«kimyoi saodat»

www.ziyouz.com кутубхонаси 
215
nojoiz ish angladingmu?» Salmon Forsiy r.a. aytdilar: «Angladimki, nonni ikki nonxurush 
birla yersiz, ikki egin sakdarsiz. Birini kechasi kiyarsiz, birini kunduzi kiyarsiz. Hazrati 
Umar r.a. yana so‘radilar: «Mundin boshqa yana so‘z angladingmu? Salmon aytdi: 
«Anglamadim». Hazrati Umar r.a. aytdilar: «Bu ikki ishni bundan keyin qilmag‘ayman». 
To‘rtinchi qoida ulki, qudrati yetganicha hamma ishlarni yumshoqlik va muloyimlik bilan 
qilg‘ay va qahr-g‘azabda ehtiyot bo‘lg‘ay. Rasuli akram aytibdurlarki: «Har bir 
mutasaddiy (boshliq) ra’iyatga rahm va shafqat qilibdur, Parvardigoro, sen anga lutfu 
marhamat qilg‘il. Va zulm, sitam qilg‘uvchilarni qahru g‘azabingga giriftor qilg‘il». Va yana 
aytibdurlar: «Mutasaddiylik yaxshi ishdur, agar shariat qonunlariga, ahkomlariga amal 
qilsa va yomon ishdur shariatning xilofiga ish qilsa». 
Xishom ibn Abdul Malik xulafo (xalifalar) jumlasidandur, Abu Xozim rahmatillohi 
alayxdan ul zot ulamo zubdasi (qaymog‘idur) so‘radi: «Yo, Abu Xozim, najot topmoqning 
sababi (yo‘llari) nadur?» 
Abu Xozim r.a. aytdi: «Najot topmoqning tadbiri ulki, har diram olursan, halol joyidan 
olg‘il va halol joyga sarflag‘ilki, savob bo‘lg‘ay». Abdul-Malik aytdi: «Bu ishni ul kishi bajo 
keltirg‘ayki, do‘zax o‘tiga va azobiga toqati bo‘lmag‘ay va behishtga kirmoqni do‘st tutg‘ay 
(istar)». 
Beshinchi qoida ulki, mutasaddiy hamma ishida shariatga rioya qilgani uchun 
xaloyiq shod, xushnud bo‘lg‘ay. Rasul alayhissalom aytibdurlar: «Podshohning behrog‘i 
(yaxshirog‘i) uldurki, avvalo ra’iyatni (xalqni) do‘st tutg‘ay (hurmat qilg‘ay). Ul 
odamlardan bezor bo‘lg‘ayki, ularning maqtov va ta’rif-tavsiflarini tinglab, ra’iyat 
ahvolidan g‘aflatda qolg‘usidur. Balki mu’tamid (ishongan) xos odamlarini xalqning 
ahvolidan maxfiy xabar olmoqni buyurgayki, ularning maqtovu shikoyatiga qarab, o‘z 
holidan g‘ofil bo‘lmag‘ay. 
Oltinchi qoida ulki, odamlar shariatga xilof ishlar bilan ba’zi boshliqlarni 
xursand qilmoqchi bo‘lsa, Haq taoloning xushnudligidan mahrum qolur. Hazrati 
Umar r.a. aytur: «Har kuni ko‘rurmanki, guruhe (ba’zi guruhlar) ishimdan 
xursanddurlar, ba’zilari xursand emaslar. Ammo, axmoqlar va johillarni 
xushnud qilam an degan odam Haq taoloning  rizoligidan mahrum qolur». 
Hazrati Umar Oysha roziyallahu anhog‘a noma bitdilarki, nasihat qiling deb. 
Hazrati Oysha xatida yozdilarki, rasul alayhissalom bir kuni aytib erdilar: «Kishi 
xalqning noroziligidan va Haq taoloning noroziligidan qo‘rqsa yaxshi bo‘lur. Bunday 
kishidan Haq taolo xursand bo‘lur va xalqni ham undan rozi qilur. Ammo, kim Haq 
taoloning noroziligidan qo‘rqmay, ba’zi odamlarning xushnudligini istasa, Xudoi 
azza va jalla ul kishidan norozi bo‘lur va xalqni ham undan norozi qilur». 
Yettinchi qoida ulki, mutasaddiy bo‘lg‘ayki, mamlakatdorlig‘ ishida xaloyiq 
mushkullarini Haq taoloning farmoniga muvofiq saranjom qilsa, nihoyati ulug‘ ishdur, 
kishiga tavfiq (insof, adolat) yor bo‘lib, hukumat ishini shariatga muvofiq qilsa, 
saodatdurki, hech nihoyasi yo‘qtsur. 
