Kirish. Qurilish materiallari va buyumlarining umumiy asoslari. Qurilish materiallarining asosiy xossalari

Betonning qotishi va uni tezlashtirish usullari  
Qoliplangan betonning mustahkamligi vaqt davomida asta-sekinlik bilan 
oshib boradi. Ma’lumki, betonning qotishi sementning gidratatsiya jarayoni tezligi, 
atrof-muhit harorati va nisbiy namligiga bog‘liq bo‘ladi. Tabiiy sharoitda normal 
muhitda beton markadagi mustahkamlikka 28 sut davomida erishadi. Beton qotishi 
uchun normal muhit sharoiti- harorat 20
0
S±2 va nisbiy namlik 90-100% bo‘lishi 
kerak.
Betonning 28 sut keyingi mustahkamligi undan tayyorlangan beton va 
temirbeton konstruksiyalarning ekspluatatsiya sharoitiga bog‘liq bo‘ladi. Agar 
beton nisbatan normal sharoitga yaqin muhitda ishlatilsa, uning mustahkamligi bir 
necha yil, hatto o‘n yillar davomida oshib borishi mumkin. Normal sharoitda 
ishlangan betonning bir yildan keyingi mustahkamligi markadagiga nisbatan 75% 
ortishi mumkin. Sement gidratatsiya jarayoni normal sharoitda nazariy jihatdan 
vaqt davomida to‘xtamasligini hisobga olsak beton mustahkamligi ham vaqt o‘tishi 
bilan davom etadigan jarayon ekanligi tushunarli bo‘ladi.
Normal sharoitning buzilishi, ya’ni haroratning va nisbiy namlikning 
optimal ko‘rsatkichdan o‘zgarishi beton mustahkamligining oshmasligiga, hatto 
kamayishiga olib keladi.

---

Umuman, bino va inshootlarning asosiy qismlarida ishlatiladigan beton va 
temirbeton konstruksiyalar betoni markadagi mustahkamlikka erishsa kifoyadir.
Beton tabiiy holatda monolit quyilganda qotadi. Zavodda temirbeton 
konstruksiyalar markadagi mustahkamlikning 70%ga 7 sut. davomida erishishini 
hisobga olsak, bu omil beton quyish sexlarini juda katta xududlarni egallashini 
tushunamiz. Yig‘ma temirbeton ishlab chiqarishda betonga issiqlik bilan qayta 
ishlov berib qotishini tezlashtirish keng tarqalgan. Betonga issiqlik turli usullar 
bilan ta’sir ettirilishi mumkin, chunonchi 80-85
0
S haroratli suv-bug‘ aralashmasi 
yoki 100
0
S haroratli to‘yintirilgan bug‘ to‘g‘ridan-to‘g‘ri buyumga yuborilishi, 
bug‘, elektr toki, o‘ta yuqori chastotali tok va boshqa isitish man’balari vositasida 
betonni kontakt (bilvosita) usulida qizdirish mumkin. Suv-bug‘ aralashmasi bilan 
beton qizdirilganda qotish vaqtida nisbiy namlik saqlanadi va sement gidratatsiyasi 
uchun qulay sharoit yaratiladi.
Betonning qotishini tezlatish usullaridan ba’zilarini izohlab o‘tamiz.
Betonni bug‘lash davriy va uzluksiz ishlaydigan kameralarda amalga 
oshiriladi. Davriy ishlaydigan kameralarda beton qolip yoki poddonlarda 
joylashadi, qopqog‘i yopilgach, atrofiga suv quyilib bug‘ning kameradan chiqib 
ketishi bartaraf etiladi. Kameraga bug‘ yuboriladi va asta-sekinlik bilan harorat 80-
100
0
S gacha etkaziladi. Beton etkazilgan haroratda 4-12 soat davomida ushlab 
turiladi, so‘ng asta-sekin harorat pasaytiriladi. Har bir turdagi beton buyum va 
konstruksiya uchun bug‘lash rejimi tajriba natijalari bilan aniqlanadi.
Bug‘lash rejimida haroratni asta-sekinlik bilan ko‘tarish va pasaytirish 
betondan hosil bo‘ladigan deformatsiyalanish natijasida yoriqlar paydo bo‘lishini 
ogohlantiradi. Betonni bug‘lash rejimi sementning kimyoviy-mineralogik tarkibi 
va betonning turiga va tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Bug‘langan betonning 
mustahkamligi markadagiga nisbatan 65-75% tashkil etadi.
Betonni issiqlik bilan uzluksiz qayta ishlaydigan kameralar gorizontal 
(tunnelli) va vertikal bo‘lishi mumkin. Tunnelli kamerada qoliplangan beton 
maxsus vagonetkalarda harakatga keltiriladi.
Harakatlanayotgan vagonetkalarga qarama-qarshi yo‘nalishda bug‘ 
yuboriladi va beton asta-sekin qiziydi, nominal haroratda ushlab turiladi va 
sovitiladi. Beton buyumlar vertikal isitish kamerasida maxsus moslamalar 
yordamida bir tomondan ko‘tarilib, ikkinchi tomondan tushirib turiladi.
Kameraning yuqori qismiga bug‘ yuborilib harorat nominal darajada ushlab 
turiladi.
Beton qotishini bug‘lash usulida 7-8 marta tezlashtirish mumkin.
Betonni elektrotermik usulda 50 Gs o‘zgaruvchan, 380 V kuchlanishli 
tokda 80-90
0
S haroratgacha qizdirish yaxshi samara beradi. Betonga elektr toki 
yuzaki yoki ichki elektrodlar yordamida yuboriladi. Tok yordamida beton 

