Konferensiyasi

KONFERENSIYASI 
www
.
bestpublication.
uz
126 
HOZIRGI OʻZBEK ADABIY TILI KONSONANTIZM TIZIMI VA “CH” 
UNDOSHINING IFODA TARZI XUSUSIDA 
 
Joʻrayev Oybek Sherali oʻgʻli 
Nizomiy nomidagi TDPU, 
O‗zbek tili va adabiyoti yo‗nalishi 2-bosqich talabasi 
 
Annotasiya: Ushbu maqolada oʻzbek tili konsonantizm hamda vokalizm sistemasi, 
hozirgi oʻzbek adabiy tili undoshlar sistemasidagi muammoli va bir toʻxtamga kelinmagan 
fikrlar haqida hamda ―Сh‖ undoshining filologlar tomonidan berilgan izohlariga 
toʻxtalindi, muammoli masalalarga yechim topishga harakat qilindi va qiyosiy tahlil qilindi. 
Tayanch soʻzlar: Til, konsonantizm, statistika, unli, undosh, fonema, grafema, afrikat, 
sonor, korrelyativ, globallashuv. 
 
Ma‘lumki, qadimdan hozirgi kungacha shakllanib kelgan va rivojlanishda davom 
etayotgan oʻzbek tili fonemalarida oʻrganilmagan yoki rus istilosi natijasida singdirilgan rus 
fonemalaridagi tovushlarni oʻzbek tili uchun xos deb qarash farazlari mavjud. Biz ushbu 
qarashlar hamda farazlarni ilmiy manbalarga tayanilgan shaxsiy fikrlarimiz asosida ochib 
berishga harakat qildik. Hozirgi kundagi statistik ma‘lumotlarga tayanib aytadigan boʻlsak, 
dunyoda 2500 dan 5000 tagacha til mavjud. [4]. Ushbu tillarning hammasi ham oʻzining 
grafemalar tizimiga ega boʻlmasa-da, zohiran oʻzining fonemalar tizimiga egadir. 
Biz fikr yuritmoqchi boʻlgan oʻzbek tili oʻzining grafemalar va fonemalar tizimiga ega 
tillardan biri hisoblanadi. Oʻzbek tili fonemalar tizimi ikki guruhga ajraladi. Bular; 1) unli 
tovushlar, 2) undosh tovushlardir. 
Oʻpkadan chiqayotgan havoning ogʻiz boʻshligʻida qarshilikka (fokus) uchrashi 
natijasida hosil boʻluvchi tovushlarga undosh tovushlar deyiladi. 
Oʻpkadan chiqayotgan havoning ogʻiz boʻshligʻida un paychalariga tebranib oʻtishi 
tufayli hosil boʻladigan tovushlarni unli tovushlar deb ataymiz. 
Ba‘zi bir adabiyotlarda unli tovushlarga shunday ta‘rif beriladi: ―Unli fonemalar 
talaffuz qilinayotganda oʻpkadan chiqayotgan havo oqimi hech qanday toʻsiqqa uchramaydi 
[2.51]. Vaholanki, oʻpkadan chiqayotgan havo nutq organlarining hech qaysi qismida 
qarshilikka yoki sirgʻalishga uchramas ekan, bunday holatda havo na ovozga, na shovqinga 
aylanadi, oʻzining barqaror holatini yoʻqotmasdan tashqariga havo boʻlib chiqib ketdi. Ana 
shunday xato va kamchiliklarni maktab, kollej-litsey darsliklarida koʻp uchratishimiz 
mumkin. 
Oʻzbek tilida 24 ta undosh fonema bor [3.59]. Lekin tilshunos olim F.Abdullayev 
oʻzbek tilida 25 ta undosh fonema bor degan farazni ilgari suradi. 
Undoshlar tilshunoslikda konsonantizmlar deb ham ataladi. 
Undosh fonemalar 4 ta farqlovchi belgilar asosida guruhlarga boʻlinadi: 
1. Hosil boʻlish oʻrniga koʻra 
2. Hosil boʻlish usuliga koʻra 
3. Ovoz va shovqinning ishtirokiga koʻra 

---