Kredit mexanizmi, tarkibi elementlari, ilmiy va nazariy yondashuv

3-jadval
Kredit bahosiga ta`sir qiluvchi tashqi omillar o`zgarishi tahlili²²

Ko`rsatkichlar	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2014-yilda 2009-yilga nisbatan o`zgarishi
Markaziybankqaytamoliyalashstavkasi, o`rtachayillikstavka %da	14	14	12	12	12	10	-4
Inflatsiyaning yillik darajasi, % da	7,4	7,3	7,6	7	6,8	7	-0,4
Markaziybankmajburiyzaxirastavkasi, o`rtachayillikstavka, % da	12,5	12,5	12,5	12,5	12,5	12,5	0,0

• 
  Jadvalma`lumotlariasosidakreditbahosigata`siretuvchiomillarnitahlilqilamiz:
  
• 
  Markaziybankqaytamoliyalashstavkasi – bubevositatijoratbanklarikreditsiyosatigata`siretadi. Buesakreditbahosiningo`sishiyokikamayishigaolibkelishinihammamizbilamiz, shundayekanmamlakatimizdabusiyosatqandayolibborilmoqda. Markaziybankningqaytamoliyalashstavkasiinstrumentidanhampulbozoridagifoizstavkalariniboshqarishdahamdaiqtisodiyo`sishjarayonlarinirag`batlantirishmaqsadidafoydalaniladi. Jadvaldako`rinibturibdiki, qaytamoliyalashstavkasi 2014-yil 2009-yilganisbatan 4 foizgakamaytirilgan, buorqaliMarkaziybanktijoratbanklariajratadigankreditlargatalabningoshishigaolibkeladi.
  