---

qorishmasini 5-10 minut davomida nominal haroratgacha qizdirib, so‘ngra 
qoliplash ham yuqori natija beradi. Avvaldan qizdirilgan betonda sementning 
gidratatsiya jarayoni tezlashadi va beton intensiv qota boshlaydi.
Betonni nurli energiya manbai bo‘lgan o‘ta yuqori chastotali tok, infraqizil 
nurlar bilan qizdirib qotishini tezlashtirish mumkin. Nurli energiya usulida yupqa, 
keng yuzali beton va temirbeton konstruksiyalar qotishini tezlashtirish maqsadga 
muvofiqdir.
Beton qotishini oz miqdorda kimyoviy qo‘shimchalar qo‘shib tezlashtirish 
mumkin. Kimyoviy qo‘shimcha sifatida xlorli natriy va xlorli kalsiy, natriy nitrati, 
kalsiy nitrit-nitrati, kalsiylashtirilgan soda, suyuq shisha, karbamid va boshqalar 
ishlatiladi. Xlorli tuzlar beton tarkibiga sement massasiga nisbatan 1-2% 
qo‘shiladi, ular miqdorining oshishi konstruksiyaning metall armaturasi 
emirilishiga olib keladi. Kimyoviy qo‘shimchalar betonning boshlang‘ich 
davridagi (3sut) mustahkamligini oshirishi mumkin, keyinchalik 28 sut. 
mustahkamligi qo‘shimchasiz beton singari bo‘ladi.
Beton qorishmasiga kimyoviy qo‘shimchalarni kiritish tarkibidagi suvning 
muzlash haroratini pasaytiradi va minus haroratda ham beton qotishiga imkoniyat 
yaratadi.
Quyosh nuri energiyasidan foydalanib (geliotermoishlov) betonning 
qotishini tezlashtirish usuli quruq issiq iqlim sharoitida keng tarqalgan. Bu usulda 
monolit va yig‘ma temirbeton konstruksiyalar qotishini tezlashtirish mumkin. 
Quyosh nuri energiyasini beton buyumlar ustida to‘plash uchun uning ustki qismi 
polietilen, polipropilen va boshqa polimer plenkalar bilan o‘rab qo‘yiladi; buyum 
va plenka orasidagi masofa 10-15 sm bo‘lishi kerak. Quyosh nuri energiyasidan 
unumli foydalanish maqsadida buyumlar nur tik tushadigan holatda o‘rnatilishi 
yoki nurga qarab burish imkoni bo‘lgan qoliplarga quyilishi mumkin.
Geliotermoishlashda bir kunduz davomida, betonning harorati yilning 
davriga qarab, 45-85
0
S atrofida bo‘ladi, beton esa markadagi mustahkamlikning 
50-70% erishishi mumkin.
Yil davomida bulutli kunlar ham bo‘lishini hisobga olib quyosh nuri 
energiyasi bilan birga boshqa usullarni ham birgalikda qo‘llash maqsadga 
muvofiqdir.
Monolit quyilgan beton birinchi kunlarda maxsus parvarishga muxtoj 
bo‘ladi. CHunki harorat va nisbiy namlikning meyordan o‘zgarishi betondagi ichki 
zo‘riqishlar natijasida hosil bo‘lgan yoriqlarni keltirib chiqaradi. Quruq issiq iqlim 
sharoitida beton yuzasi rulonli materiallar (polietilen va polipropilen plenkalar, 
brizent, chipta va boshq.), sochiluvchi materiallar (qum, qipiq, giltuproq va 
boshqalar) va yupqa plenka hosil qiluvchi polimerlar (lak-etinol, gossipol smolasi 

