Kristallografiya va mineralogiya

26.1-rasm. Disten (kianit) 
Andaluzit nursimon va donasimon agregatlar hosil qiladi. Kristallari 
ustunsimon-prizmatik qiyofaga ega. Andaluzitni xillaridan xiastolit ma’lum. U gilli 
slanetslarda cho‘ziq oq kristallar tarzida, odatda bo‘shliqlarda uchraydi.

---

243 
Sillimanit tomirsimon agregatlar holida uchraydi va uni andaluzitdan ajratish 
juda qiyin. Sillimanit kristallari juda kam uchrab, odatda u cho‘ziq bo‘ladi. 
Distenni rangi havorang, ko‘k, ba’zan yashil, sariq ayrim paytlarda rangsiz 
ham uchraydi. Andaluzit kulrang, sariq, qo‘ng‘ir, pushti va qizil ranglarda bo‘ladi, 
marganetsli xili qoramtir yashil. Sillimanit kulrang, och qo‘ng‘ir, och yashil. 
Yaltirashi shishasimon (hammasida), distenda ulanish tekisligi yuzalarida 
sadafdek. Ulanish tekisligi mukammal. Disten gruppasi minerallarining qattiqligi, 
solishtirma og‘irligi, sindirish ko‘rsatkichilari 26.1-jadvalda keltirilgan. Disten 
kristallarida qattiqligi bo‘yicha anizotropiya kuzatiladi, ya’ni qattiqligi uch 
yo‘nalish bo‘yicha uch xil bo‘ladi
Distenni aniqlashda diagnostik belgi bo‘lib havorang va ko‘k rangi, 
qattiqligidagi anizotropiya xizmat qiladi, andaluzit uchun deyarli to‘g‘ri burchakli 
prizmatik qiyofasi va qattiqligini yuqoriligi, hamda sillimanit uchun esa 
kristallarining 
ignasimon 
va 
tolasimon 
qiyofasi 
xizmat 
qiladi. 
Rentgenogrammadagi asosiy chiziqlari: 3,32; 3,17; 1,373 (disten); 4,53; 2,17; 1,46 
(andaluzit uchun); 3,385; 2,537; 2,180 (sillimanit uchun). Kislotalarda erimaydi. 
Dahandam alangasida erimaydi.
26.1-jadval 
Disten gruppasi minerallari xususiyatlari 
Mineral 
Qattiqligi 
Solishtirma 
og‘irligi 
Ng 
Nm 
Np 
Ng-Np 
Disten 
4,5 – 7 
3,5 – 3,7 
1,728 
1,721 
1,713 
0,015 
Andaluzit 
7 – 7,5 
3,1 – 3,2 
1,639 
1,632 
1,629 
0,010 
Sillimanit 
6 – 7 
3,23 
1,677 
1,658 
1,657 
0,20 
Mullit 
- 
3,03 
1,654 
1,644 
1,642 
0,012 
Hosil bo‘lishi jihatidan disten gruppasi minerallari metamorfik jarayon 
mahsulotlari hisoblanadi, faqat sillimanit va andaluzit ba’zan intruziv tog‘ 
jinslarida ham uchraydi. Disten gruppasi minerallarini sanoatbop konlarini ikki 

---

244 
guruxga bo‘lish mumkin: a) kontakt-pnevmatolitli va b) metamorfik. Kontakt 
pnevmatolitli konlarda disten gruppasi minerallari bilan bir assotsiatsiyada kvars, 
korund, gematit, magnetit, slyudalar, ko‘pincha bularga topaz, turmalin, berill ham 
qo‘shiladi. Metamorfik konlar disten va sillimanit uchun xosdir. Bunday konlarda 
disten, sillimanit bilan bir assotsiatsiyada korund, granat, grafit, kvars va muskovit 
uchraydi. Metamorfik sharoitlarda disten gruppasi minerallari tarkibida kaolin va 
alyumosilikatlar bo‘lgan gilli yotqiziqlarni o‘zgarishidan hosil bo‘ladi. Bu jarayon 
Yuqori temperatura va katta bosim ostida quyidagi reaksiya asosida sodir bo‘ladi: 
Al
2
(OH)
4
[Si
2
O
5
] → Al
2
O[SiO
4
]+SiO
2
+2H
2
O 
kaolin
Mineral assotsiatsiyalarini o‘rganish Shuni ko‘rsatdiki, disten gruppasi 
minerallarini hosil bo‘lishi uchun asosiy rolni bosim egallaydi. Mineral hosil 
bo‘lish jarayonlarida eng Yuqori bosimda disten, o‘rtachada – sillimanit va past 
bosimda andaluzit hosil bo‘ladi.Bu gruppa minerallarini yirik konlari 
Kaliforniyada (Uayt Maunten), Shimoliy Hindistonda (Xazi Xills, Lapsa-buru), 
Qozog‘istonda (Semiz-Bugu), Uralda (Borisovskoe), Zabaykal’eda ma’lum.
O‘zbekistonda sillimanit va andaluzit Janubiy va G‘arbiy O‘zbekistonda 
keng tarqalgan minerallar qatoriga kirib, Chotqol-Qurama tog‘larida esa kam 
uchraydigan minerallar qatoriga kiradi. Disten O‘zbekistonda kam uchraydigan 
minerallar qatoriga kirib Hisor tog‘larini janubi-g‘arbiy qismida, Qurama 
tog‘larida va G‘arbiy O‘zbekistonda kuzatilgan.
Yerning yuza qismida disten gruppasi minerallari muskovit va xloritoidlarga 
aylanadi. Nurash zonasida andaluzit tezroq o‘zgaradi, disten unga nisbatan ancha 
barqaror bo‘lib sochilma konlarda ham uchraydi.
Disten gruppasi minerallarini amaliy ahamiyati ularni yuqori temperaturada 
qaytadan kristallanib mustahkam mullit mineralini hosil qilishi bilan bog‘liq. Bu 
minerallarni mullitga aylanish temperaturasi har xil. Disten mullitga 1100-1410°C 
da (hajmi 18% kengayadi), andaluzit 1410-1530°C da (hajmi 5,4% kengayadi), 
sillimanit 1550-1750°C da (hajmi 7,2% kengayadi) aylanadi. Bu minerallarni 

---

245 
qizdirishdan hosil bo‘lgan mullitga Yuqori temperaturada chidamlilik (erish 
temperaturasi 1825-1850°C), kimyoviy inertlik va mexanik mustahkamlik xosdir.
Bu gruppa minerallari Yuqori sifatli o‘tga chidamli glinozemli xom-ashyo sifatida 
metallurgiyada, keramika sanoatida, hamda kremnealyuminiyli qotishma bo‘lgan – 
siluminni olishda ruda sifatida ishlatiladi.