Abbos r.a. aytur: «Bir kuni rasululloh s.a.v. xonai Ka’ba halqasini tutibdurlar. Quraysh 
qavmidan odamlar hozir erdi. Aytdilarki: «Podshoh va imom qurayshdan bo‘lg‘ay va 
uch ishni bajo keltirg‘aylar: Xaloyiqg‘a rahm-shafqat qilg‘ay va dodxohga (mazlumga) 
adolat qilg‘aylar va shariatga xilof ish qilmagaylar. Bu uch ishga xilof ish qilg‘an 
odamlarni Haq taolo la’nat qilur, farishtalarning la’natiga sazovor bo‘lurlar va xudo 
ulardan hech bir farz va sunnatni qabul qilmas». 
Rasul alayhissalom aytibdurlar: «Agar bir odam ikki odamning shikoyatini tinglab, 
hukmida zulm qilsa, Haq taoloning la’nati zolimlarga bo‘lur». Yana aytibdurlar: «Uch 
toifa odamlar borki, qiyomat kuni Alloh taolo ularga rahmat nazari bilan qaramas: 
podshohki, yolg‘onchi bo‘lsa. Ikkinchi - Pir, qariyaki, zinodan qaytmasa, uchinchi - 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
216
gadoki, mutakabbir va lofgo‘y (yolg‘onchi) bo‘lsa. 
Sahobalarga aytdilarki, «Yaqin orada mashriq va mag‘rib taraflar fath bo‘lib, dini 
islom muzaffar bo‘lur. Ammo aksar podshoh va amirlar do‘zaxga kirar, magar ul toifaki, 
Xudoi taolodan qo‘rqsa va taqvo tariqini tutsa va mazlumlarni zolimlardan himoya 
qilsa, do‘zaxdan xalos bo‘lurlar». 
Yana aytibdurlar: «Podshoheki, Haqtaolo anga ra’iyatni topshiribdur, agar ul 
ra’iyatga g‘amxo‘rlik qilmasa, rahm-shafqatni bajo keltirmasa, Haq taolo anga 
behishtni harom qilur». Yana aytibdurlar: «Haqtaolo kimni xalqg‘a mutasaddiy 
(rahbar) qilibdur, ul mazlumlarning ahli ayoliga (oilasiga) qaraganday nigoqbonlik, 
g‘amxo‘rlik qilmasa, aytg‘ilki, o‘ziga do‘zaxdan joy hozirlabdur». Yana aytibdurlar: 
«Ummatlarimdan ikki toifa qiyomatda mening shafoatimdan mahrumdurlar. Biri - 
zolim podshohlar, yana biri - mubtadiyki. aning bid’atidan (yangi qonun-qoidalaridan) 
islom diniga xalal yetgay». Va aytibdurlar: «Qiyomat kunining qattiqazobi zolim 
podshoh va zolim amirlargadur». 
Besh toifadurki, Xudoning g‘azabiga giriftor bo‘lurlar. Haq taolo agar xoxlasa, bu 
olamda jazo va sazo berur; xohlasa do‘zaxga solur: Avval (1) qavmki, begunoh qul va 
xizmatkorlariga zulm va ta’addi (g‘azab, do‘q-po‘pisa) qilurlar. Ikkinchi, ul hokimki, 
ra’iat aning hukmi va farmonini tutg‘ay, ammo rahbar ularga adolat va g‘amxo‘rlik 
qilmag‘ay. Uchinchi, kishi (boshliq bo‘lganidan  kibrlanib)  ahli  ayolini  toat-
ibodatga (musulmonchilik odoblariga) targ‘ib qilmag‘ay, shariat ilmini halol va 
haromni ajratishni, farqlashni o‘rgatmagay (buni o‘zi ham bilmaydi). To‘rtinchi, 
kiraga mardikor olsa, xizmatini tamom qilganidan keyin haqini to‘liq bermas. Beshinchi, 
rahbar xotinining va farzandlarining haqqini bermay zulm qilsa. 
Hazrati Umar r.a.ga janoza namozini o‘tamakga turib edilar, kimdir kelib, hazrati 
Umarning oddilariga o‘tib, namozga turdi. Namozdan forig‘ bo‘lib, o‘likni dafn qildilar, ul 
kishi go‘rga qo‘lini qo‘yib, aytdiki, «Ey, bori Xudoyo, agar bu odam senga osiy bo‘lgan 
bo‘lsa, azob qilmoqg‘a qodirsan va agar rahm qilsang, bu odam rahmatingga mux^ojdur. 
