Koinot quyosh sistemasi

Yer qutblari
Qutb deb yening shimoliy va janubiy chekka nuqtalariga aytiladi. Masalan, siz shimoliy qutbda turibsiz deylik va qayerga yurmang, albatta, janub tomonga harakatlanasiz. Qutblar oldida qutbiy mintaqalar joylashgan. Shimoliy qutb doirasida, ya’ni, shimoliy qutb atrofi bўylab chizilgan chiziqda Afrika joylashgan. Katta qismini Antarktida qit’asi egallovchi Antarktika Janubiy qutbni ўrab turadi.
Hayot yўq qit’a
Antarktikaning muz qatlamini tagida katta qit’a joylashgan. Bu yerda hach kim doimiy yashamaydi. Faqatgina Ilmiy-tekshirish stansiyalari olimlari bu yerga kelishadi. Qiroqdan uzoqda, Antarktidaning ichki tumanlaridan kichik kann, bir necha xil mox va ikki xil gulli mavjud emas.
Muz to
Aysberg – Yer qutblarida tўplangan muzning uzilgan katta bўlagidir. Barcha aysberglar tuzsiz toza suvdan tashkil topgan. Aysbergning ўndan bir qismigina suv yuzasida joylashgan bўladi. Qolgan ўndan tўqqiz qismi suv tagida bўlib, unga juda yaqin kelgan kemalarni chўktirib yuborishi mumkin. Ba’zida ushbu bahaybat muz tolar erib ketguniga qadar, yillab dengizda suzib yuradi.
Sharshara
Sharsharalar daryo suvining avval qattiq qatlami ustida sўng yumshoqroq yerdan oqib ўtganda paydo bўladi. Daryolar yumshoq yerni qattiq yerga qaraganda tez yuvib ketadi va undan ўyiq paydo qiladi. U esa tobora chuqurlashib, ўrnida jarlik vujudga keladi. Shunda daryo uning chetlari bўylab pastga shiddat bilan tushib oqadi va sharsharani hosil qiladi. Dunyodagi eng katta sharshara Niagar bўlib, uning uzunligi 1,5 kilometrga yetadi. Butun daryo 51 metr tepalikdan oqib pastga tushadi.
Uyoq tolar
Vulqonlar – bu ichida erigan tosh jinslari va gazdan iborat qizigan oqrishmalar bor todir. U yer tubidan kўtarilib, vulqon ozidan tashqariga chiqadi. Ba’zida ўchgan vulqonlar qayta harakatga kelib otilib chiqa boshlaydi. Vulqonlarning uyonishiga yer yuzasiga katta bosim bilan chiqqan qizigan magmalar sabab bўladi.
Issiq favvora
Geyzerlar – bular yer tagidan chiquvchi, ba’zida bir necha ўn metr tepalikka otilib chiqqan katta issiq suvli favvoralardir. Geyzerlar doim vulqonlardan uncha uzoq bўlmagan yerlarda joylashgan bўladi. Yaqindagi magma tufayli suv isib, ma’lum vaqtdan sўng yer yuzasiga otilib chiqadi. Geyzerlarni Kamchatka, Islandiya, Shimoliy Amerika, Yaponiya va hatto Tibetda ham uchratish mumkin.
Zilzila
Zilzila yer tebranishidir. U yer ўchoi deb ataluvchi yer tubidan boshlanadi. Egiluvchan tўlqinlar yeni silkitib, ўchoq bўlylab turli yўnalishlarda harakatlantiradi. Egiluvchan tўlqinlar yuzaga chiqqan joy epimarkaz deb ataladi. Bu yerda yer boshqa joylarga qaraganda kuchliroq silkinadi. Har yili yarim millionga yaqin zilzilalar sodir bўladi. Ammo ularning katta qismini biz sezmaymiz. Zilzilalar kuchi Rixter shkalasi bўyicha ўlchanadi.
Quyun
Quyun eng tez shamoldir. Uning aylanish tezligi soatiga 500 kilometrga yetadi. Quyun yuzsi kuchli isigan quruqlikda paydo bўladi. Tez kўtarilgan havo girdobga aylanib changyutgich kabi harakatlanadi. Quyun yўlida nimakiuchrasa, barchasini suv, chang, toshlarni ўz domiga tortib, uy, vagonalar va jonivorlarni katta tezlikda aylantirib, havoga kўtarib tashladi.