Kristallografiya va mineralogiya

Arsenopirit - FeAsS 
Kimyoviy tarkibini piritga yaqinligi va tarkibida margimush borligi uchun 
Shunday nom qo‘yilgan. Sinonimii – margimush kolchedani.
Kimyoviy tarkibi: Fe-34,3%; As-46,0%; S-19,7%. Aralashma sifatida 
kobal’t, nikel’ va sur’ma uchraydi.
Xillari: tarkibida 3 dan 9% gacha kobal’t bo‘lgan xili danait, kobal’tni 
miqdori oshganda (27% gacha) glaukodotga (Co, Fe) AsS aylanadi.
Ko‘pgina konlarda arsenopiritda mayin dispers oltin uchrab uni miqdori 
0,07% yoki tonnaga 700 grammgacha etadi.
Singoniyasi monoklin, simmetriya ko‘rinishi prizmatik – L
2
PC. Fazoviy 
gruppasi: a
0
=9,53; b
0
=5,66; c
0
=6,43; β=90° a
0
:b
0
c
0
=1,684:1:1,136

---

133 
Arsenopirit yaxlit va donador agregatlar hosil qiladi, hamda tog‘ jinslarida 
hol-hol donalar va druzalar shaklida uchraydi. Uning kristallari odatda prizmatik 
qiyofaga ega. Arsenopiritni qo‘shaloq kristallari ham uchraydi.
Rangi qalaydek oq va po‘latdek kul rang. Chizig‘ini rangi kulrang qora. 
Yaltirashi metallsimon. Ulanish tekisligi (101) bo‘yicha mukammal. Qattiqligi 5,5-
6. Solishtirma og‘irligi 5,9-6,2. Elektrni o‘tkazadi. Mikroskop ostida silliqlangan 
shliflarda arsenopirit kuchli anizotrop xususiyatiga ega. Qaytarish ko‘rsatkichi 
yuqori – 55%.
Arsenopiritni aniqlashda diagnostik belgi bo‘lib qalaydek oq rangi va katta 
bo‘lgan qattiqligi hisoblanadi. Bolg‘a bilan urganda sarimsoq kabi hid chiqaradi. 
Rentgenogrammadagi asosiy chiziqlari: 2,662; 2,443; 1,817. HNO
3
da erib S va 
As
2
O
3
ajralib chiqadi. Dahandam alangasida qaytaruvchi alanga ta’sirida sarimsoq 
hidini chiqarib eriydi va sarg‘ish-qo‘ng‘ir rangli magnit tortadigan sharcha hosil 
qiladi. Yopiq naychada margimush sul’fidining qizil gardi, undan keyin 
oltingugurtli margimushdan iborat qora rangli metall xalqa hosil qiladi.
Arsenopirit eng ko‘p tarqalgan rudali minerallardan biri bo‘lib, asosan 
gidrotermal jarayonlarda hosil bo‘ladi va u bilan bir assotsiatsiyada vol’framit, 
kassiterit, xal’kopirit, sfalerit, galenit va kumush minerallari uchraydi. Kontakt 
metasomatik konlarda arsenopirit skarnlardan keyin hosil bo‘ladi.
Yirik arsenopirit konlari Shvetsiyada (Boliden), Meksikada, Uralda 
(Kachkar, Djetigarinsk), Sharqiy Sibirda (Darasunsk, Zapokrovsk), Ukrainada 
(Zakarpat’e) ma’lum. Yaxshi kristallangan yirik kristallari Avstriyada (Mitterberg), 
Norvegiyada (Sulitel’m), Angliyada (Devonshir) va qo‘shaloq kristallari 
Amerikada (Tres-Germanes) ma’lum.
Nurash zonasida arsenopirit barqaror bo‘lmay, ancha osonlik bilan 
parchalanib, margimush birikmalariga ko‘proq skoroditga aylanadi.
Arsenopirit O‘zbekistonda eng ko‘p uchraydigan rudali minerallar qatoriga 
kirib, alohida konlari ham ma’lum.
Arsenopirit margimush olinadigan asosiy ruda hisoblanadi.

---

134 
Margimush har xil birikmalar tarzida harbiy sohada, sanoatning har xil 
sohalarida va qishloq xo‘jaligida zararkunandalarga qarshi kurashda ishlatiladi.