Saodatmandsan, ey murda, hargiz podshoh va amir emas eding, g‘avg‘ochi (ig‘vogar) 
va navisanda (birovlarning ustidan yozg‘uvchi) emassan, - deb g‘oyib bo‘ldi. Uni 
izladilar, topmadilar. Hazrati Umar r.a. aytdilarki, bu odam hazrati Iso alayhissalom 
edilar». 
Rasul alayhissalom aytdilarki, «Voy podshoh va amirlarning holiga, voy a’moli 
navisandalar holigaki, qiyomat kuni ularning gisulari - sochlaridan osib, azob qilurlarki, 
hech xayrli amallari bo‘lmas. Va yana aytibdurlar: «Mutasaddiy (boshliq) bo‘lishdan 
ehtiyot bo‘linglarki; ularni qiyomatda g‘ul-zanjirlar bilan bog‘lab keltirarlar. Agar amali 
xayr qilgan bo‘lsa, xalos bo‘lur, yo‘q esa qo‘l-oyokdariga zanjir solurlar». 
Hazrati Umar r.a. aytdilarki: «Voy, ro‘yi zamin mutasaddiylarigaki, osmon va 
zamin podshohidan (Haq taolodan) na uqubatlar ko‘rgusidurlar. Va agar elga 
adolat qilgan bo‘lsa, va shariat hukmlarini pas tutgan (buzmagan) bo‘lsa, nafs 
xohishiga qaramagan bo‘lsa, xushomadlarga uchmagan bo‘lsa, rahbardan qo‘rqib va 
yoki sovg‘a umidi bilan hukm qilmagan bo‘lsa, oyatlar va hadislarning mazmuniga 
qarab hukm qilgan bo‘lsa, najot topg‘usidur». 
Rasul alayhissalom aytibdurlar: «Qiyomat kuni podshoh, amir va mutasaddiylarni 
keltirurlar. Haq taolo aytur: «Sizlar, qo‘ylarimning qo‘ychisi (cho‘poni) va zamin 
mamlakatlarining xazinachisi edingizlar, nima uchun bandalarimga ranju uqubat 
yetkazdinglar? Ayturlar: «Ey, Xudovando, g‘azabingdan qo‘rqutdikki, agar biz ularga siyosat 
va uqubat qilmasak, senga nofarmonliq qilur edilar». Haq taolo aytur: «Nima uchun sizlarning 
g‘azabinglar mening g‘azabimdan ilgari bo‘ladur? Va bir guruh odamlarga xitob bo‘lurki, «Nima 
uchun azob-uqubatni nisabiga yetkurmasdan qildinglar?» Ayturlarki: «Parvardigoro, rahm 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
217
qildik». Haq taolo aytur: «Sizlar mendan rahmliroq bo‘ldinglarmuki, farmonimga 
bo‘ysunmadinglar». 
Huzayfa r.a. ayturlar: «Hech mutasaddiyni yaxshi, yomon demasmanki, agarchi yaxshi 
bo‘lsa ham». Aytdilar: «Nima uchun yaxshi demassan?» Aytdilar: «Hazrati rasul 
alayhissalomdan eshitibdurman: «Qiyomat kuni hamma mutasaddaylarni Sirot ko‘prigidan 
o‘tkizurlar; Pulisirotga farmon bo‘lurki, javru sitam birla hukm qilg‘uvchini va rishva (pora) 
oluvchini, ikki da’vogardan faqat birining so‘ziga quloq sOltuvchini (ustingdan) tashlagil! 
«Sirot qo‘prigi bularni silkib, (chohga) tashlar». Yetmish yildan so‘ngdo‘zax 
qa’rigatushganlarningovozi va sharpasi eshitilur. 
Xabarda kelibdurki, Dovud alayhissalom xaloyiqning xushnudligi va noxushnudligini 
anglamoquchun ba’zi vaqtlarda liboslarini o‘zgartirib, bozor va ko‘chalarda yurib, xaloyiqtsan 
so‘rar edilarki, «Dovud nechuk kishidur?» Bir kuni shu tariqa so‘rab yurgan edilar, Jabroil 
alayhissalom odam suratida bo‘lib, yuzma-yuz keldilar. Podshohso‘radi «Dovud qanday 
odam?» deb. Jabroil alayhissalom aytdilar: «Xo‘b odamdur, agar Baytul-moldan yemay 
(davlat hisobidan yemay), o‘z kasb-hunari bilan topgan halol luqmasini yesa». 
