Ku sh ak ova., Abduvaxqbqv a. Stratigrafiya asoslari 0 ‘quv qo‘llanma Toshkent 2020

Qumlar, qumtoshlar. Vaqtinchalik oqar suvlar mahsuloti va 
chiqarma konuslarini tashkil etuvchi komponentlardan bo‘lgan 
qumlar va qum toshlar tarkibining bir jinsli emasligi, gil zarralarining 
mavjudligi, yom on saralanganligi va qirrali donaga ega ekanligi 
bilan tavsiflanadi. Agar bunday hosilalar daryo vodiylarida 
shakllangan bo‘lsa, tarkibining bir jinsliligi, yaxshi saralanganligi va 
bo‘laklarining silliqlanishi yuqori darajada ekanligi bilan ajratib 
turadi. KoMlar (ayniqsa, yirik ko‘llar) qumlari dengiz qumlariga 
o ‘xshash bo ‘ladi. Eol (shamol) qumlari yaxshi saralanganligi, mayda 
va ayni paytda yuqori darajada silliqlangan donalardan iboratligi 
bilan xarakterlanadi. Dengiz qumlari ham odatda yaxshi saralangan, 
qum donalari esa yuqori silliqlangan bo‘ladi. Bunday qumlar, 
aksariyat dengizning sayoz uchastkalarida va qirg‘oq-to‘lqin 
zonalarida rivojlangan boMadi, bir necha yuz m etr chuqurlikda 
kamdan kam hollarda dengiz tubi oqimlari qumlari sifatida 
kuzatiladi.
Gillar, argillitlar. Kontinentlarda^jt^^^fil^^^N^onalarida, 
daryolar vodiylari va k o ‘llarda h o s i l N u r a s n ^ j b h & l a r i d a g i

---

gillar b a’zan tub tog‘ jinslarning relikt tuzilishini saqlab qolgan 
boMadi. Gilli asos tarkibida ba’zan qum zarralari ko‘rinishida 
yemirilmagan minerallar yoki ona jin s b o ‘laklari uchrashi mumkin. 
K o‘llar va k o‘rfazlar gillari yupqa va aniq hamda tasmasimon 
qatlamlanishi bilan xarakterlanadi, odatda toza holda shakllangan 
bo‘lib qumli q o‘shimchalarga ega bo‘lmaydi. Dengiz gillari 
litoraldan abissalgacha bo‘lgan barcha bionomik zonalarda hosil 
bo‘ladi. Litoral gillar yaxshi saralanmaganligi, gilli “qumaloq”ga 
egaligi bilan boshqa gillardan ajralib turadi, ular orollarni 
materiklardan ajratib turuvchi bo‘g ‘ozlar va ko ‘rfazlarda hosil 
bo‘ladi. Sublitoral va ayniqsa, psevdoabissal zonasi gillari ko‘p 
holatlarda qatlamlashgan shaklda kuzatiladi, ular yaxshi saralangan 
va aniq qatlamlikka ega bo‘ladi. Dengiz havzasining teran 
chuqurliklaridagi gillar psevdoabissal gillariga o ‘xshab ketadi va 
aksariyat hollarda ularni alohida birliklarga ajratish qiyin. Shuni 
ta ’kidlash lozimki, gillarni (ba’zan, argillitlarni ham) hosil bo‘lish 
sharoitlari bo‘yicha ajratishda ularning mineralogik, teksturaviy va 
paleontologik belgilarini hisobga olish lozim bo‘ladi.