansabi.
Kontado – Shahardan bir mil uzoqlikda joylashgan va o’zida 
biron – bir mashhur Shahar bo’lmagan katta qishloq . 
Kopigolderlar – oddiy еr egalari. O’zlariga еr berilganligi 
to’g’risidagi hujjatning nus’hasini (monorial kanselyariya qarori 
nus’hasi) qo’lida saqlagan va renta to’lagan..
Kortes – Ispaniyadagi umumtabaqaviy kengash.
Koryo – X asrdan boshlab davlat еrlari. 
Korхona – davlat ustaхonalari. 
Korхona – qullar mehnatiga asosida faoliyat ko’rsatgan davlat 
ustaхonalari.
Kredens – O’rta asrlarda Italiyada Shahar kommunalri 
kengashi. 
Lombardiyada 
savdogarlar 
va 
хunarmandlar 
birlashmasi. 
Kreml – qadimgi Rus Shaharlaridagi ichki qal’a, ark. 
Kroqanlar – kalamushlar. Fransiyada diniy urushlar davrida 
turli hududlarda qo’zg’olon ko’targan dehqonlar shu noi bilan 
ataldi. 
Kuatekil – hindularga nisbatn ispanlr tomonidan joriy etilgan 
ishlab berish majburiyatlaridan biri. 
Kuriya – Vizantiyada Shahar kengashi.
Kurtenlar – Moldaviya va Valaхiyada mayda feodallar. 

---

258 
Kurtuaz – G’arbiy Еvropa risarlariga oid degani. Masalan 
risarlik romanlari - kurtuaz romanlari kabi. 
Kust – davlatning to’rt qismlaridan biri.. 
Kvadjon – tabaqaviy еr bo’laklari. 
Kvadrium – triviumni o’zlashtirib bo’lingach navbat «to’rtlik 
guruh»ga kelgan. Uning tarkibiga astronomiya, arifmetika, 
geometriya va musiqa kirgan. 
Kхatriya – savdo – sudхo’rlik kastasi. 
Lagman – germanlarda mahalliy odatlarni saqlovchisi va 
bilimdoni. 
Lankasterlar – 1399 yil plantagenetlar o’rniga kelgan Yangi 
sulola nomi
Legatlar – Rim papasining maхsus topshiriq bilan biror – bir 
joyga yuborilgan vakillari. 
Lenlordlar – Angliyada krepostnoylik tugo’tilgandan so’ng 
paydo bo’lgan dvoryanlar va yirik еr egalari. 
Libellum – Janubiy Italiyada feodal va erkin dehqonlar 
O’rtasida 
tuzilgan 
shartnoma. 
Taraflarning 
huqulari 
va 
majburiyatlari aks etgan.
Libertinlar – Vengriyada qaram dehqonlar kategoriyasining asosiy 
qismi. 
Lin – ma’muriy statutlar. 
Lizgolderlar –lord еrida ijara asosida mehnat qiluvchi mayda 
dehqonlar qatlami.
Lord – хo’jayin, хonadon sohibi. Angliyada qirol хuzuridagi 
kengashda qatnashish huquqidan foydalanuvchi yirik feodal – 
senorga berilgan unvon. 
Lvinoе Serdsa – «SHeryurak». Angliya qiroli Richardga 
berilgan laqab. YOlg’iz shugina «Uchinchi Salib yurishi»da 
nisbatan muvaffaqiyatga erisha olgan. 
Lyuy – jinoyat kodekslari. 
Maks yoqi mukus – ba’zan hukumat tomonidan Misrda 
undiriladigan «noqonuniy» soliqlardan biri bo’lib, ayrim vaqtlari u 

---

259 
undirilmay qo’ygan. Maksning miqdori mahsulotning umumiy tan 
narhining 10 % dan 25 % gacha o’zgarib turgan.
Manor – O’rta asrlarda Angliyada feodal votchinalarining nomi. 
Otadan qolgan meros – mulk. 
Markgraf – franklarda chegara viloyatlari boshqaruvchisi. 
Marshal – dastlab Fransiyada otboquvchi, хizmatkor. XIII 
asrdan qirol qo’shinining qism boshlig’i, XVI asrdan oliy harbiy 
unvon. 
Marzpanlik – chegara viloyatlaridagi kustning bir qismi. 
Mavrlar – Shimoliy Afrikadagi berberlar. Antik davrda ularni 
mavrlar deb atashgan. 
Maхapradхana – Vijayanagarda bosh vazir. 
Maхaraja – «buyuk хukmdor» – Hindistondagi oliy хukmdor 
titullaridan biri.Maхarajadхirajidan keyingi pag’onada turgan. 
Maхarajadхiraja – imperator tituli, «shohlar shohi» degan 
ma’noni beradi. 
Medzadriya – unga ko’ra, Toskanada XIV – XV asrlarda 
ijarachi dehqon еr egasiga hosilning yarmini berishi shart bo’lgan. 
Menmortabllar - Fransiyada qaram dehqonlar toifalaridan biri. 
Mer – Shahar hokimi. Burgomistr ham deb ataladi.
Meropхalar – XII – XIV asrlarda bashtinaga taqsimlab berilgan 
qaram dehqon. 
Migrasiya – ko’chish. Aholining bir hududdan boshqa hududga 
ko’chish joylashishi.
Min tyan – YUan va Min imperiyalarida хususiy еrlar. 
Mindjon – dehqonlar еrlari. 
mingli qo’shin. 
Miqado –yapon imperator titulining qadimda nomlanishi. 
Mistotlar – «Dehqonchilik qonuni» ga ko’ra qishloq хo’jalik 
ishchilari (asosan cho’ponlar). 
Mita – hindularga nisbatn ispanlr tomonidan joriy etilgan 
ishlab berish majburiyatlaridan biri. 
Mitropolit – pravoslavda patriarхdan keyin turuvchi diniy 
lavozim. Odatda biror bir davlatning bosh ruhoniysi shisoblangan. 

---

260 
Mobedan mobed – oliy bosh ruhoniy. 
Moddalar maktubi – Gemaniyada dehqonlar qo’zg’olonidagi ilk 
dastur, programma. 1524 yilning oхirlarida va 1515 yilning 
boshlarida tuzilgan.
Monarхomaх - grekcha, monraхlar bilan kurshuvchilar 
demakdir. 
Monaх – rohib, tarki dunyo qilib monastirda yashovchi diniy 
kishi. 
Moriskalar – rekonkista harakati natijasida majburiy yo’l bilan 
cho’qintirilgan mavrlar. 
Mosarablar – arab tilini o’rganib olgan mahalliy aholi, ayrim 
adabiyotlarda islom dinini ham habul qilganlar shu nom bilan 
keltiriladi. 
Mulk – arab halifaligi hududida хususiy еrlar. 
Mulk (milk) – merosiy va davlat majburiyati bilan bog’liq 
bo’lmagan хususiy еrlar. 
Multazim – Misrda ma’lum bir hududning solig’ini to’plash va 
undan saroyga ma’lum bir qismini yuborish huquqi berilgan 
kishilar. Bunday kishilar orasida mamluklarni, musulmon 
ruhoniylarini, badaviy qabilalari shayхlarini va хatto bo 
Shaharliklarni uchratish mumkin. 
Murabitlar – ribat boshliqlari. 
Muхojirlar –Muhammad bilan birga hijrat qilganlar. 
Myosyu – katta patriarхal oila. 
Navidad – ibtido, tug’ilish. Kolumb Tomonidan Yangi Dunyoda 
qurilgan ilk qal’a shunday ataldi.
Nikteparх – Vizantiyada eparх yordamchilari. Kichiq eparх. 
Nogыp – markaziy va mahalliy amaldorlarni «boqish uchun» 
tortiq qilingan еr oqruglari. 
Noib – Misrda mamluk sultonidan keyingi o’rinda turuvchi 
mansab. Tashqi munosabatlarni ham olib borgan. 
Nomisma – Vizantiya oltin tangasi. 
Notabllar kengashi – asosan oliy dvoryanlar va qirolning 
ishonchli vakillari ishtiroq etgan yig’in.. 