Dovud alayhissalom ibodatxona mehrobiga kirib, yig‘lab, duo qildiki, 
«Parvardigoro, menga hunar o‘rgatgilki, o‘z meqnatim va kasbimdan topganimni 
yegayman». Ersa, Haq taolo unga Zirhgarlik (temir, po‘latdan sovut, dubulg‘a kabi jang 
kiyimlarini yasash)dan ta’lim berdi. 
Hazrati Umar r.a. kechalarda podshohi shabdek shaharni aylanur edilar, toki mazlum va 
miskinlar holiga yetgaylar. Aytur edilarki, agar biyobonda qo‘yni bo‘ri yesa, qo‘rqarmanki, 
qiyomat kuni oni mendan so‘rog‘ qilurlar. Abdulloh ibn Umar aytur: «Hazrati Umar 
vafotlaridan keyin duo qilur edimki, tushimda ko‘rgayman. Ersa o‘n ikki yildan so‘ngtush 
ko‘rdimki, Umar r.a. alhol g‘usldan forig‘ bo‘lib chiqqandek ko‘rindilar. Aytdimki, «Ey, 
amiral-mo‘‘miniyn, Haq taolo sizga ne qildi?» Aytdiki, «Yo, Abdulloh, men sizlarning 
qoshingizdan ketg‘animga necha yil bo‘ldi?» Aytdilar: «Un ikki yil bo‘ldi». Hazrati Umar 
aytdilar: «To shu vaqtacha hisob oldilar, qo‘rqdimki, holim xarob bo‘lg‘ay: Haq 
taoloning rahmliq sifatidan najot topdim». 
Bilgilki, hazrati Umarni dunyolig‘ jihatidan bir daraxtdan o‘zga hech nimarsalari yo‘q 
erdi. Bas, ul podshohi oliyning holi mundog‘ bo‘lsa, o‘zgalarning‘ holi nechuk 
bo‘lg‘usidur? 
Xoja Munzir Jumhur elchi ila yubordiki, hazrat Umar r.a. holini bilib kelg‘ay. Elchi 
Madinaga borib so‘radiki, «Podshohinglar qaydadur?» Aytdilarki: «Bizning 
podshohimiz yo‘qtur. Xalifamiz borki, darvozaning tashqarisiga chiqibdur». Ersa, elchi 
izlab topdiki, daraxtni boshiga qo‘yib yotibdur, peshonalaridan ter oqib, yerni ho‘l qilibdur. 
Elchi bu holni ko‘rib, ko‘ngliga bisyor asar qildi. Dilida aytdiki: «Ro‘yi zamin podshohlari bu 
kishidan tarson va xaybatidan larzon bo‘lg‘ay, bu kishining holi bu bo‘lg‘ay. Haqiqatan 
odildurki, mundog‘ emin-erkin va osudalig‘ birla uyqulabdur. Bizning podshohlarimiz zolim 
va jobirdur, kechalari xilvatxonalarida vahshat-qo‘rquvdan orom bilan uxlay olmaslar. 
Guvohlik berurmanki, bu kishining dini barhaqva rostdur. Agar elchilikka kelmagan bo‘lsam 
edi darhol islomga iymon keltirur edim. Bu voqeani Abu Munzir Jumhurga yetkizib, 
qaytib kelib, iymon keltirgayman». 
Bas, mutasaddiylik ishi bisyor xatarnokdur. Va amirlar ul vaqt salomat bo‘lurki, olimlar 
xizmatida bo‘lg‘ay, toki olimlar unga shariatni o‘rgatgay. Amirlik va voliylik (viloyat 
hokimligi) xatarlaridan ogoq qilg‘ay. 
Sakkizinchi qoida ulki, ulamo suhbatini mutasaddiyn suhbatidan g‘animat bilgay. Ul 
olimki, dunyoga xarisdur, oning suhbatidan hazar qilg‘ayki, ta’rif va sitoyish qilmoq 
(ziyoda maqtamoq) birla amirlik podshohlikdan foyda izlar va yo ularning qo‘lidagi 
harom mol, dunyodan makr va hiyla bilan olmoqni maqsad qilur. Va olimi dindor ul 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
218
bo‘lurki, podshoh va amirlardan va o‘zgalardan hech nima tama’ qilmas, va ularga pand-
nasihat bermoqdin to‘xtamas. Chunonchi, Shaqiq Balhiy rag‘matillohi alayh Xorun al 
Rashidg‘a muloqot bo‘ldi. Xorun aytdi: «Zohidmusan?» Ulamo aytdi, «Men Zohid emas, 
Shaqiqman». Xalifa aytdi: «Menga nasihat bergil». Shaqiq aytdi: «Seni Haq taolo Abu Bakr 
Siddiqning o‘rnida qo‘yibdur va Ali al-Murtazo o‘rnida qo‘yibdur. Sendan ilm va shijoatdan 
so‘rarlar. Haq va botil aro farq qilganingni so‘rarlar. Va Usmon Zun-nurayn o‘rnida 
o‘tirg‘izibdurki, sendan karam va futuvvat, muruvvat va saxovat izlaydilar». 