Shunialohidata'kidlashlozimki, O’zbekistondajahonmoliyaviy- iqtisodiyinqirozisalbiyoqibatlarita'siriningoldiniolishgakaratilganchora-tadbirlarningo’zvaqtidaamalgaoshirilganligiO’zbekistanRespublikasiMarkaziybankiqaytamoliyalashstavkasiningo’zgarmasdan 14 foizdasaqlanibqolinishinita'minladi. AynipaytdaMarkaziybankqaytamoliyalashkreditlarihajmivaqaytamoliyalashstavkasiningmoslashuvchanlikdarajasinioshirishyo’libilanfoizstavkalaribarqarorliginita'minlashgae'tiborqaratilganligihampul-kreditsiyosatiningsamaraliolibborilishigazaminyaratmoqda.
Inflatsiyadarajasi, pulmassasihajmining, iqtisodiyotningkreditresurslarigabo`lgantalabinietarlidarajadaqondirishvaboshqamakroiqtisodiyko`rsatkichlarning 2015-yilgamo`ljallanganmaqsadliparametrlaridankelibchiqib, Markaziybankningqaytamoliyalashstavkasi 2015-yilmobaynida 2014-yilganisbatan 1 foizgakamaytirildiya`ni 9 foizetibbelgilandi. Xususan, 2013-yildapulbozoridagifoizstavkalariniqaytamoliyalashstavkasigayaqinlashtirishborasidaamalgaoshirilganchora-tadbirlarnatijasidabanklararopulbozoridagioperatsiyalarbo`yichao`rtachatortilganfoizstavkasiyilboshidanbuyon 0,3foizbandgao`sib, dekabroyida 11 foiznitashkiletdi. Qaytamoliyalashstavkasishuholatdaushlabturilishipulbozoridamoliyaviyresusrlargabo`lgantalabvataklifningmuvozanatinisaqlashga, realsectorkorxonalarininginvestitsionimkoniyatinioshirishga, iqtisodiyotnikreditlashhajminiyanadakengaytirishvaaynipaytdatijoratbanklariresursbazasiningbarqarorliginita`minlashgaxizmatqiladi.Iqtisodiyotdakutilalayotganinflatsiyadarajasiqanchalikyuqoribo`lsa, kredittaklifikambo`ladi. Kredittaklifikamayishinatijasidauningbahosioshadi. Markaziybankningekspansionistikmonetarysiyosati (qaytamoliyalashstavkasinitushirish, pulmassasiniko`paytirish) pulmassasiningo`sishiga, shuningkredittaklifiningko`payishigaolibkeladi. Buningnatijasidabankaktivlaridasezilarlio`zgarishlarkuzatiladi. Qisqamuddatlikreditlarningkreditportfeldagiulushikeskinoshibboradivauzoqmuddatlikreditlarhajmiqisqaribboradi.
Statistikagaqaraydiganbo`lsakrasmiyinflatsiyadarajasi 2009-yil 7,4foizbo`lganbo`lsa, buko`rsatkich 2014-yilgakelib 7 foiznitashkilqilganliginiko`rishmumkin. Rasmiyko`rsatkichlarnitaqqoslaganimizdainflatsiyadarajasi 2009-yilganisbatan 2014-yil 0,4 foizgatushirilganiniko`rishmumkin. Lekinbuiqtisodiyotimizningyanadabarqarorlashuviuchunmuofiqko`rsatkichemas. O`tganyilganisbataninflatsiyadarajasiningpasayishiyanijilovlanishitijoratbanklariningdepozitvakreditfoizstavkalaribarqarorligigaijobiyta`sirko`rsatadi. Inflatsiyaningpasayishinatijasidatijoratbanklarikreditfoizstavkalarinipasaytirishimkoniyaratiladi. Mamlaktdakutilayotganinflatsiyadarajasiqanchalikyuqoribo’lsa, o`znavbatidakredittaklifihamshunchakambo`ladi. Buesao`znavbatidakreditbahosiningoshishigaolibkelishimuqarrar. Markaziy bankning monetar siyosati pul massasining o`sishiga, shuningdek kredit taklifining o`sishiga olib keladi. Ba esa tijorat banklari aktivlariga ijobiy ta`sirini ko`rsatadi. Ayni paytda inflatsiya darajasi 5,5 – 6,5 foizni tashkil etishi kutilmoqda. Bu 2014-yilga qaraganda sezilarlidarajada pastdir<sup>23</sup>.
Banklararo bozor zamonaviy bank tizimining asosini tashkil etib, banklarning zarur mablag`laridan foydalanish imkoniyatlarini oshiradi, bank operatsiyalar hajmining oshishini ta`minlaydi hamda zaxira mablag`larni band qilish zaruriyatini kamaytiradi. Banklararo kreditlar bozorida o`rtacha foiz stavkalri bo`yicha ma`lumotlar bilan ta`minlash va shu orqali banklararo kredit bozorida pul mablag`larining milliy ko`rsatkichlarini aniqlash muhim hisoblanadi. Banklararo kredit resurslari bozori kreditlar va investitsiyalarni real iqtisodiyotga tez va samarali qayta taqsimlash hamda joylashtirishni ta`minlaydi. Banklararo bozor ko`rsatkichlaridan xalqaro bank amaliyotida keng qo`llaniladi. Xalqaro bank amaliyotida banklarning foiz siyosatini amalga oshirishda ushbu bozordagi foiz stavkalri asos, ya`ni bazaviy stavka sifatida qo`llaniladi.
Kredit bahosiga ta`sir etuvchi yana bir omil sifatida Markaziy bankning tijorat banklarining deposit operatsiyalar ustidan o`rnatgan majburiy zaxira stavkasidir. Majburiy zaxira inflasiya va pul massasining belgilangan prognoz ko`rsatkichlaridan kelib chiqib hamda tijorat banklarida uzoq muddatli resurs bazasini yanada kengaytirish maqsadida diversifikatsiyalangan majburiy zaxira normalari qo`llanilib, yijorat banklari tamonidan jalb qilingan yuridik shaxslarning talab qilib olunguncha va 1 yilgacha bo`lgan muddatli depozitlar uchun 15 foiz, 1 yildan 3 yilgacha bo`lgan depozitlar uchun 12 foiz, 3 yildan ortiq bo`lgan depozitlar uchun 10,5 foiz miqdorida belgilangan. O`rtacha majburiy zaxira stavkasi mana ancha yildan buyon 12,5 foizligicha qoldirilmoqda. Bizningcha bu zaxira stavkasini Markaziy bank yo tushirishi yoki tijorat banklariga ma`lum muddatda foydalanishga bersa maqsadga muofiq bo`lar edi. AQSHda majburiy zaxira qoldig`i har ikki haftada tekshirilib turiladi, shu muddat ichida tijorat banklari bu zaxirani aylanma mablag` sifatida ishlatishi mumkin, faqatgina Federal rezerv tizimi belgilangan muddatda majburiy zaxira balansiga kiritib qo`yish kerak bo`ladi. Shu orqali AQSH tijorat banklari kredit bahosini yanada past tarzda ushlab, o`z aktivlarini ko`paytirib olishga harakat qilishadi.
Respublikamiz bank amaliyotida ham AQSH federatsiyasi kabi kredit bahosini past ushlab turish choralarni qo`llagan holda, tijorat banklari kredit operatisyalar hajmini oshirib borish zarur. Mamlakatimiz banklarida kredit bahosi ancha yuqoriligi bilan chet mamlakatlari tanqidiga ham ko`p marotaba duch kelmoqda.
Quyidagi jadvalda esa Kredit bahosiga ta`sir qiluvchi ichki omillar o`zgarishi ko`rishimiz mumkin.