Kirish. Qurilish materiallari va buyumlarining umumiy asoslari. Qurilish materiallarining asosiy xossalari

SHag‘al. SHag‘al cho‘kindi tog‘ jinslarni elab fraksiyalarga ajratib, gil va 
changdan tozalash uchun yuvib olinadi.
CHaqiq tosh. Xarsangtoshlarni 5-70 mm (150 mm gacha) fraksiyada 
maydalab chaqiq tosh olinadi. Mayda fraksiyadagi chaqiq toshlarni olish uchun 
xarsangtosh bir necha marta maydalanadi.
Qum. Qum 0,15-5 mm fraksiyadagi barcha tabiiy tosh materiallarining 
qismidir. Qum tarkibida gil va chang miqdori meyorlangan bo‘lib, meyordan 

---

ortig‘i beton va qorishmalar xossalarini yomonlashtiradi. SHag‘al, chaqiqtosh va 
qum beton uchun to‘ldiruvchilar sifatida ishlatiladi. Bu materiallar tarkibida tabiiy 
radionuklidlar borligi xaqida sertifikat bo‘lishi shart.
Devor toshlari va plitalari. Devor toshlari va bloklari asosan tuf va 
g‘ovak ohaktoshlardan mexanizmlar vositasida arralab tayyorlanadi. Devor toshlari 
390x190x188; 490x240x188; 390x190x288 mm o‘lchamlarda ishlab chiqariladi. 
Devorbop bloklar tuf, ohaktosh, dolomit, qumtosh, andezit kabi toshlardan hajmi 
0,1 m
3
kam bo‘lmagan holda tayyorlanishi maqsadga muvofiqdir. (2.3-rasm).
3.6-rasm. Bloklar
a-ajratilgan; b-yo‘nilgan; v-arralangan
Devor toshlari tashqi devor uchun o‘rtacha zichligi 2300 kg m
3
kam 
bo‘lgan tog‘ jinslaridan tayyorlanadi. Toshlarning suv shimuvchanligi 30% gacha, 
sovuqqa chidamliligi 15 sikldan kam bo‘lmasligi kerak.
Plitalar qurilishda keng miqyosda ishlatiladi. YUqori mustahkamlik, 
qattiqlik va sovuqqa chidamlilikka ega bo‘lgan granitsimonlar va boshqa magmatik 
tog‘ 
jinslari 
monumental 
bino 
poydevorlarida, 
daryo 
qirg‘oqlarini 
mustahkamlashda, ko‘prik qoplamlarida ishlatiladi. Marmar, chig‘anoqli ohaktosh, 
gips, angidrit kabi toshlar asosidagi plitalar ma’muriy bino va inshootlarning ichki 
bezagi uchun ishlatiladi. Bino va inshootlarni tashqi bezagi uchun atmosfera 
muxitiga chidamli ohaktosh, dolomit, qumtosh, vulqon tuflari, marmar kabi tosh 
plitalar ishlatiladi. Tashqi bezak plitalari qalinligi 4-8 sm, ichki bezak plitalari 
qalinligi esa 1,2-4sm bo‘ladi. So‘nggi yillarda olmos arralar yordamida kesilgan 5-
10 mm qalinlikdagi tejamli tosh plitalar binolarni ichki bezagi uchun 
qo‘llanilmoqda.
Granit, andezit, diabaz, kvarsit kabi kislotaga chidamli toshlar asosidagi 
plitalar kimyo sanoatida, mineral o‘g‘itlarni saqlaydigan binolarni va shu kabilarni 
korroziyadan muxofaza etishda ishlatiladi.
Bino va inshootlar pollari va zinapoyalarida ishlatiladigan toshlar bezak 
sifatidan tashqari edirilishga chidamli va sirpanmaslik talablariga javob berishi 
kerak. Trotuar plitalari zich, sovuqqa chidamli qumtosh, gneys, ohaktosh kabi 
toshlardan tayyorlanadi. Ular tomonlari 20-80 sm, qalinligi 4-15sm bo‘lgan 
kvadrat yoki to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida bo‘ladi.
Bruschatka va bort toshlari asosan zich, sovuqqa chidamli magmatik tog‘ 
jinslaridan mexanizatsiyalashgan usulda tayyorlanadi va yo‘l qurilishida qoplama 

---

material sifatida ishlatiladi. Bort toshlari balandligi 30-40 sm, eni va uzunligi 
turlicha bo‘lishi mumkin.
Tabiiy tosh materiallari va buyumlarini tashish va saqlashda ularni 
mexanik, ob-havo ta’sirlaridan saqlash zarur. Ayniqsa jilolangan plitalar 
tashilayotganda, tushirilayotganda ehtiyot choralari yuqori bo‘lishi kerak. Bunday 
plitalar orasiga qog‘oz qo‘yilishi lozim. Arxitektura qismlari konteynerlarda 
tashilgani ma’qul. Qoplama tosh plitalari omborlarda va bostirmalarda xillarga 
ajratilgan holda saqlanadi.