Xalifa so‘radi: «Tag‘i nasihatni ziyodaroq qilg‘il». Aytdi: «Haq taolo saroyni bino 
qilibdur, do‘zax otliq va seni shu saroyga nigohbon qilibdur va senga uch nimarsa 
beribdur: Baytul-mol boyliklari, shamshir va toziyona (tanbeh) birla xaloyiqg‘a odob 
bergil va nohaq xun (qon) to‘kkanlarni shamshir birla o‘ltirgil. Bas, bu ishlarni taqsir qilsang 
(xato, qusur qilsang) avvalo do‘zaxga o‘zing kirarsan, ondin so‘ng o‘zgalar kirar». 
Xalifa aytdi: «Yana ham nasihatni ziyoda qilg‘il». Shaqiq aytdi: «Sen chashma mislliksan. 
Va o‘zgalar sipohiy va a’yonlaring ostingdagi ariqg‘a o‘xshashdur. Agar chashma suvi sof 
va ravshan bo‘lsa ariqlarning suvi ham loyqa va iflos bo‘lmas. Agar chashma suvi tiyra va 
loyqa bo‘lsa, ariqlardagi suvlarning ham soflig‘i va e’tibori bo‘lmas». 
Horun-ar-Rashid xoslari birla Fuzayl Iyoz ziyoratiga bordi. Eshigiga yetib angladiki, 
Qur’on tilovat qilib, bu oyatga yetibdur: «Uxsib allazina ijtara livo sayyota inna naj’alahu». 
Xalifa aytdi: «Agar nasihat talab qilsam, rozi bo‘lurmusan? Fuzayl aytdi: «Ushbu oyat 
kifoyatdur». 
Oyatning tafsiri ulki, «Oyo, ul toifalar, Alloh taolo gunoh va ma’siyatga 
mashg‘ul bo‘lganlarni toat va ibodat qilgan bandalariga barobar qilur, deb 
gumon qilurlarmi?» Ya’ni bu ikki toifani Haq taolo hargiz barobar qilmas. 
Xorun ar-Rashid aytdi: «Eshik qoqg‘il». Vazir Abbos eshik qokdi va qichqirdiki: «Amir ul-
mo‘‘miniynga eshik ochg‘il!» 
Fuzayl aytdi: «Amirul-mo‘‘miniynning men birla nima ishi bo‘lur?» Abbos aytdi: «Amirul 
mo‘‘miniyn farmoniga itoat qil, eshik ochg‘il!» 
Ersa Fuzayl Iyoz eshik ochdi va chirog‘ni o‘chirdi. Xorun ar-Rashid ko‘rishishga 
qo‘l uzatdi. Fuzayl xalifaning qo‘lini tutib, aytdiki: «Oh, bu yumshoq qo‘ldan kim 
ushlasa do‘zax azobidan najot topmas». So‘ngra aytdi: «Ey, amirul-mo‘‘miniyn, 
Xudoi taoloning so‘rog‘iga tayyor bo‘lg‘ilki, qiyomat kuni seni turg‘izib, 
musulmonlarni bir-bir keltirib, sendan savol qilurlar.» Xorun ar-Rashid bu so‘zni 
eshitib, vahshatdan, (qiyomat qo‘rquvidan) yig‘lab, yiqildi. Abbos aytdi: «Ey, Fuzayl, 
xomush (jim) bo‘lingki, amiral-mo‘‘miniynni o‘ldirdingiz». Fuzayl aytdi: «Ey, Homon 
(fir’avnning yovuz vaziriga o‘xshatmokda), amiral-mo‘‘miniynni sen va sening qavming 
halok qildi». 
Xorun ar-Rashid (o‘ziga kelib) aytdi: «Ey, Abbos, bildingmu, seni Homon demagi 
meni fir’avnga teng qilganidur. Bas, ming dinor keltirib qo‘ydi va dedi: «Bu haloldandur. 