---

eritmalari, suvda eriydigan polimerlar, gelpolimerlar) suvni bug‘lanishini oldini 
olish maqsadida foydalaniladi.
Beton tarkibida namlikni saqlashning zamonaviy samarali usuli qorishmaga 
sement massasiga nisbatan 0,1-0,5% gelpolimerlarni qo‘shish usulidir. 
Gelpolimerlar betonda suvni mikrostruktura darajasida ushlab turish qobiliyatiga 
ega.
Monolit beton sovuq sharoitda quyilganda yuzasi issiqlik izolyasiyasi 
materiallari bilan vaqtincha yopib qo‘yilishi shart. Maxsus materiallar asosida 
monolit beton konstruksiyalarni dastlabki kunlarda o‘rab qo‘yish betonning normal 
qotishini ta’minlaydi. Sovuq kunlarda betonni “termos” tipidagi qoliplarga quyish 
maqsadga muvofiq bo‘lib, termosning oraliq bo‘shlig‘iga issiq havo, bug‘ yuborish 
imkoniyati bo‘ladi.
Qotgan betonning sifatini buzib va buzmasdan sinash usullarida aniqlash 
mumkin. Betonning mustahkamligini beton qorishmasidan muntazam ravishda 
namuna olib maxsus kublar tayyorlanadi va ularni 7 va 28 sut sinab aniqlanadi. 
Kub namunalari yig‘ma va monolit beton qotishi sharoitlarida qotishi kerak.
Betonning mustahkamligini buzmasdan mexanik va fizik sinash usullari 
mavjud. Mexanik usulga I.A.Fidzelning “SHar bolg‘asi” va K.P.Kashkarovning 
“Etalon bolg‘asi” (Kashkarov bolg‘asi) misol bo‘ladi. Mexanik usul zarb 
berilganda beton yuzasida hosil qilingan chuqurcha kattaligi bilan ifodalanadi, 
chunki betonning mustahkamligi yuqori bo‘lsa chuqurcha kichik o‘lchamda hosil 
bo‘ladi. Fizik usullar betonga berilgan zarba to‘lqinlari va ultratovush 
impulslarining tarqalishiga asoslangan. Ultratovush portativ asboblari yordamida 
betonda bo‘ylama va ko‘ndalang ultratovush to‘lqinlari tarqalishini aniqlash 
mumkin. Beton zich va mustahkam bo‘lsa, ultratovush to‘lqinlari tarqalish tezligi 
yuqori bo‘ladi. Betonning mustahkamligi “ultratovush tezligi-mustahkamlik” 
nomogrammasi yordamida o‘rtacha 10% xatolik bilan aniqlanishi mumkin. 
Ultratovush defektoskopi yordamida betondagi darzlar, g‘ovaklar, bo‘shliqlar 
aniqlanadi.
Hozirgi kunda lazer nuri tarqatuvchi asboblar yordamida betonning 
zichligi, defektlari, namligi va boshqa xususiyatlarini o‘ta tezkorlik bilan aniqlash 
mumkin.