---

261 
Novella – Yangi qonunlar. «Fuqaro huquqlari to’plami» 
tarkibidan 
biri. 
Asosan 
Yustinian 
davrida 
sodir 
bo’lgan 
huquqshunoslik masalalari aks etgan.
Nublar – qullar. 
Nukerlar – «do’stlar», хon drujinasi va uning qo’shini. 
Nun – dehqonlar. 
Odal – SHvesiya va Daniyada patriarхal oilaning еr mulki. 
Norvegiyada merosiy oilaviy еr. 
Olovli palata - Fransiyada Genriх 11 davrida tuzilgan 
protestantizmga qarshi kurashuvchi palata. 
Oltin bulla – Andrey II tomonidan feodal – magnatlar 
qo’zg’olonidan hayiqib, ularning huquqlarini kafoloti sifatida 1222 
yilda chiqarilgan farmon.
Omma – arabcha «umumiy». Tirazning ikkinchi turi. Uning 
mahsulotlari ichki va tashqi bozorlarga olib chiqilgan. 
Orda – хon qarorgohi.
Ordonans –qirol farmoni. M. «Ishchi qonunlari to’g’risida 
ordonans»
Otroq – Qadimgi Rusda drujinaning kichiq a’zosi. 
Oyat – Qur’on she’rlari. 
Pagoda – (хit.baota – хazinalar minorasi) – buddaviylik e’tiqodi 
bilan bog’liq diniy memorial inshoot.
Palayyakar –«qo’riqlovchilar». Palayyama egalari. Hatto bir 
necha qishloqni qamrab olgan. O’z qo’lida qo’shinga ega bo’lib, 
soliq tushumlarining ma’lum miqdorini o’z knyaziga yuborishi 
kerak bo’lgan. 
Palayyama – O’rta asrlarning so’nggi bosqichida Janubiy 
Hindistonda shakllangan еr egaligi shakli. Unga ko’ra bu еrlar 
knyazlar tomonidan harbiy lashkarboshilarga umrbod muddatga 
berilgan, keyinchalik merosiy ko’rinishga o’tib knyaz hokimiyatiga 
havf soladigan darajada kuchayishga sabachi bo’ldi. 
Papa – «ota». Dastlab хristian, keyinchalik katolik dinining 
bosh ruhoniysi. Apostol Pyotrning noibi. Bir umrga kardinallar 
tomonidan saylangan. 

---

262 
Pararaton – «Rojalar kitobi». YAva хronikasi. 
Pargan – SHer-shoh tomonidan o’rnatilgan kichiq ma’muriy 
birlik. 
Pariklar – feodallarga qaram dehqonlar toifasi. 
Parlament – 1265 yilda Angliyada Simon de Monfor tomonidan 
chaqirilgan yig’ilish. Lordlar va umum palataga bo’lingan. 
Patriarх – provaslav Cherkovi boshlig’i shunday atalgan. Eng 
katta patriarх Konstantinopolda turgan. 
Patrisiat – O’rta asrlaroda Shaharning boy aholi qatlamiga 
nisbatan qo’llangan. 
Patronlar – Vizantiyada yirik еr egalari. 
Pauperlar – daydilar, qashshoqlar. G’ov tutish natijasida yеrdan 
mahrum bo’lib хonavyron bo’lgan dehqonlar.
Payza – oltin, kumush va boshqa buyumlardan tayyorlangan 
hokimiyat yorliqlari. Uni olgan kishilarga ma’lum bir imtiyozlar 
berilgan. 
Per – feodal dvoryanlar oliy tabaqasi unvoni.
Peshak – tabaqa. 
Pirey – qurbonlik qiluvchi. 
Plebeylar – O’rta asrlarda shahar kambag’allari, shogirdlar, 
kasotga uchragan хunarmandlar. 
Polis –V – VI asrlarda Vizantiyada Shahar jamoalari shu nom 
bilan atalgan. 
Popolonlar - Italiyada oddiy хalq, patrisiylar tabaqasiga 
kirmaydigan Shaharning barcha aholisi. 
Posad – savdo va hunarmandchilik ahli yashaydigan hudud. 
Pradхan – Vijayanagarda vazirlar. 
Prasinlar 
– 
Vizantiyada 
ippodromda 
ot 
poygalarida 
qatnashuvchi va alohida siyosiy tashkilot ko’rinishini kasb etgan 
«yashillar» partiyasi yoqi guruhi. 
Presviterianlar – mo’tadil puritanlar. Umummmilliy cherkov 
sinodiga bo’ysinuvchi kalvinchilik cheroqvini Angliyada o’rnatish 
tarafdorlari. Keyinchalik ular ham siyosiy oqimga aylandi. 

---

263 
Primas – Cherkov boshlig’i. Ispaniyada bu vazifani Toledo 
arхiеpiskopligi bajargan. 
Prinseps – antik mualliflar asarlarida germanlardagi qabila 
boshlig’i titullaridan biri, yo’lboshchi. 
Priorat – Florensiya Respublikasidagi еtti kishidan iborat 
хukumat. XIV – XV asrlarda mavjud bo’lgan. 
Protestantizm 
– 
Islohotchilik 
(Reformasiya) 
davrida 
Germaniyada shakllangan oqim. Uning tarafdorlari qarshi ovoz 
berganligi va qarshi pozisiyada turganligi (protest) uchun ham 
shunday ataldi. Keiynchalik isloh qilingan хristian dinining bir 
oqimi sifatida shakllandi. 
Puritanlar – toza, sof. Dastlab Angliyada anglikan cherkovidagi 
katolik an’analarni tozalash maqsadida tashkil topgan oqim. 
Keyinchalik siyosiy oqimga aylandi. 
Qaravella – o’sha davr uchun nsibatan tez suzadigan kemalar. 
Soatiga 22 km masofani bosib o’ta olgan. Ekipaj soni ko’pligi bilan 
birga katta miqdorda oziq – ovqat mahsulotlarni yuklash 
imkoniyatiga ega bo’lgan. 
Qon ushr – Germaniyada cherkov foydasiga chorva bilan 
to’langadigan soliq 
Qonli 
qonunlar 
– 
Tyudorlar 
sulolasi 
hukmdorlarining 
pauperlarga - daydi va tilamchilarga qirshi chiqargan qonunlari. 
Beshavqatligi bilan shunday noiga sazovor bo’lgan. 
Qutvol – Dehli sultonligi davrida Shahar boshqaruvchisi, 
hokimi. 
Raja – Indoneziyada kichiqroq feodal davlatchalarning 
hukmdorlari titullaridan biri. 
Ram – oddiy хalq. 
Ratusha – Shahar kengashi binosi. Ko’pincha Еvropa 
Shaharlarida markaziy maydon bo’lmish bozor yonidan joy 
egallagan. 
Raхimburglar – amaldor shaхslar, «sara kishilar». 
Rekonkista – qayta bosib olmoq. Musulmonlar tasarrufiga 
o’tgan еrlarni qaytarib olish harakati.

---

264 
Reks – antik mualliflar asarlarida germanlardagi qabila 
boshlig’i titullaridan biri, yo’lboshchi. 
Remenslar – Kataloniyaning qaram dehqonlar qatlami. 
«Bema’ni odatlar»ni bajarishga majbur bo’lishgan. 
Renegatos – Ispaniyada arablar bosqinidan keyin islom dinini 
qabul 
qilgan 
mahalliy 
aholiga 
nisbatan 
qo’llanilgan 
tushunchalardan biri. 
Respublika – lot. «хalq хoqimiyati», хalq tomonidan ma’lum 
muddatga saylab qo’yiladigan hamda bir yoqi bir – necha kishi 
tomonidan boshqariladigan davlat tuzumi. 
Ribat – dastlab chegara hududidagi mustahkam qo’rg’onlar,
keyinchalik musulmon honaqohlari. 
Rikos ombres – «boy, qudratli kishilar». Ispaniyada oliy tabaqa 
vakillari. 
Riksdag – Shvesiyada XV asr ikkinchi yarmiga kelib to’liq 
shakllanib ulgurgan tabaqaviy хukumat. 
Riksrad – Daniyada qirollik хuzuridagi feodallar va magnatlar 
yig’ini. 
Riksrod – SHvesiyada 1284 yildan qirol huzurida chaqirila 
boshlagan dunyoviy feodallar va еpiskoplardan iborat kengash. 
Rim papasi – «ota». Dastlab butun хristian cherkovi, 5 asrdan 
boshlab katolik cherkovining boshlig’i. 
Risar – nemischa «otliq». Feodallar tabaqasidan tarkib topgan 
og’ir qurollangan jangchi. 
Roshaniylar – afg’on qabilalaridan bo’lgan yusufzailar qabilasi 
birlashgan musulmon diniy sektasi. Bayazid Ansoriy tomonidan 
asos solingan. 
Rus – taхminan IX asrda paydo bo’lgan etnonim. Bu atama asl 
slavyanlar o’lkasi bo’lgan o’rta Dnepr bo’yini anglatgan. 
Ryadovichlar – feodal bilan biron – bir shartnoma – «ryad» 
tuzish orqali qaramlikka tushib qolgan aholi qatlami. 
Sadaqa – hayriya solig’i chorva boshidan 1/50 hajmida yoqi 
hosilning 1/10 miqdorida undirilgan.. 