Onamning mahridan meros qolib erdi». 
Fuzayl aytdi: «Senga deb edimki, har nimarsaki olibsan, hisobi bor, egasiga bergil», - 
deb sovg‘ani qabul qilmadi. 
Umar ibn Abdulaziz bir kuni Muhammad ibn Ka’b Qurayziyga aytdiki: «Adl (adolat) 
nimadur? Sifatini bayon qilg‘il!» Ibn Ka’b aytdi: «Musulmonlardan yoshi kichiklariga ota 
bo‘lg‘il va yoshi ulug‘larga o‘g‘il bo‘lg‘il, o‘z tengdoshlaringga : birodar bo‘lg‘il va har 
kishiga o‘z gunohidan ziyoda uqubat qilmag‘il. Zinhor birovni o‘z g‘azabing birla 
toziyona urmag‘ilki, joying do‘zax bo‘lur». 
Zohidlardan biri o‘z zamonidagi xalifa bilan muloqot qilib (so‘zlashib) qoldi. Xalifa aytdi: 
«Menga nasihat qilg‘il». Zohid aytdi: «Chinga, bir shaharga borib edim, ul yurtning podshohi 
qulog‘i kar ekan, bisyor yig‘laydur. Aytadurki: «Karlig‘imga yig‘lamasman, arzgo‘y va 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
219
dodxohlarning arzini tinglay olmaganimga yig‘larman. Farmon qildiki, arzi bor, mazlum 
(zulm ko‘rgan) odamlar qizil egin kiysinlar. O’zi har kuni filsuvor bo‘lib (filiga minib), 
ko‘chama-ko‘cha yurib, qizil eginli odamni chorlab, faryodralik qilur edi (dod, faryodini 
tinglab, mushkulini oson qilur edi). Yo, amiral-mo‘‘miniyn, bu bir kofirning tariqi (tutgan 
yo‘li)durki, Haq taolo bandalariga rahm-shafqat qilmoq uchun muncha ishni lozim tutibdur. 
Bas, sen hazrati rasul alayhissalomning ahli baytlaridansan. Fikr qilg‘ilki, musulmonlarg‘a 
rahm va shafqat bundan ziyoda bo‘lishi vojibdur». 
Abu Quloba bir kuni xalifa Umar ibn Abdul-Aziz bilan so‘zlashib qoldi. Xalifa aytdi: 
«Nasihat, maslahat bergil». Abu Quloba aytdi: «Odam alayhissalomdan to bu vaqtgacha 
sendan boshqa xalifa qolmabdur». Xalifa aytdi: «Tag‘i ziyoda qilg‘il». Abu Quloba aytdi: 
«Bu yer yuzida xalifa bo‘lsang ham bir kuni o‘larsan». Xalifa yana nasihat so‘radi. Zohid 
aytdi: 
- Agar Xudoi taolo sening bilan bo‘lsa nimadan qo‘rqarsan? Agar sening bilan bo‘lmasa, 
kimning panohiga sig‘inursan? 
Xalifa aytdi: «Degoning kifoyatdur». 
Sulaymon ibn Abdul Malik xalifa edi. Bir kuni andisha qildiki, bu olamning 
ne’matlaridan chindan bahramand bo‘ldim, qiyomat kuni holim ne kechgusidur? Ersa 
Abu Xozim Makkiy rahmatillohi alayhga ul zamonning olimu zohidlaridan edi, kishi yuborib 
aytdiki, «Iftor qilur taomdan menga jizya bersunlar». Abu Xozim ul odamga qurigan kepak 
nondan bir burda berib yubordi: «Mening iftorlik taomim ushbudir» dedi. Xalifa Sulaymon 
buni ko‘rib, bisyor yig‘ladi. Bu voqea ko‘ngliga ta’sir qilib, uch kun ro‘za tutdi va iftorda 
hech narsa yemadi. Uchinchi kecha boyagi qotgan kepak non birla iftorlik qildi. 
Aytibdurlarki. ul kecha xalifa xotini birla suhbat qildi. O’g‘li bo‘lg‘usi xalifa Abdul Aziz 
vujudga keldi. Va ondin Umar ibn Abdul Aziz vujudga keldiki, yagonai jahon erdi. Xalifa 
Umar ibn Abdul Azizning adolati va fazlu kamollari ul halol taom birla ta’yin debdurlar. 
