Kirish. Qurilish materiallari va buyumlarining umumiy asoslari. Qurilish materiallarining asosiy xossalari

Namlikdan 
deformatsiyalanish-materiallarning 
nisbiy 
namlik 
o‘zgarishidan hosil bo‘ladigan chiziqli yoki hajmiy o‘lchamlarining o‘zgarishidir. 
Bu xususiyat materiallarning g‘ovakligiga bog‘liq bo‘ladi. Zich materiallarda 
namlikdan deformatsiyalanish oz bo‘ladi (plastmassa, zich keramika, granit), yoki 
umuman bo‘lmaydi (po‘lat, oyna, bitum). G‘ovak materiallar (yog‘och, beton, 
giltuproq) nam ta’sirida kengayadi, namlik kamaysa, kirishishi hisobiga 
deformatsiya ham kamayadi. Materiallarning bu xolati ulardan konstruksiyalar 
tayyorlangan paytda juda katta ahamiyatga ega.
Suv o‘tkazuvchanlik-materiallarning bosim ostida o‘zidan suvni o‘tkazish 
xususiyati bo‘lib, filtratsiya koeffitsenti bilan ifodalanadi
(m soat):
5. K
f
V
c
.
a [S
.
(p
1
-p
2
)
.
t] ,
bu erda: filtratsiya koeffitsenti (K
f
) 1m
2
yuzali devordan (a) 1 soat (t) 
davomida o‘zgarmas bosimda (r
1
-r
2
1m.suv ust.) oqib o‘tgan suv miqdori (V
c
) 
bilan o‘lchanadi.
Materiallarning suv o‘tkazuvchanligi ularning tuzilishiga, zichligiga 
bog‘liq. Materiallarning bu xossasi tom izolyasiyasi, suv inshootlari va xavzalari 
qurishda katta ahamiyatga ega. Juda zich materiallargina, masalan, bitum, shisha, 
po‘lat, maxsus tarkibli plastmassalar va betonlar amalda suv o‘tkazmaydi. Suv 
bosim ostida ta’sir ko‘rsatadigan joylarda beton va shu kabi materiallardan suvning 
o‘tishi suv o‘tkazmaslik markasi (MPa) bilan belgilanadi. Bunday talab toza va 
zovur suvlarini uzatuvchi quvurlarda, suv xavzalarda, erto‘la devorlarida, 
gidrotexnik inshooatlarda ishlatiladigan beton, polimerbeton, keramika va sh.k. 
materiallarga qo‘yiladi.
Sovuqqa chidamlilik-materialni suvga to‘yingan xolatda –15-170S 
muzlatib, qayta eritilganda (1 sikl) siqilishdagi mustahkamligi 25%, massasi 5% 
dan ortiq kamaymasa, bu material sovuqqa chidamli deb hisoblanadi. Material 
g‘ovaklaridagi suvning muzlash harorati kapillyar g‘ovaklarning diametriga 
bog‘liq bo‘lib, suv muzlaganda katta ichki zo‘riqish hosil qiladi. Harorat - 20
0
S 
gacha pasayganda material g‘ovaklaridagi muz
210 MPa zo‘riqish hosil qiladi. Zo‘riqish yo‘nalishi to‘rt tomonga bo‘lgani 
uchun ular bir-birini neytrallaydi. SHu sababli sovuq ta’sirida materiallar qirra 

---

burchaklaridan buzila boshlaydi. Materiallarga sovuqqa chidamlilik ularning 
ishlatilish soxasiga nisbatan belgilanadi. Atmosfera muhitida ishlatiladigan oddiy 
og‘ir beton sovuqqa chidamliligi 50; 100; 200, gidrotexnik inshootlarda 500 
siklgacha, tashqi devorbop g‘ishtlar, bloklar, engil betonlar 15; 25; 35 siklga teng 
bo‘ladi. Materiallarning sovuqqa chidamliligi sovutish kameralarida sinaladi. 
Buning uchun sinalayotgan materialdan tayyorlangan namuna quritilib, massasi 
o‘lchanadi, so‘ngra to‘la suv shimdirilib, sovutish kamerasiga qo‘yiladi. 
Muzlatilgan namunani eritish normal haroratda (20-250S) suvda amalga oshiriladi. 
Namunaning turiga qarab, muzlatish va eritish uchun 4-6 soat vaqt ketadi. Material 
sovuqqa chidamliligi impulsli ultratovush usulida tez va oson (namunalarni 
buzmasdan) aniqlash mumkin. Bu usulda 3-6 namunaning 5,10 va h.k. sikllardan 
keyingi mustahkamligi va elastiklik moduli o‘zgarishini aniqlash mumkin. Ayrim 
xollarda materialning sovuqqa chidamliligini tezkor (kimyoviy) usul bilan ham 
aniqlanadi. Bunda to‘yingan natriy sulfat tuzi eritmasini (Na
2
SO
4
.
1OH
2
O) 
namunaga to‘la shimdirilib, so‘ng quritish shkafida 110 5 
0
S haroratda quritiladi. 
Bu ish 3-15 marta takrorlanadi. Bunda namunaning ochiq va tutash g‘ovaklari tuz 
eritmasi bilan to‘ladi, quritilganda tuz kristallanib (suv muzlagandagidek) hajmi 
kengayadi, natijada namunada katta ichki zo‘riqish hosil bo‘lib, materiallarning 
buzilishiga olib keladi.
Atmosfera ta’siriga chidamlilik materialni 25 va undan ko‘p marta 
namlanib quritilganda uning shakli va mustahkamlik ko‘rsatkichining o‘zgarishiga 
aytiladi. Tashqi muhitda yog‘ingarchilik, quyosh radiatsiyasi, shamol, turli gazlar 
va x.k. omillarning ta’sirida materiallar astasekinlik bilan buzila boshlaydi. 
Ayniqsa, yuqori harorat kompozitsion materiallar tarkibidagi namni bug‘lantirib, 
material kimyoviy tarkibini o‘zgartiradi va mustahkamligini pasaytiradi.
Materiallarning tashqi omillar ta’siriga chidamliligini issiqsovuqqa 
bardoshliligi orqali ifodalash maqsadga muvofiqdir. Bu omillar ta’siri laboratoriya 
sharoitida 
“sun’iy 
iqlim 
kameralarida” 
aniqlanadi.