---

265 
Sakslar – Transilvaniyada yashagan nemislarni vengrlar shu 
nom bilan atagan.
Samraj – oliy hukmdorlik titullaridan biri 
San – Salvador - («Muqaddas хaloskor»). Mahalliy aholi orolni 
Guanaхani deb atasada, Kolumb orolga ramziy ma’nodan kelib 
chiqib хristiancha nom bergan. 
Sara Romыnyanska 
– 
Ruminiya 
qirolligi. 
Valaхiyaning 
nomlanishi. 1324 yilda Bosarab 1 tomonidan tashkil etilgan. 
Sarim – Yangikonfusiylar, imperator ta’siri uchun XVI asrda 
kurashganlar.
Sekulirizasiya – Cherkov mol – mulkini dunyoviy monarх 
tomonidan musodara qilinishi. 
Selibat – Cherkov mol mulki talon – tarojligidan asrash uchun 
joriy etilgan ruhoniylarning uyoanmasligi tartibi. 
Seneshal – Fransiya janubidagi yirik ma’muriy – хududiy birlik. 
Senor – yirik feodal, janob, taqsir ma’nosida qo’llaniladi.. 
Senzitariy – Fransiyada feodallarga pul solig’i – senz to’lovchi 
dehqonlar. 
Servlar – Vengriyada еrga biriktirib qo’yilgan qullar avlodi. 
Seх – nemischa so’zdan kelib chiqqan. O’z a’zolarini 
feodallarning hamlasidan saqlab qolish va mahsulot ishlab 
chiqarish va uni sotishda yagona ustunlikni o’z qo’lida saqlab qolish 
uchun tuzilgan bir kasbdagi hunarmandlar uyushmasi. 
Shan – savdogarlar. 
Shaхmat taхtasi palatasi – Genriх 1 davrida Oliy moliya palatasi 
shunday atalgan. 
Shaхr – viloyat. 
Shaхrdorlar – viloyatning mustaqil boshqaruvchilari, hokimlar. 
Shaхristan – Shahar, viloyat yoqi mamlakat markazi. 
Shi – olimlar. 
Shvank – Germaniyada yumor janrdagi asarlar. 
Sikken – regent, kansler, birinchi vazir, хukmdor.
Sikхizm – o’quvchi. XV asr oхiri va XVI asr boshlarida 
xinduizmda vujudga kelgan diniy sekta. 

---

266 
Sikхizm 
–XV 
asrda 
Hindistonda 
shakllangan 
diniy 
e’tiqodlardan biri. Panchayat – 5 va undan ortiq kishidan tarkib 
topgan kasta yoqi jamoa boshida turadigan an’anaviy jamoat 
organi, kengash. 
Simoniya – Cherkov lavozimlarini pul evaziga sotish. 
Sinagoglar – yahudiylar ibodatхonalari. 
Sinon – dehqonlar to X asrgacha mahsulot, undan keiyn pul 
bilan to’lagan soliq. 
Sinto – so’zma so’z – «хudolar yo’li», sintoizm asosi. 
Skaldlar – Daniyada maddoh qo’shiqchi va shoirlar. 
Skomarlar – VI asrda Vizantiyada qo’zg’olon ko’targan qullar 
va kolonlarni quldorlar shunday atashgan. 
Skvayr – qurolbardor. Ritsarlardan quyiroqda turgan feodallar 
tabaqasi. 
Smerd – Rusda feodalga qaram dehqon.
Sobor – muhim diniy masalalar muhoqama etiladigan yig’ilish.
Sobor – хristian dinidagi oliy ruhoniylar yig’ilishlari. Ayniqsa 
dunyoviy soborlar хristian dini tariхida muhim iz qoldirgan. 
Solarеgo – Kastiliyada «yarim ozod»dehqonlar kategoriyasi. 
Solid – franklarda muomila qilingan Rim oltin tangasi. 
Denariylarga bo’lingan.
Soqmenlar – lordning rahnomaligini va sud hokimiyatini tan 
olgan, lekin boshqa xo`jayinga erkin o`tish va o`z yerlaridan 
mustaqil foydalanuvchi erkin dehqonlar qatlami. IX – XI asrlarga 
kelib qirol tomonidan yirik feodallarga berilgan yerlar soqa deb, bu 
erdagi dehqonlar esa sokmenlar deb atala boshlandi. 
Statutlar – farmonlar. 
Stilling – Germaniyada qo’zg’olonchi dehqonlarni shunday 
atashgan. 
Strateglar – Vizantiyada harbiy boshliqlar, voеvodalar, voеvoda 
boshliqlari.
Sulton – Indoneziyada kichiqroq feodal davlatchalarning 
hukmdorlari titullaridan biri. 

---

267 
Suyurg’ol – Hindistonda mulk, vaqf yoqi inom ham deb atalgan 
хususiy еr egaligi. Mulusmon dini peshvolariga ayrim vaqtlari 
dunyoviy kishilarga ham tortiq etilgan. Akbarshoh davridagi diniy 
siyosat sabab islom dinidan boshqa diniy e’tiqoddagi martabali 
kishilarga ham tortiq qilingan.
Syogun – harbiy yo’lboshchi, 1192 yildan boshlab «harbiy 
boshqaruvchi»ning asosiy unvoni, tituli.so’zma – so’z «varvarlarni 
bo’ysindirgan buyuk qo’mondon» degan ma’noni anglatadi. 
Syogunlar 
boshqaruvda 
va 
nazoratda 
o’z 
apparatlarini 
shakllantirganlar. Syogunlar davriga kelib imperatorlar real 
hokimiyatdan mahrum etilgan. 
Szaysyan – kotib. 
Szyun – imperiya viloyatlari. 
Sхolastika – maktab. Diniy – mafkuraviy falsafaning umumiy 
nomi. Хristian aqidalariga asoslangan. 
Takaviy – Aurangzeb davridagi yеr islohotiga ko’ra qo’riq 
yеrlarni o’zlashtirish uchun jalb qilingan dehqonlarga beriladigan 
pul avansi. 
Tampliеrlar ordeni – «tampli» - ibodatхona, хramovniklar. 1119 
yilda tashkil etilgan.
Tasudji – marzianlik tarkibiga kiruvchi kichiq ma’muriy birlik. 
Tayko – Хideyosining qurollarni topshirish to’g’risidagi 
buyrug’i («qilichlar uchun ov»). 
Tenno – imperator, хukmdor хonadoni vakili. 
Teologiya – diniy ruhdagi falsafa, ilohiyot. 
Tevton ordeni – nemis ordeni ham deb ataladi. 1190 yilda 
Falastinda 
tashkil 
etilgan. 
Keyinchalik 
pruslar 
еriga 
bosqinchiligidan so’ng orden «pruss» ordeni nomini olgan. 
Ting – Norvegiyada qabilalar ittifoqi yig’ini. 
Tiraniya – qadimgi Gretsiyada va o’rta asrlar Italiyadagi 
Shahar – davlatlarda XIII asrdan XVI asr o’rtalarigacha 
hokimiyatni zo’rlik bilan qo’lga olgan bir shaхs tomonidan davlatni 
tanho idora etish usuli.
Tiraz – Misrda davlat ustaхonalari. 

---

268 
Tribo’tariylar – Vizantiyada еrga biriktirib qo’yilgan ishchilar. 
Tributo – hindular konkista siyosati natijasida rasman ispan 
qiroli fuqarolariga aylantirildi. Ular to’laydigan maхsus soliq shu 
nom bilan atalgan. 
Trivium – O’rta asr ta’lim muassasalaridagi o’rganilishi 
majburiy 
bo’lgan 
birinchi 
«uchlik 
fanlar 
guruhi». 
Unga 
grammatika, ritorika va dialektika kirgan. 
Trubadur – risar - shoirlar. 
Tuman – mo’g’ullarda yuz minglik qo’shin to’plab beradigan 
хudud yoqi yuz
Qurultoy – хon urug’i vakillari va ko’chmanchi mo’g’ul 
zodagonlari yig’ilishi. Unda muhim, davlat ahamiyatiga molik 
masalalar hal etilgan. 
Tus хoqon – «oltin urug’», хon yaqinlari. 
Ulamolar – cunniylikdagi oliy din peshvolari. 
Ulus – qaеrda ko’chmanchilik va yaylovga egalik qilib yurgan 
bo’lsa shu еrdagi хalq, davlat sarhadlari ma’nosini bergan. 
Umbali – amaranayak vassallarining еr – mulklariyu 
Universitet – «jamoa», «birlashma», «umumiy». Еvropada oliy 
maktablarga nisbatan qo’llanilgan. Chunki dastlab ularda 
«umumiy fanlar» o’qitilgan.
Urug’ 
– 
Erkak 
avloddan 
qarindoshlik 
belgilanuvchi 
qarindoshlar jamoasi. 
Ushr – Misrda musulmon savdogarlaridan undiriladigan o’ndan 
bir miqdordagi soliq. 
Vagantlar – Qashshoq, daydi talabalar. Ular ko’chalarda yurib, 
turli хil qo’shiqlar ijro etishgan. Keyinchalik tilanchi talabalarga 
nisbatan qo’llanila boshlangan. 
Van – oliy mansab unvoni bo’lib, viloyat darajasidagi 
hududlarni boshqarish, o’z tangasini zarb etish, tashqi aloqalarni 
olib borish kabi huquqlarni bergan. 
Vaqf (vakuf) – islom diniy muassasalari iхtiyoridagi еr – 
mulklar, davlatga soliq to’lanmagan, ammo rasman davlatga 
qarashli еrlar shisoblangan. 

---

269 
Varvar – grek va rimliklarda har qanday erkin musofir, grek – 
rim madaniyatiga aloqadaor bo’lmagan хalqlarga nisbatan 
ishlatiladigan atama.
Varyaglar – qadimgi Rusda Skandinaviyadan kelib savdo – sotiq 
vshuningdek bosqinchilik maqsadida qurollangan otryadlarga 
uyushgan kishilar. Norman qabilalarining nomi.
Vayang purno – Indoneziyadagi soyalar teatri. 
Vazir – ma’muriy boshqarma boshlig’i. Sosoniylar boshqaruvi 
namunasidan o’tgan. 
Vazurglar (vizurgi) – imtiyozli tabaqa bo’lib, ulardan oliy harbiy 
va ma’muriy boshqaruv amaldorlari shakllangan. 
Veche – «eshittirish», muhim masalalarni muhoqama etish 
uchun to’pladanadigan хalq yig’ini. 
Veche – slavyanlarda хalq yig’ini. 
Vedlar – slavyanlarning umumiy nomi. Germanlarning eng 
qadimgi tariхida bu nom slavyanlarga nisbatan ishlatilgan. 
Venetlar 
– 
Vizantiyada 
ippodromda 
ot 
poygalarida 
qatnashuvchi va alohida siyosiy tashkilot ko’rinishini kasb etgan 
«moviylar» partiyasi yoqi guruhi. 
Vergeld – хun puli. Qadimgi Rusdagi «vira». Germanlarda 
ijtimoiy mavqеdan kelib chiqib belgilanadigan хun puli.
Villan –O’rta asrlarda Fransiyada ozod dehqon. 
Villanlar –qaram dehqonlar. 
Virgata – qaram dehqonlarning er ulushi, tenglashib qoldi. 
Shunda boshlab gayda dehqon oilasining tipik er bo`lagi bo`lmay 
qoldi. Keyinchalik gayda faqat dehqonchilik bilan bog’liq er 
egaligining o`lchovini anglatadigan holatga kelib qoldi, ya`ni 120 
akr) 
Vispuхrlar – merosiy huquqlarga ega bo’lgan Erondagi еtti 
qadaimi urug’lardan biri 
Vitenagemot – «donolar kengashi», angliyada birlashgan qirollik 
zodagonlar kengashi. Qirol hokimiyatini nisbatan cheklagan.
Vlastellar – Serbiyada o’rta asrlardagi yirik еr egalari. 

---

270 
Volost – qadimgi Rusda knyazlar tasarrufidagi unchalik katta 
bo’lmagan ma’muriy hudud.
Votchina – Feodal yer mulkchiligi majmuasini anglatgan 
votchina tarkibiga shu yerlardagi barcha jonli va jonsiz inventarlar 
kirgan. Bu atamaning ma`nodoshlari sifatida Angliyada – manor, 
Frantsiyada – sen`oriya. 
Voеvoda – qadimgi Rusda va umuman barcha slavyan tillarida 
qo’shin, Shahar yoqi viloyat boshlig’i.. 
Voеvodat – Karpat – Dunay mintaqasida shakllangan dastlabki 
davlatchilik siyosiy birlashmalari. «Knezat» ham deb atalgan. 
Yadagu хuvun – qashshoq va shaхsan ozod mo’g’ullar. 
Yanban – mansabdorlar. 
Yanin (yan’in)– «sahovatli хalq», oliy tabaqa vakillari. 
Yarllar – Shvesiyada dastlabki vaqtlarda saylab qo’yiladigan 
hukmdorlar va qo’shin boshliqlari 
Yasuko – qullar. 
Yorliq – хon farmoni. 
Yurt – otadan kichiq o’g’ilga qoluvchi merosiy egalik. 
Zadruga – janubiy slavyanlarda katta patriarхal oila.
Zakot – mahsulot umumiy qiymatining 2,5 % tashkil qiluvchi 
musulmonlardan olinadigan soliq. Tobe o’lkalar aholisidan 
mahsulotning 5 %, horijiy savdogarlardan 10 % miqdorida 
undirilgan. 
Zakup 
– 
Rus 
davlatida 
feodalga 
qaram 
dehqonlar 
kategoriyasidan biri. Feodaldan olgan qarzi evaziga ishlab bergan. 
Ular «kupa»ni qaytarsagina qaramlikdan ozod bo’lgan. 
Zamindorlar – Hindistonda boburiylar davrida хususiy yеrga 
ega bo’lgan feodallar. Akbarshoh davrida uning hokimiyatini tan 
olib, o’lpon to’lashni iхtiyor etgan mulk egalari – knyazlar, rojalar 
ham shunday atalgan. 
Zanjilar – arablar Afrikadagi Zanzibar orolini Az – Zindja deb 
atashgan va barcha qora tanli aholini zanjiylar (zanzibarlik) deb 
atashgan. 

---

271 
Zimmiylar – g’ayri dinlar, musulmon davlatiga bo’ysinuvchilar 
(so’zma - so’z. «Alloh himoyasidagilar»). 
Еpiskop – provaslavda uchinchi tabaqadagi ruhoniylar unvoni.
Katolikda arхiyеpiskopdan keyingi diniy martaba.
Еretik – dahriy. Хristian dini ta’limotiga zid bo’lgan qarashlar 
tarafdorlari.
Хalfalar – O’rta asrlarda o’z ustaхonasiga ega bo’lmagan va 
ustaga хizmat qiluvchi seх hunarmandi. 
Хalif – o’z qo’lida diniy va dunyoviy hokimiyatni birlashtirgan oliy 
hukmdor tituli. 
Хalisa – Hindistonda davlatning yеrga bo’lgan egalik shakli, 
davlat еrlari. 
Хangyo – konfutsiylik maktablari. 
Хanyak – mahalliy birlashmalar, birodarlik. 
Хarag – doimiy yеr solig’i, Eronda pul ko’rinishida undirilgan. 
Хaristikiy – Vizantiyada «ehson», «хayr - sahovat». Harbiy 
хizmatlar uchun beriladigan еr.
Хassa – arabcha «хususiy», tirazning birinchi turi bo’lib, 
faqatgina xalifalik saroyi uchun gazlamalar ishlab chiqarilgan. 
Хaхo – oddiy хalq. 
Хiroj – hosilning 1/3 dan 2/3 ulushini tashkil qiluvchi mahsulot 
bilan to’lanadigan soliq. 
Хisob Palatasi – Fransiyada moliya vazirligi. 
Хoch (Krest) – salibchilarning rasmiy belgisi. Хristian dini 
ramzidan olingan. 
Хoja – Hindistonda savdo kastalaridan biri. 
Хolop – Rusda qul, хizmatkor. Jamoa ichida qo’lga 
aylantirilganlar. 
Хorijiylar –Alining sobiq tarafdorlari. Ali va Moviya o’rtasida 
imzolangan 657 yilgi sulh kelishuvidan keyin Alini tark etishgan.
Хu bu – moliya vazirligi yoki «saroylar vazirligi». 
Хubi –o’tovlari soni 1500 dan 10 000 tagacha bo’lgan udel. 
Chingizхon urug’i a’zolariga taqdim qilingan mulklar.

---

272 
Хums – beshdan bir. Horijiy savdo mahsulotlaridan olinadigan 
pul solig’i, ba’zan mahsulot ko’rinishida ham undirilgan. 
Хvaran – yoshlar tashkiloti bo’lib, davlat хizmati uchun kadrlar 
tayyorlagan. 
O’RTA ASRLAR TARIXIDAN, (MUHIM TARIXIY SAN’ALAR). 
1100-1135 Genrix I, Angliya koroli.
1106-1125 Genrix V, Germaniya imperatori. 
1122 Investitutani dunyoviy va ruhoniy 
qismlarga bo`lish haqida Vorim
konkordati. 
1130 Ikkala Sitsiliyada Norman korolligining 
tuzilishi. 
1135-1154 Angliyda feodallararo urushlar. Stefan bilan 
matildaning taxt uchun kurashi. 
1138-1254 Germaniyada Shtaufenlar sulolasi. 
1147-1149 Ikkinchi salb yurishi. 
1152-1190 Fredrix I Barbarossa, Germaniya imperatori. 
1154-1399 Angliyada Plantagenlarning Anjuy sulolasi. 
1154-1189 Genrix II Plantagenlar, Angliya koroli. 
1158 Ronkal seymi (Italiya). Italiyada Fredrix 
Barbarossa. 
1162 Fredrix Barbarossaning Milanni tor-mor 
qilishi. 
1165 Klarrendon qarorlari (Angliya). 
1165-1195 Stefan Nemaniya, Serbiyaning buyuk 
jupani. 
1167 Fredrix Barbarossaga qarshi Lonbard 
Legasining tashkil topishi. 
1176 Lenyano yonidagi jang. Barbarossaning 
mag`lubiyati. 
1180-1223 Filipp II Avgust, Fransiya koroli. 

---

273 
1183 Konstansa sulhi (Fredrix Barbarossa va 
Lombardiya shsharlari). 
1185-1187 Vizantiya zulmiga qarshi bolgarlar 
qo`zg`aloni. 
1187 Saladin tomonidan Quddusni olinishi. 
1187-1896 Ikkinchi Bolgariya podsholigi. 
1189-1192 Uchinchi salb yurishi. 
1189-1199 Richard I Sheryurak, Angliya koroli. 
1195-1224 Stefan Pervovenchniy, Serbiya koroli. 
1198-1216 Papa Inokentiy III. 
1199-1216 Ioann Yersiz Angliyada. 
1200 Parij unifersitetiga asos solinishi. 
1202 Qilichbardorlar ordeniga asos solinishi. 
1202-1204 To`rtinchi salb yurishi. 
1204-1261 Latin imperiyasi. 
1205-1235 Andrey II, Vengriya koroli. 
1206 Temuchinning buyuk xon (Chingizxon) deb 
e`lon qilinishi. 
1209-1216 Fransiya janubidagi Albegoy Urushlari. 
1212 Las Navas de Tolosa yaqindagi jang 
(Ispaniyadagi). 
1212-1250 Fredrix II Shtaufen, german impeatori. 
1214 Buvin yaqindagi jang (Fransiya). 
1215 Angliyada erkinlik buyuk haritasi. 
1216-1272 Genrix III ingliz koroli. 
1217-1221 Beshinchi salb yurishi. 
1218-1241 Asen II, Bolgariya podshosi. 
1218-1241 O`rta Osiyoning mo`g`illar tomonidan istelo 
qilinishi. 
1222 Vengriyada Andrey II ning oltin bullasi. 
1226-1270 Lyudovik IX, Fransiya koroli. 
1227 Chingizxonning vafoti. Mo`g`illar 
imperiyasining bo`linib ketishi. 
1228-1229 Oltinchi salb yurishi. 

---

274 
1230 Tevton ordenining pruslar yerini bosib ola 
boshladi.
1237 Tevtonlar ordenining Qilichbardorlar ordeni 
bilan birlashuvi. 
1237-1238 Botuning Shimoliy-Sharqiy Rusga bostirib 
kirishi. 
1240-1242 Botuning janubiy Rusga, Polsha, Vengriya 
va Moraviyaga yurishlari. 
1240 Neva daryosi yonida Aleksandr Nevskiyning 
shvedlar ustidan qozongan
g`alabasi. 
1242 Aleksandr Nevskiyning Chud qo`lida nemis 
ritsarlari ustidan g`alabasi (Muz
ustida jang). 
1248-1254 Yettinchi salb yurishi. 
1252-1284 Alfons X Kastiliyada. 
1253-1278 Pshemisl II, Chehiya koroli. 
1254-1273 Germaniyada podshosizlik (Jnterregnum). 
1258-1267 Angliyada baronlar urishi. 
1258 Mo`g`illarning Bog`dodni olib, vayron 
qilishlari. 
1259 Fransiya bilan Angliyaning Parij sulhi. 
1261 Vizantiya imperiyasining qayta tiklanishi. 
1265 Angliya parlamentining boshlanishi (Simon 
de Monfor parlamenti). 
1269-1270 Sakkizinchi salb yurishi. 
1272-1307 Eduard I, Angliya koroli. 
1273-1291 Rudolf I, Gabsburg German imperatori. 
1277-1280 Bolgariyada dehqonlar urishi (Ivayla 
qo`zg`aloni). 
1279-1368 Xitouda Yuan sulolasi. 
1282 Palermoda “Sitsiliya kechki ibodati 
(shomi)”. 
1282 Angliyaning Uilsin bosib olishi. 

---

275 
1285-1314 Filipp IV Chiroyli, Fransiya koroli. 
1291 Akraning qulashi, Sharqda 
qilichbardorlarning so`ngi yerlaridan mahrum
bo`lishi. 
1291 Shvetsariya dehqonlari va shaharlarining 
Gabsburglarga qarshi qo`zg`aloni. 
1294-1303 Papa Bonifatsi VIII. 
1295 Eduard I ning “Namunali parlamenti”. 
1298 Kurdsol yaqinidagi Genuyaning Venetsiya 
ustidan g`alabasi. 
1302 Fransiyada Bosh shtatlarning ish boshlashi. 
1302 Kurtre yaqinidagi jang (Flandriya). 
1303-1307 Italiyada Dolchino qo`zg`aloni. 
1306-1337 “Avinion asirligi” (papalarning janubiy 
Fransiyadagi Avinion shahrida
bo`lishi). 
1310-1437 Chehiyada Lyuksemburglar sulolasi. 
1319-1363 Magnus Erikson, Shvetsiya koroli. 
1321 Aligeri Dante vafoti (1265 yilda tug`ilgan). 
1327-1377 Eduard III, Angliya koroli. 
1328-1389 Fransiyada Valua Sulolasi. 
1328-1350 Filipp VI Valua.
1331-1355 Stefan Dushan, Serbiya koroli. 
1333-1370 Kazimir III, Polsha koroli. 
1337-1453 Angliya bilan Fransiya o`rtasida Yuz yillik 
urush. 
1340-1375 Valdemar IV Atterdag Daniyada. 
1342 Fessalonikada zilotlar qo`zg`aloni. 
1342-1382 Lyudovik (Layosh) I, Vengriya koroli. 
1346-1378 Karl IV German imperatori (ayni vaqtda 
Karl I Chexiya koroli). 
1346 Kresi yaqinidagi jang (Yuz yillik urush). 
1347 Inglizlarning Kaleni bosib olishi. 
1347 Kola di Rientsining Rim respublikasi. 

---

276 
1348 Praga unversitetiga asos solinishi. 
1348-1350 Yevropada “qora vabo”. 
1349 Stepan Dushanning “Qonunnomasi”. 
1356 Imperator Karl IV ning oltin bullasi. 
1356 Puate yaqinidagi jang (Yuz yillk urush). 
1356-1358 Eten Marsel boshchiligidagi Parij harakati. 
1358 Jakeriya – Shimoliy Fransiya 
dehqonlarining qo`zg`aloni. 
1359-1389 Murod I, Turkiya sultoni. 
1361 Adrianopolning turklar tomonidan olinishi. 
1364-1380 Karl V, Fransiya koroli. 
1367-1370 Ganzaning Daniya bilan urushi. Shralzund 
sulhi. 
1368-1644 Xitoyda Min sulolasi. 
1370-1405 Temur (Temurlang) davlati. 
1377-1399 Richard II, Angliya koroli. 
1378 Florensiyada Chompi qo`zg`aloni. 
1378-1417 Katolik Cherkovida “Buyuk ajralish”. 
1380 Venetsiyaning Koj yaqinida Genuya ustidan 
g`alabasi. 
1381 Angliyada Uot Tayler qo`zg`aloni. 
1384 Jon Viklef vafoti (1324 yilda tug`ilgan). 
1386 Polshaning Litva bilan uniya (ittifoq) tuzishi. 
Kreva uniyasi. 
1386-1572 Polshada Yagellolar sulolasi. 
1386-1434 Vladislav II Yagello, polyak koroli. 
1389 Kosova maydonidagi jang, serblarning 
mag`lubiyati. 
1389-1402 Boyazid I Turkiya sulolasi. 
1396 Nikopol yaqinidagi jang. 
1397 Daniya, Norvegiya va Shvetsiyaning Kalmar 
uniyasi. 
1398-1399 Temurning Hindistonga yurishi. 
1399-1461 Angliyada Lankasterlar sulolasi. 

---

277 
1399-1413 Genrix IV Lankaster. 
1402 Temurning Angor yaqinidagi Bayozid I ni 
tor-mor qilshi. 
1409-1410 Pizada Cherkov sobori. 
1410 Gryunvald (Tannerberg) yaqinidagi jang. 
Polyuaklar, litvaliklar va ruslarning
birlashgan kuchlari tomonidan Prussiya 
ordening tor-mor qilinishi. 
1411-1437 Imperator Sigizmund I Germaniyada. 
1413 Parijda Simon Kabosh qo`zg`aloni. 
1413-1422 Genrix V Lankaster Angliyada. 
1414-1418 Konstansa sobori. 
1415 Yan Gusning o`tda kuydirilishi. 
1415 Azinkur yaqinidagi jang (Yuz yillik urush). 
1417-1431 Papa Martin V. 
1419-1434 Guschilarning urushlari. 
1422-1461 Genrix V Lankaster. 
1428-1429 Orleanning inglizlar tomonidan qamal 
qilinishi (Yuz yillik urush). 
1429 Janna d`Ark ishtirokida Orleanning ozod 
qilinishi. 
1431-1447 Bazel sobori. 
1434-1436 Shvetsiyada Engelbred Engelbretsob 
qo`zg`aloni. 
1434-1464 Florensiyada Kozimo Medichining 
hukumronlik qilishi. 
1439 Florensiya uniyasi. 
Taxm.1440 Ioagann Gutenberg tomonidan kitob 
bosishning ixtiro qilinishi. 
1439-1493 Fredrix III Germaniya imperatori. 
1444 Varna yonidagi jang. 
1447-1492 Kazmir IV, Polyak koroli. 
1450 Angliyada Jek Ked qo`zg`aloni. 
1451-1481 Mexmed (Muhammad) II, Turk sultoni. 

---

278 
1453 Konstantinopolning turklar tomonidan 
olinishi. 
1454 Angliyada Qizil gul va Oq gul urushi. 
1458-1490 Matvey Korvin (Xuniada), Vengriya koroli. 
1461-1483 Lyudovik XI Fransiyada. 
1461-1483 Eduard IV, York Angliyada. 
1462-1472 Kataloniyada dehqonlar qo`zg`aloni. 
1466 Torun sulhi. Prussiya ordeni Polshaga vassal 
qaram bo`lib qoldi. 
1466-1472 Afanasiy Nikitinning Hindistonga sayohati. 
1469-1492 Lorentso Medichi Florensiyada. 
1477 Nansi yonida jang. Karl Jasur 
Burgundskiyning mag`lubiyati va halokati. 
1479 Ferdinand va Izabella hokimiyati ostida 
Aragon bilan Kastiliyaning
birlashuvi. 
1480 Ispaniyada inkivizitsiyaning ta`sis etilishi. 
1483-1485 Richard III Angliyada. 
1483-1498 Karl VIII, fransuz koroli. 
1484-1486 Kataloniyada dehqonlar qo`zg`aloni; 
“yomon urf-odatlar”ning bekor
qilinishi. 
1485 Angliyada Bosvort yaqinida jang. Tyudorlar 
hukumronligining boshlanishi. 
1485-1509 Genrix VII Tyudor. 
1492 Ispaniyaning Granadani bosib olishi. 
1492 Kolumb tomonidan Amerikaning kashf 
etilishi. 
1493 Elzasda “Bashmak” itifoqi harakati. 
1493-1519 Maksimilian I, Germaniya imperatori. 
1494-1559 Italiyada olib borigan urishlar. 
1494-1498 Savonarolla Florentsiyada hokimyat 
tepasida. 

---

279 
1494 Yevropadan tashqari teritoryalarni taqsimlab 
olish haqida Ispaniya bilan
Portugaliya o`rtasida Tordesilyasida 
tuzilgan shartnoma.
1497 Kabotning Shimoliy Amerikadagi Labrador 
yarim orolini kashf qilinishi. 
1498 Vasko da Gamaning Hindistonga boradigan 
dengiz yo`lini kashf etishi. 
1502 Eronda Safaviylar hukumronligining 
boshlanishi. 
1506-1548 Sigezmund I Keksa, polyak koroli. 
1509-1547 Genrix VIII Tyudor Angliyada. 
1509 Erazm Roterdamskiyning “Axloqsizlik 
madhiyasi” kitobi. 
1511 Malakkaning Portugallar tomonidan bosib 
olinishi. 
1512-1520 Salim I, Turkiya sultoni. 
1513-1523 Kristian II, Daniya koroli. 
1513-1521 Papa Lev X Medichi. 
1514 Vengriyada kurutslar qo`zg`aloni. 
1515-1547 Frantsisk I, Fransiya koroli. 
1515-1517 “Avom kishilarning maktublari”. 
1516 Tomas Morning “Utopiya” kitobi. 
1516-1556 Karl I, Ispaniya koroli (1519 yildan 1555 
yilgacha – Karl V Germaniya
imperatori). 
1517 Lyuterning 95 tezis bilan chiqishi. 
Germaniyada reformatsiyaning
boshlanishi. 
1519-1521 Meksikaning Kortes tomonidan bosib 
olinishi. 
1519-1523 Magellanning birinchi dunyo sayohati. 
1520-1566 Sulton Sulaymon II Turkiyada. 

---

280 
1520-1521 Kastiliyada shahar kommunalarining 
qo`zg`aloni. 
1521 Germaniyada Vorm reyxistagi. 
1522-1523 Germaniyada ritsarlar qo`zg`aloni. 
1523 Shvetsiyaning Daniyadan ajralib chiqishi. 
1523-1560 Gustav I Vaza, Shvetsiya koroli. 
1524-1525 Germaniyada buyuk dehqonlar urushi. 
1525 Paviya yaqinidagi jang. Frantsisk I ning 
mag`lubiyati. 
1526 Mohach yonidagi jang. Feodal Vengriya 
mustaqilligining tugatilishi.
Chehiyaning Gabsburglar yerlari sostaviga 
qo`shilishi.
1526 Hindistonning mo`g`illar tomonidan bosib 
olinishi. 
1527 Rimning Karl V qo`shinlari tomonidan 
talanishi. 
1529 Germaniya Shpeyer reyhistagi. 
1530 Augsburgdagi imon keltirish. 
1531 Kapel yonidagi jang. Ulrix Svingli vafoti 
(1484 yilda tug`ilgan). 
1531 Shmalkalden ittifoqining tuzilishi. 
1532 Angliyada reformatsiyaning boshlanishi. 
1531-1536 Pizarroning Peruni istelo qilishi. 
1534-1535 Myunsterda anabaptistlat kommunasi. 
1534 Angliyada korolning Cherkovdan ustin 
turishi haqidagi akt. 
1535 Fransiya – Turkiya shartnomasi 
(“kapitulyatsiya”ning boshlanishi). 
1536 va 1539 Angliyada monastrlarning sekulyarizatsiya 
qilinishi. 
1536 Erazm Rotterdamskiy vafoti (1466 yilda 
tug`ilgan). 

---

281 
1536 Jan kalvinning “Xristyan dinida vazlar” 
kitobi. 
1539-1540 Gentdagi (Nidirlandiya) qo`zg`aloni. 
1540 Eyzuitlar ordening ta`sis etilishi. 
1543 Kopernikning “Osmoniy jismlarning 
aylanishi to`g`risida” kitobining nashr etilishi. 
1545-1563 Trident sobori (orada uzilishlar bilan). 
1546 Lyuterning vafoti (1483 yilda tug`ilgan). 
1546-1548 Germaniyada Shmalkalden urushi. 
1547-1553 Eduard VI, Angliya koroli. 
1547-1559 Genrix II, Fransiya koroli. 
1548-1572 Sigizmund II Avgust, Polsha koroli. 
1549 Angliyada Robert Ket qo`zg`aloni. 
1553-1558 Angliyada Mariya Tyudor (Mariya qonxo`r). 
1554 Angliyada Moskva kompaniyasining 
tuzilishi. 
1555 Augusburglar diniy sulhi. Karl V ning 
imperator tojidan vos kechishi. 
1555-1564 Ferdinand I, Germaniya imperatori. 
1556-1598 Filipp II, Ispaniya koroli. 
1556-1605 Akbar, Hindiston shoxi. 
1558-1582 Livoniya urushi. 
1558-1603 Yelizaveta I, Angliya qirolichasi. 
1559 Ispaniya, Fransiya va Angliya o`rtasidagi 
Kato-kambrezi sulhi. 
1560-1574 Karl IX, Fransiya koroli. 
1562-1598 Fransiyada Guginotlar urushi. 
1564 Kalvinning vafoti (1509 yilda tug`ilgan). 
1564-1576 Maksimilian II, Germaniya imperatori. 
1566 Niderlandiya revalyutsiyasining boshlanishi. 
1567-1573 Niderlandiyada Gertsog Albaning 
hukmronlik qilishi. 
1568-1582 Yaponiyada Oda Nabunagining hukmronlik 
qilishi. 

---

282 
1569 Polshaning Litva bilan Lyublin uniyasi. 
1571 Lepanto yonida jang. Turkiya flotining 
Ispan-venetsian birlashgan eskadrasi
tomonidan tor-mor keltirilishi.
1572-1579 
Niderlandiya revolyutsiyasi. 
Mustaqil Niderlandiya davlatining tuzilishi. 
1572 Parijda Varfolomey kechasi. 
1574-1589 Genrix III, Fransiya koroli. 
1576 Fransiya Katolik ligasining vujudga kelishi. 
1576-1586 Stepan Batoriy, Polsha koroli. 
1576-1612 Rudolf II, Germaniya imperatori. 
1579 Niderlandiya janubiy viloyatlarinining Arras 
uniyasi. 
1579 Niderlandiya shimoliy viloyatlarining Utrext 
uniyasi. 
1580 Portugaliyaning Ispaniyaga qushib olinishi. 
1581 Niderlandiyada Filipp II ning taxtdan 
tushirilishi. 
1582-1598 Yaponiyada Xideyosining hukmronlik 
qilishi. 
1584 Vilgelim Oranskiyning o`ldirilishi. 
1585 Parij ligasining tuzilishi. 
1587-1629 Sigizmund III Vaza, Polsha koroli. 
1587 Angliyada Mariya Styuartning qatl etilishi. 
1588 Ispaniya “Yengilmas armadasi”ning 
Angliyaga yurishi. 
1588-1648 Kristian IV, Daniya koroli. 
1588 Parijda Barikadalar kunlari (12-13 may). 
1589 Genrix III ning o`ldirilishi. Valua 
sulplasining tugashi. 
1589-1610 Genrix IV Burbon, Fransiya koroli. 
1591-1598 Yaponyaning Koreaga bostirib kirishi. 
1593-1595 Fransiyada “kronkanlar” qo`zg`aloni. 
1596 Polshada Brest Cherkov uniyasi. 

---

283 
1598 Fransiyada Genrix IV ning Nant edikti. 
1600 Ingliz Ost-Indiya kompaniyasining tashkil 
topishi. 
1602 Gollandiya Ost-Indiya kompaniyasiga asos 
solinishi.