Umar ibn Abdul Azizdan so‘radilarki: «Tavba qilmoqning sababi nedur?» Xalifa 
aytdi: «Bir kuni g‘ulomni (qulni qaysidir xatosi uchun) urdim». G’ulom aytdi: «Yod qilg‘il ul 
kechaniki, aning tongi qiyomat bo‘lg‘ay». Ersa, g‘ulomning bu so‘zlaridan tavbaga 
musharraf bo‘ldim». 
Buzurglardan biri Xorun ar-Rashidni ko‘rdiki, yalangayog‘ini qizigan toshga bosib 
turibdur. Aytadurki: «Ey, bori Xudoyo, sen podshohsan va men ojiz bandangman. Mening 
ishim shulki, har qadamimni bir gunox yuzasiga qo‘yurman va sening ishing ulki. har 
zamon afu va mag‘firat qilursan. Bas, menga rahm qilg‘il». 
Umar ibn Abdul Azizga bir kuni Abu Xozim aytdi, tuproq ustida yotg‘il va o‘lum xayolini 
boshingga takya (yastiq) qilg‘il. Va har nski. o‘lar vaqtda keraklidur, ani izlagim. Har ieki, 
o‘lar iaqtda ssnga ozurdalik (mashaqqat) keltirur, aiingdan yiroq bo‘lg‘ilki. o‘lim yaqindur». 
Bas. podshoh va amirlarga lozimdurki, bu nasihatlarni qulog‘iga olib, bu hikoyatlarni 
xotirlarida saqlag‘aylar va ulamolarning pand-nasig‘atlarini g‘animat bilg‘aylar. 
Va ulamolarga ham lozimduri, haq so‘zlarni podshohlarga bemalol aytgaylar va 
ularning ra’yiga borib, shariatga xilof ishlarga fatvo bermagaylarki, zolimning fisqu 
fasodlariga sherik bo‘lmag‘aylar. 
To‘qqizinchi qoida ulki, podshoh va amirlar o‘zi zulm va fasod qilmagaylar. O’ziga tobe’ 
amaldor va chokarlariga (xizmatchilariga) zulm fasodini man’ qilg‘aylarki, bularning 
zulmlarini qiyomat kuni podshohva umarodan so‘roq qilurlar. Umar ibn Xattob r.a. bir kuni 
(faqihlar yetakchisi. imom) Abu Muso al-Ash’ariyg‘a noma bitdi. Nomaning mazmuni shu 
ediki. «Ammo ba’d. ne baxt (saodatli) inson uldirki. ra’iyatparnar bo‘lgay ummol va 
chokarlar (xizmatchilarniig) xalqqa jabr-zulmini man’ etgay, toki ularning ra’iyatga 
jabr-zulmi sababli sen oxiratda halok bo‘lg‘aysan». Kitobda kelibdurki, sultonning 
xizmatkorlari qilgan har bir zulm sultonning zulmi hisoblanur va buning hisobini 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
220
berur. Bilg‘ilki, hech kishi mundan ziyonkor va bosiqliroq bo‘lmaski, o‘zining dini va 
oxiratini mol, dunyo uchun sotg‘an. Bas, hamma amaldor va chokarlar (xizmatchilar) 
dunyolik tama’ida xizmat qilurlar va oxiratda ularning qilgan zulm va fasodlarini 
podshohva amirlarning gardaniga qo‘yib, do‘zaxga yuborurlar. Va qaysi dushman 
bundan ulug‘roqki, o‘ziga anda dunyolikni ko‘zlab, seni halok qilishga uring‘ay. Bas, 
podshoh va umaroga lozimdurki, hamma ra’iyat ahvolida adolatga rioya qilg‘ay, 
amaldor va xizmatchilariga adolat qilishni buyurgaylar. Avvalo, o‘z badaniga adolat 
qilg‘ay (ya’ni, badanini do‘zax o‘tida kuyishiga yo‘l bermagay), akli va dilni shahvat va 
g‘azabining zulmidan asragay. Balki, shahvat va g‘azabini aqli va dilining askari 
qilg‘ayki, sof aql farishtalar javharidan va Haq taoloning lashkaridandur. Shahvat va 
g‘azab Iblisning lashkaridandur. Kimki Xudoi taoloning lashkarini bilsa, Iblis alayhi 
la’naning lashkariga asir bo‘lsa, xalqka qanday adolat qilg‘ay? Vaqtiki, adolat oftobi 
senda zuxur qilsa (balqib chiqsa), aning nuri avvalo axli baytingga (oilangg‘a) ta’sir 
qilur, so‘ng shu’oyi partavi (shu’lasi) raiyatni yoritay. Bas, oftob bo‘lmasa, shu’lasiga 
ko‘z tutmoq maholdir (mumkin emas). Kamoli aql uldurki, hamma ishlarning 
haqiqatini bilgaysan, haqni botildan farq qilg‘aysan. Mol-dunyodan maqsad ko‘p va 
lazzatli taomlarni yeyish-ichish emasdur. Ko‘p yeyish va ichish qayvonlarning ishidur. 
