L. B. Okun Elementar bóleksheler

H hám D = ε
0
E) ólshem birlikleri hár qıylı. Bunday 
anıqlamalar elektrodinamikanıń revolyuciyadan burınǵı qáddine sáykes keledi (bunday qáddide 
elektrodinamika bunnan shama menen 100 jılday burın turdı) hám Maksvell teńlemeleriniń 
fizikalıq mánisine qarama-qarsı keledi. Mısalı, H penen E kernewlikleri elektromagnit maydannıń 
F
μν
tórt ólshemli tenzorınıń qurawshıları bolıp tabıladı. Kulon, volt, djouldiń ámeliy birliklerin 
saqlawǵa tábiyiy umtılıw SI diń joqarıda esletilip ótilgen defektlerin pútkilley aqlamaydı. Usı 
birliklerdi de, vakuum menen elektromagnit maydanlarınıń kernewlikleriniń aqılǵa muwapıq 
keletuǵın anıqlamaların saqlawǵa boladı ǵo. 
Ulıwma aytqanda, hátte SI ge salıstırǵanda da izshilirek fizikalıq birliklerdiń bir sistemasına 

---

100 
tiykarlanǵan shártli túrde standartlastırıw tek zıyandı ǵana alıp keledi. Biz ℏ, c = 1 sistemasın 
paydalanǵan jaǵdayda elementar bóleksheler fizikasınıń kóp qubılıslarınıń ápiwayılasatuǵınlıǵın 
kórdik. Biraq, bul sistemanı kúndelikli turmısta yamasa awıl хojalıǵında paydalanıw tek zıyan 
bergen bolar edi. 
Joqarıda esletilgen standart fizikalıq birliklerdi aqıl menen saylap alıwdıń ilimiy jumıs ushın 
zárúrli ekenligin kórsetedi. Onda arnawlı túrde "standart ilimiy izertlewlerde hám teoriyalıq 
хarakterdegi ilimiy maqalalarda qollanılatuǵın birliklerge tarqatılmaydı" degen mánistegi arnawlı 
sózler aytıldı. Biraq bul jarım-jartı moyınlaw bolıp tabıladı, sebebi bunnan keyin standarttıń teksti 
"barlıq oqıw orınlarındaǵı oqıw processi (sonıń ishinde oqıwlıqlar menen oqıw qollanbaları) SI 
birliklerin hám 3.1, 3.2, 3.3 punktlerine sáykes qollanıwǵa ruqsat etilgen birliklerdi paydalanıwǵa 
tiykarlanǵan bolıwı kerek". Fizikada keń túrde paydalanılatuǵın SGS hám ℏ, c = 1 sisteması bul 
punktlerde esletilip te ótilmegenligin ańǵaramız. Biraq, ilim menen bilim alıwdıń arasındaǵı 
baylanıstı qalayınsha úziwge boladı? Sebebi búgin Maksvell teńlemeleriniń mánisin túsinetuǵın 
student erteń olardı qollana almaydı. 
Standartqa sáykes fizikada djoul menen bir qatarda elektronvoltti qollanıwǵa ruqsattıń 
berilgenligi jaqsı. Biraq kese-kesimniń birligi bolǵan barnnıń (10
-24
sm
2
) hám onıń 10
-18
den kishi 
úlesin ańǵartatuǵın tuwındılarınıń SI de názerde tutılmaǵanlıǵı ókinishli. 
Bir neshe jıl burın standart bolmaǵan millimetr sınap baǵanasınıń basımınıń ornına 
gektopaskallar batıl túrde hám tosınnan radio menen gazetalardaǵı hawa rayı boyınsha 
maǵlıwmatlarǵa kirgizildi. Biraq, bir neshe hápte ótkennen keyin bul jańalıqtı biykarlawǵa tuwrı 
keldi. Onıń tayarlanbaǵanlıǵı hám waqıtqa say kelmeytuǵınlıǵı bárshe ushın ayqın boldı. 
Ólshewsiz hám sátsiz standartizaciyanıń sebebinen ilimge zıyan tiygiziw aqırǵı esapta teхnikaǵa 
zıyan tiygiziwge alıp keledi. Bul jaǵdaydı kóp adamlardıń sezbewi múmkin. Biraq onıń áhmiyeti 
salıstırmas dárejede úlken.