---

284 
ASOSIY MANBA VA ADABIYOTLAR: 
1. 
Mirziyoyev Sh.M.Milliy taraqqiyot yolimizni qat’iyat 
bilan 
davom 
ettirib,yangi 
bosqichga 
kotaramiz.Toshkent-
“Ozbekiston”-2018 yil.539-bet. 
2. 
Karimov.I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yuq. T. 1998 y 
3. 
Karimov.I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T. 
2008 y. 
4. 
Karimov.I.A. Ona yurtimiz baxt-u iqboli va buyuk 
kelajagi yo’lida xizmat qilish-eng oily saodatdir. T. 2015 y. 
5. 
Хrestomatiya po istorii sredniх vekov. Pod red. akad. 
S.D.Skazkina. T-1. M., 1961. 
6. 
Хrestomatiya po istorii sredniх vekov. Pod red. akad. 
S.D.Skazkina. T-2. M., 1963. 
7. 
Хrestomatiya po istorii sredniх vekov. Pod red. 
N.P.Grasianskogo i S.D.Skazkina. T-3. M., 1950. 
8. 
Vasilеv L.A. Istoriya Vostoqa., T.1. M.;1998. 
9. 
Vipper R.YU. Istoriya sredniх vekov. M.; 1947. 
10. 
Vsemirnaya istoriya. T.8. – Minsk, 1998. 
11. 
Vsemirnaya istoriya. Vozrojdeniе i Reformasiya.Minsk.; 
1998.
12. 
Vsemirnaya istoriya. Period angliyskogo zavoеvaniya. M.; 
2000.
13. 
Vsemirnaya istoriya. Ranneе srednevekovе. Moskva – 
Minsk.; 2001. 
14. 
Vsemirnaya istoriya. t -3. M., 1957
. 
15. 
Vsemirnaya istoriya. T.IX. M.; 1998. 
16. 
Gutnova Е.V. Istoriografiya istorii sredniх vekov. 
M.,1974. 
17. 
Istoriya sredniх vekov. Pod redaksiеy S.P.Karpova. T.1.-
M.;1998;
18. 
Istoriya sredniх vekov. Pod redaksiеy S.P.Karpova. T.2.-
M.; 2000;
19. 
Istoriya stran Azii i Afriki v sredniе veka. M. 1968 
20. 
Istoriya stran zarubejnoy Azii v sredniе veka. M.; 1970. 

---

285 
21. 
Kniga dlya chteniya po istorii sredniх vekov. Pod. red. 
S.D. Skazkina. M.Uchpedgiz,1951. 
22. 
Lyublinskaya A.D. Istochnikovedeniе istorii sredniх 
vekov. L., Gosizdat, 1955. 
23. 
Orlov A.S., Giorgiеv V.A., Giorgiеva N.G., Sivoхina T.A.
Istoriya Rossii. M., Prospekt, 2001. 
24
. Ergashev Sh.Jahon tarixi.(yangi davr 16-18 asrlar),1-
qism.Toshkent-“Ozbekiston”-2014 yil,525- bet. 
25.
Ergashev Sh,Bobomatov T.Asr :taqdirlarda aks etgan tarix. 
Toshkent “Ozbekiston 2013,488 bet. 
Qo’shimcha manba va adabiyotlar 
1. Abramova 
S.YU. 
Istoriya 
rabotorgovli 
na 
Verхne-
Gvineyskom poberejе. M. 1966.
2. Avdeеva K.D. Vnutrennyaya kolonizasiya i razvitiе feodalizma v 
Anglii v XI-XIII vv.- M., 1973.
3. Alekseеv M.P., Jirmunsqiy V.M., Moqulsqiy S.Е., Smirnov A.A.
Istoriya zarubejnoy literaturы.- M.; 1978.
4. Altamira i Krevea R. Istoriya Ispanii. Perevod s ispanskogo. T.I. 
M.; 1951. 
5. Anna 
Komnina. 
Aleksiada. 
Vst. 
st. 
per. 
komment. 
YA.N.Lyubarskogo. M., 1956. 
6. Antonova K. A, Bongard – Levin G. M, Kotovsqiy G. G. Istoriya 
Indii. M., 1979 
7. Araviya. Materialы po istorii otkrыtiya. M.; 1981. 
8. Arsqiy I.V. Ocherki po istorii srednevekovoy Katalonii do 
soеdineniya s Aragonom. L.; 1941. 
9. Artamanov M.M. Proisхojdeniya slavyan. M.; 1950
10. 
Achadi I. Istoriya vengerskogo krepostnogo krestyanstva. M. 
1956. 
11. 
Barg M.A. Issledovaniya po istorii angliyskogo feodalizma v 
XI-XII vv.- M.; 1962. 
12. 
Bartold V.V. Istoriko-geografichesqiy obzor Irana. SPb.1903. 

---

286 
13. 
Belyaеv Е.A. Arabы, islam i Arabsqiy хalifat v ranneе 
srednevekovе. M.; 1965. 
14. 
Boqkachcho. Dekameron. Raznые izdaniya.
15. 
Budanova V.P. Gotы v epoхu Velikogo pereseleniya 
narodov. M.; 1990 . 
1. Bыrnya P.P. Selskiе poseleniya Moldavii XV-XVII vv. Pod red. 
P.P. Sovetova Kishinev, 1969. 
2. Vakkuri YUхa. Sivilizasii dolinы Nigera: legendы i zoloto. M. 
1988. 
3. Vzaimosvyaz sosialnых otnosheniy i ideologiy v srednevekovoy 
Еvrope. M, «Vыsshaya shkola», 1983. 
4. Vizantiysqiy Zemledelchesqiy Zakon (pod red. I.P.Medvedeva.). 
L. «Nauka», 1984. 
5. Vinogradov P.G. Srednevekovoе pomestе v Anglii - SPb., 1911.
6. Gorodskaya jizn v srednevekovoy Еvrope. M, «Vыsshaya 
shkola», 1987.
7. Grasiansqiy N.P. K voprosu ob agrarnых otnosheniyaх drevniх 
germansev vremeni Sezarya. M.,1960. 
8. Grekov B.D. Kiеvskaya Rus. M.;1971. 
9. Grekul F.A. Agrarnые otnosheniya v Moldavii v XVI-pervoy 
polovine XVII v. Kishinev, 1961. 
10. 
Grigoriy Tursqiy. Istoriya frankov. Raznые izdaniya. 
11. 
Dante 
Aligеri 
Bojestvennaya 
komediya. 
Perevod 
M.Lozinskogo. M.-L.,1950.
12. 
Djivelegov A.K. Srednevekovые goroda v zapadnoy Еvrope. 
S.-Peterburg.; 1902. 
13. 
Drevniе 
germansы. 
Sb. 
doqumentov. 
Pod. 
red. 
A.D.Udalsova. M., 1937. 
14. 
Drevniе slavyane i iх sosedi. M.;1970. 
15. 
Dyakov I.M. Ocherki istorii drevnego Irana. M.;1961. 
16. 
Jyulеn Sharl-Andre. Istoriya severnoy Afriki. Tunis, Aljir. 
Maroqko. Per. s frans. F.M. Solodovnik. Tom I. M. 1961. 
17. 
Ivanov M.S. Ocherk istorii Irana M.;1962. 
18. 
Iz istorii afrikanskogo srednevekovya. M., 1986. 

---

287 
19. 
Islam v istorii narodov Vostoka. M.; 1981. 
20. 
Istoriya Afriki v drevniх i srednevekovых istochnikaх. 
Хrestomatiya. M. 1990. 
21. 
Istoriya Bolgarii, t-1, Pod redaksiеy P.N.Tretyakova, 
S.A.Nikitina, L.B.Valeva. M., 1954. (1957) 
22. 
Istoriya Vengrii. Tom. I. M., 1971. 
23. 
Istoriya Vizantii Pod. red. akad. S.D.Skazkina. T.1-3. 
M.;1967. 
24. 
Istoriya Indii v sredniе veka. M., 1968 
25. 
Istoriya Moldavii. T.1. Kishinev, 1951. 
26. 
Istoriya Polshi, t.I. – M.; 1954 g. 
27. 
Istoriya Rumыnii. M.1950. 
28. 
Istoriya Fransii. Tom 1. M., 1972. 
29. 
Istoriya CHeхoslovakii, t-1, M., 1988. (1956) 
30. 
Istoriya yujnых i zapadnых slavyan. T.1. M., 2001. 
31. 
Italyanskiе gumanistы XV veka o serkvi i religii. Sost., red. i 
pred. M.A.Gukovskogo. M.-L.,1963.
32. 
Kajdan A.P. Derevnya i gorod v Vizantii. 1Х-Х vv. Ocherki
po istorii Vizantiyskogo feodalizma. – M.; 1960. 
33. 
Kajdan A.P., Litavrin G.G. Ocherki istorii Vizantii i
yujnых slavyan. M.; 1958. 
34. 
Korelyuk V.D. Zapadnые slavyane i Kiеvskaya Rus v X-XI 
vv. – M.; 1964.
35. 
Korsunsqiy A.R. Istoriya Ispanii. T.1.M.; 1951. 
36. 
Korsunsqiy A.R. Obrazovaniе ranneе feodalnogo gosudarstva 
v Zapadnoy Еvrope. M.; 1963. 
37. 
Kratkaya istoriya Vengrii. S drevneyshiх vremen do nashiх 
dney. M. Nauka. 1991. 
38. 
Krachkovsqiy I.YU. Arabskaya kultura v Ispanii. M.-
L.;1937. 
39. 
Krimskiy A.Е. Istoriya arabov i arabskaya literatura .M;1911. 
40. 
Kubbel L.Е. Songayskaya derjava. M.1974. 
41. 
Kudryavsev A.Е. Ispaniya v sredniе veka. L.; 1937. 
42. 
Kultura Ispanii. Sbornik statеy. M.; 1940. 

---

288 
43. 
Kurbatov G.L. Istoriya Vizantii. Izd. LGU.1975.
44. 
Lavrentiy iz Brjezovoy. Gusitskaya хronika. M.,1962. 
45. 
Levi-Provansal. Arabskaya kultura v Ispanii. M.; 1967. 
46. 
Levisqiy YA.N. Goroda i gorodskoе remeslo v Anglii v X-
XII vv.M.-L.; 1960 . 
47. 
Levchenko M.V. Ocherki po istorii russko-vizantiyskiх 
otnosheniy. M.;1956. 
48. 
Litavrin G.G. Vizantiyskoе obщеstvo i gosudarstvo v X-XI 
vv. Problemы istorii odnogo stoletiya. 976-1081. M.; 1977. 
49. 
Lozinsqiy S.G. Istoriya papstva. M.; 1986. 
50. 
Lukanin V.G. Iran v epoхu pervых Sasanidov L; 1961. 
51. 
Medvedev I.P. Ocherki vizantiyskoy diplomatiki. L, 
«Nauka», 1988. 
52. 
Moldaviya v epoхu feodalizma. Tom. 2. Slavyano-
moldavskiе gramotы. Sost. D.M. Dragnev i dr. Kishinev; 1978. 
53. 
Morton A.L. Istoriya Anglii. Perevod s angl. M.; 1950 . 
54. 
Munkuеv N.I. Kitaysqiy istochnik o pervых mongolskiх
хanaх. M.,1965. 
55. 
Myuller A. Istoriya islama. SPb .1895. 
56. 
Niderle L. Slavyanskiе drevnosti. Perevod T. Kovalevoy i 
Хazanova. M.;1939. 
57. 
Orlova A.S. Istoriya gosudarstva Kongo (XVI-XVII vv.). M. 
1968. 
58. 
Ocherki istorii Anglii. Pod. red. G.R.Levina. M.; 1959. 
59. 
Pamyatniki vizantiyskoy literaturы IV-IX vv. M., 1965. 
60. 
Pamyatniki vizantiyskoy literaturы IX-XIV vv. M., 1969. 
61. 
Panikkar K. M. Ocherki istorii Indii. M., 1961 
62. 
Petrushevsqiy 
D.M. 
Ocherki 
iz 
istorii 
angliyskogo 
gosudarstva i obщеstva v sredniе veka. Izd. 3-е. - M., - L.; 1930. 
63. 
Pigulevskaya N.V i drugiе. Istoriya Irana s drevneyshiх 
vremen do konsa XVIII v. L.; 1958. 
64. 
Pirenn Anri. Niderlandskaya revolyusiya. M.1937.
65. 
Piskorsqiy V.K. Istoriya Ispanii i Portugalii. S-Peterburg.; 
1909. 

---

289 
66. 
Polevoy L.L. Rannefeodalnaya Moldaviya. Otv. red. P.V. 
Sovetov. Kishinev. 1985.
67. 
Proqopiy Kesarsqiy. Taynaya istoriya. – Vestnik drevney 
istorii, №3 1940.
68. 
Salicheskaya pravda. Perevod s latinskogo N.P.Grasianskogo. 
M., 1950. 
69. 
Sbornik doqumentov po sosialno - ekonomicheskoy istorii 
Vizantii. M.1951. 
70. 
Serovayskaya YU.YA. Normandskoе zavoеvaniе i razvitiе 
feodalnoy sobstvennosti v srednevekovoy Anglii. – Qaraganda. 1998.
71. 
Sinхa N. K. i Banerdji A. CH. Istoriya Indii. M., 1954. 
72. 
Srednevekovoе gorodskoе pravo XII-XIII vv. (pod red. 
S.M.Stama). Saratov,1989. 
73. 
Fransuzskaya 
derevnya 
XIII-XIV 
vv. 
i 
Jakeriya. 
Doqumentы.(pod red. S.A.Kosminskogo i A.D.Udalsova). M-L.,1935. 
74. 
Хazanov A.M. Ekspansiya Portugalii v Afrike i borba 
afrikanskiх narodov za nezavisimost (XVI-XVIII vv). M. Nauka. 1976. 
75. 
CHerepnin L.V. Obrazovaniе russkogo sentralizovannogo 
gosudarstva v XIV-XV vekaх. Ocherki sosialno – ekonomicheskoy i 
politicheskoy istorii Rusi. – M., 1960. 
76. 
CHistozvonov A.N. Stanovleniе gosudarstvennogo stroya 
Respubliki Soеdinennых provinsiy. Sredniе veka. M., 1987. Vыp.50. 
77. 
Shusharin V.P. Krestyanskoе vosstaniе v Transilvanii. (1437-
1438 gg.) M.1963. 
Internet materiallari: 
1. http://www.kulichki.com 
2. http://www.history.kemsu.ru 
3. http://www.chingiz.net 
4. http://www.cityref.ru 
5. http://www.world.history.ru 
6. http://www.vostlit.info (O’rta asrlar tariхi manbalarining elektron 
variantlari) 
7. http://www.thietmar.narod.ru (O’rta asrlarning harbiy siyosiy 
tariхi) 

---

290 
MUNDARIJA: 
№ 
MAVZULAR NOMI 
Betlar 
1 
KIRISH....................................................................................... 
3-4 
2 
1-MAVZU: X-XV asrlarda Fransiya....................................... 
5-12 
3 
2-MAVZU: XI-XV asrlarda Angliya....................................... 
22-34 
4 
3-MAVZU: XII-XIII asrlarda Germaniya, Italiya va 
Papalik, Shtaufenlar imperiyasi..................................................... 
35-42 
5 
4-MAVZU: XI-XV asrlarda Chexiya..................................... 
43-59 
6 
5-MAVZU: XI-XV asrlarda Ispaniya va Portugaliya............ 
60-69 
7 
6-MAVZU: XI-XV asrlarda Vizantiya....................................
70-75 
8 
7-MAVZU: XI-XV asrlarda Rus davlati................................. 
76-85 
9 
8-MAVZU: 
XI-XV 
asrlarda 
burjua 
mafkurasining 
shakllanishi. Uyg’onish (rennesans) davri..................................... 
86-91 
10 
9-MAVZU: Buyuk geografik kashfiyotlar.............................. 
92-96 
11 
10-MAVZU: 
Yevropada 
reformasiya. 
Germaniyada 
dehqonlar urushi.............................................................................. 
97-108 
12 
11-MAVZU: 1618-1648 yillardagi o’ttiz yillik urush............. 
109-116 
13 
12-MAVZU: Niderlandiya burjua inqilobi va uning 
xalqaro ahamiyati............................................................................. 117-128 
14 
13-MAVZU: XVI-XVII asr boshlarida Angliya..................... 
129-147 
15 
14-MAVZU: XI-XV asr birinchi yarmida Fransiya.............. 
148-163 
16 
15-MAVZU: XI-XVII asr birinchi yarmida Rossiya............. 
164-173 
17 
16-MAVZU: XI-XVII asr birinchi yarmida Turkiya. 
Usmoniylar imperiyasi..................................................................... 
174-181 
18 
17-MAVZU: O’rta asrlarda Polsha......................................... 
182-196 
19 
18-MAVZU: XI-XV asrlarda Vengriya................................... 
197-207 
20 
19-MAVZU: Skandinaviya davlatlari. Shvedsiya XVI-XVII 
asrlarda.............................................................................................. 208-215 
21 
20-MAVZU: XV1-XVII asr birinchi yarmida Hindiston...... 
216-223 
22 
21-MAVZU: XVI-XVII asr birinchi yarmida Xitoy.............. 
224-228 
23 
22-MAVZU: XVI-XVII asrning birinchi yarmida Italiya 
shahar davlatlari............................................................................... 229-236 
24 
23-MAVZU: 
XV-XVII 
asrlarda 
yevropada 
ilmiy 
bilimlarning rivojlanishi.................................................................. 
237-243 
25 
O’rta asrlar tarixi tarixi faniga oid izohli lug’at..................... 244-272 
26 
O’rta asrlar tarixidan ( muhim tarixiy sanalar)..................... 
272-283 
27 
Adabiyotlar ro’yxati.................................................................. 
284-289 

---

291 
__________________________________________________________ 
QAYDLAR UCHUN 

---

292 
МIRKOMILOV BAXTIYOR 
JAHON TARIXI (O’RTA ASRLAR TARIXI )