Yangi kiyimlar kiyib bezanish esa xotinlarga yarashur. Agar bir odam desaki, iqbolu 
davlatdan maqsad xalqqa qahr va g‘azab qilmoq va dushmandin o‘ch olmokdur, bu fikr 
xatodirki, o‘zgalarga ozor bermoqdarrandalar - vahshiy hayvonlarning sifatidur. Va 
aytsalarki davlat va iqboldan murod - xalqni senga xizmat qildirmokdur, bu gap 
axmoqlikdurki, o‘zlarini dono deb o‘ylovchi xizmatchi. mansabdorlar o‘z manfaatlari 
uchun xizmat qilurlar. Agar bir mansabdordan baxt-iqbol yuz o‘girib. boshqa bir 
mansabdorga kulib boqsa, avvalgining qo‘l ostidagi barcha xizmatchilar yangi boshliqqa 
yaxshi ko‘rinishga uriiib. sobiqboshlig‘ini unutarlar. 
Bas, oqil boshliq uldurki, barcha ishlarini adodat va xaqiqat bilan, oqibatini o‘ylab qilur. 
Oqibatini o‘ylamaydigan mansabdorni oqil va odil deb bo‘lmas, sababi - bularning borur 
joyi do‘zaxdur. Shu sababli, barcha yaxshiliklarning manbai aql-insof, adolatdur. 
O’ninchi qoida ulki, boshliqlarning ko‘pchiligi mutakabbir bo‘lur. Vaqtiki, qahr-
g‘azabi oshsa, xayrli ishlari ham zoe’ bo‘lur. Buning odatlari va ilojlarini «Muxlikot» 
ruknida bayon qilurman, inshoolloh. Agar boshliqda takabburlik g‘olib bo‘lsa. u 
hamma xolatlarda sal xato qilgan xizmatchilariga afv va karam qilmoqni, bag‘rikenglikni 
odat va pesha qilg‘ay. Agar afv va karam, bag‘rikenglik qilsa, o‘zini anbiyolar, 
sahobalar va avliyolarga o‘xshatganidur. Agar takabburlik, qaho va g‘azab qilsa, 
darranda va chahorpolar (xayvonlar) qatoriga kirganidur. 
Hikoyatda kelibdurki, xalifa Abu Ja’far bir kishini o‘ldirmoqqa buyurdi, ul olam 
xalifa xaqida xiyonat qilib erdi. Muborak Fuzola rahmatillohi alayh h o z i r  erdi aytdiki: 
« Y o  amir al-mo‘miniyn. avval rasululloxning‘ so‘zlarini eshitgil, andin so‘ng o‘ltirgil». 
Xalifa so‘radi: «Nechuk so‘zlardur?» Muborak ibi Fuzola aytdi: «Hasan Basriy rahmatilloxi 
alayh rasululloxdan rivoyat qilibdur: Ul xazrat aytibdurki: qiyomat kuni xamma 
xalqni bir sahroda jam’ qilgandan keyin nido keldiki, «Xudoi taolo dargoxida kimning 
quvvati bo‘lsa o‘rnidan tursin!» Hech kim o‘rnidan qo‘zg‘alolmadi. Faqat bir kishi 
chiqdiki. dunyoda boshliq, rahbar eli unga xizmatchisi xiyonat va g‘iybat 
(zabondarozlik) qilgan edi. ul kishi uni afv qilgan edi, o‘sha odam o‘rnidan turdi» Bu 
so‘zlarni eshitib, Abu Ja’far haligi aybdorni o‘ltirmay, afv qildi. 
Iso alayhissalom aytdilarki, agar bir odam sendan shikoyat qilsa. rost aytgan bo‘lsa. 
shukr qilgil, chunki u odam seni yomon fe’lingdan qaytaribdur. Va agar yolg‘on aytgan 
bo‘lsa. uiing xayrli ikplarini uchirib. seiipg nomai a’molingga yozurlar. 
Rasul alayxissalom huzurida bir olamni tavsif qildilarki. «Bisyor quvvatli kishidur har 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy