Kirish. Qurilish materiallari va buyumlarining umumiy asoslari. Qurilish materiallarining asosiy xossalari

2. Qurilish materiallarining tasniflanishi, standartlash, sertifikatlash 
va sifat nazorati  
Qurilish materiallarining har bir turi o‘ziga xos fizik, mexanikaviy, 
kimyoviy va maxsus xossalarga (radiatsiyaga munosabat, texnologik ishlov) ega 
bo‘ladi. Materiallarning tarkibi, strukturasi fizik-kimyoviy va texnologik jarayonlar 
ta’sirida o‘zgarishi bilan ularning barcha xossa va xususiyatlari o‘zgaradi.
Qurilish materiallari kelib chiqishiga ko‘ra tabiiy va sun’iy bo‘ladi.
Ular xossalariga nisbatan plastik (bitum, giltuproq) elastik (yog‘och, po‘lat, 
rezina), mo‘rt (sopol, shisha, beton, cho‘yan), material mustahkamligiga qarab- 
mustahkamligi yuqori (po‘lat, granit, shisha, shishaplast, sitall, beton-polimer), 
mustahkam (beton, yog‘och, polimerbeton, pishiq g‘isht) va mustahkamligi kichik 
(gips, ohaktosh, xom g‘isht, ko‘pikbeton, gazbeton) turlarga bo‘linadi.
Qurilish materiallarini texnik xossalariga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘lish 
mumkin:
plastik materiallar - kuch, temperatura yoki suv ta’sirida qayta ishlanish 
xususiyatiga ega bo‘lgan materiallar (gil, bitum, mis, qo‘rg‘oshin va x..k.)
elastik materiallar - unga ta’sir etayotgan kuch olingandan so‘ng o‘z
shakliga qaytadigan materiallar (rezina, po‘lat, yog‘och) mo‘rt materiallar 
— ta’sir etayotgan kuch natijasida o‘lchami va shaklini o‘zgartirmaydi, buzilish 
hossasiga ega bo‘lgan materiallar (shisha, cho‘yan, g‘isht va x,.k.)
A) Mustahkam — granit, temir, yog‘och
B) Mustahkamligi past — chig‘anoqtosh, somon, xom g‘isht
a) Qattiq - cho‘yan, shisha, granit
b) YUmshoq. - yog‘och, qo‘rg‘oshin, bitum * 
Suv, kislota, ishqor, issiq-sovuq hamda fizik-kimyoviy jarayonlar ta’sirida 
chidamli- (klinker, plastmassalar) va chidamsiz (xom g‘isht) materiallar;
Izolyasiya materiallari-issiqlik o‘tkazmaydigan (mineral paxta, jun, 
g‘ovakli asbest buyumlar)
Tovushni yutuvchi- (pemza, qatlamli shisha paxta, fibrolit) gidroizolyasion- 
(bitum, ruberoid, tol) elektroizolyasion- (rezina, chinni, marmar) xossalarga ega 
bo‘lgan materiallar.
Materiallarning ishlatilish sharoitiga ko‘ra konstruktiv (tabiiy tosh 
materiallari, beton, qorishma, sopol, yog‘och, polimerbeton, plastmassa va h.k.) va 
maxsus (issiqlik va tovush izolyasiyasi, gidroizolyasiya, bezak, korroziyaga 
chidamli, olovga bardoshli, radiatsiyadan himoyalovchi, biologik muhitga chidamli 
va x.k.) turlarga bo‘linadi.
Qurilish materiallari xossalarini raqamlar bilan baholash maqsadida 
Respublika standarti (RSt), Tarmoq standarti (TSt), Korxona standarti (KSt), 
Davlatlararo standart (DSt) lar joriy etilgan. Qurilish materiallari standartlari 

---

Davlat standarti qo‘mitasi bilan O‘zR Davlatarxitektqurilish tomonidan 
tasdiqlanadi. Bunday standartlar texnik shartlar; texnik talablar; buyum turlari va 
o‘lchamlari; qabul qilish qoidalari; tamg‘alash, o‘rash va tashish qoidalari va sh.k. 
xollarda bo‘lishi mumkin.
Qurilish materillaridan foydalanib bino va inshootlar qurish “Qurilish 
me’yorlari va qoidalarida” (QMQ) belgilangan bo‘lib, barcha tashkilot va 
muassasalar uchun majburiydir. Qurilish materiallarining 1947 yilda tashkil topgan 
“Standartlash halqaro tashkiloti (MOS)” talablariga javob beruvchi xillari ham 
mavjud. MOS qurilish materiallarini davlatlararo tashish va ishlatishga qulaylik 
tug‘diradi.
Issiqlik yutuvchanlik.
Q=C·m(t
1
-t
2
) ; kJ
Bu erda: S- issiklik, yutuvchanlik koeffitsienti
Q- issiqlik miqdori M- namunaning massasi t
1
-t
2
temperaturaning farqi
Zarbga qarshilik. Materialning zarbga qarshilik ko‘rsatuvchanligi, standart 
namunani buzish uchun sarf etilgan ish miqdori yoki hajm birligiga sarflangan 
solishtirma ish bilan ifodalanadi.
Ishqalanishga qarshilik. Materialni ishqalash doirasida ming marta 
aylantirganda namunaning 1sm
1
yuzasidan yo‘qotgan og‘irligiga ishqalanish 
deyiladi.
Plastiklik. Material kuch ta’sirida o‘z shaklini o‘zgartirsa va kuch 
olinganda avvalgi shakliga juda oz muddatda qaytsa, bunga plastiklik deyiladi. 
(qo‘rg‘oshin, pulat, loy).
Qattiqlik. Materiallarga o‘zidan qattiq, jism botirilgandagi qarshilik 
ko‘rsatuvchanlik xususiyati uning qattiqligi deyiladi.
Mo‘rtlik. Materialning kuch ta’sirida sezilarli deformatsiyalanmagan holda 
buzilib ketishi uning mo‘rtligi deyiladi. (shisha, chuyan, beton)
2
.
1-jadval