Ландшафтли ер тузиш

Мустақил ўрганиш учун саволлар 
1. Тупроғи эрозияга хавфли минтақаларда химояланадиган майдонларнинг 
ўлчамлари қай тартибда аниқланади? 

---

130 
2. Суғориладиган худудлардаги кучли шамол минтақаларда асосий ўрмон 
полосалари неча қаторли бўлади ва улар қандай тартибда жойлаштирилади? 
3. Кучли шамол эсувчи лалми минтақаларда ўрмон полосалари неча 
қаторли бўлади ва улар қандай тартибда жойлаштирилади? 
4. Жойлаштириладиган 
ўрмон полосаларининг майдонлари қандай 
аниқланади? 
5. Худуднинг эрозиядан химояланганлик даражаси қандай аниқланади? 
6. Жойнинг мавжуд эрозия хафлилик коэффициенти қандай аниқланади? 
7. Эрозияга қарши тадбирларни қўллашда сарфланадиган харажатлакр 
миқдорлари қандай тартибда аниқланади? 
8. Ўрмон полосаларини жойлаштиришнинг иқтисодий самарадорлиги 
қандай аниқланади? 
9. Эрозияга 
қарши 
тадбирларнинг 
иқтисодий 
самарадорлигини
тавсифловчи кўрсаткичлар тизимига нималар киради? 
10. Эрозияга қарши тадбирларнинг иқтисодий самарадорлиги қандай 
аниқланади? 
11. Эрозияга қарши тадбирларнинг экологик самарадорлиги нима ва у 
қандай аниқланади? 
12. Эрозияқга қарши комплекс тадбирлар асосида ишлаб чиқилган ер 
тузхиш лойиҳасининг ечимлари қандай баҳоланади? 

---

131 
ГЛОССАРИЙ 
• авразия лотинча – avrausia – бўлиб, ювилиш – ботиб кетиш маъносини 
англатади. Денгиз, кўл ва сув омборларининг тўлқинланиши натижасида 
соҳил бўйлари емирилади. Кишиларнинг шу жойлардаги дарахтзорларни 
кесиши, ўт-ўланларнинг йўқотилиши, қурилиш ишларини олиб боришлари 
ювилишга сабабчи бўлади. 
• антропоген дандшафтлар- хусусиятлари инсон фаолияти натижасида 
юзага келган ландшафтлар антропоген ландшафтлардир ва улар ўзининг
табиий таърифларини сақлаб қолган тақдирда ҳам ўзида маданий 
ўсимликлар, ўзгарган тупроқ хусусиятлари, ер ости ва усти сувлари тартиби 
бўйича «антропоген» мазмун касб этган бўлади 
• дефляция – лотинча- defflation сўздан олинган бўлиб шамол таъсирида 
тупроқ заррачаларининг учиши ва силжиши деган маънони билдиради. 
Шамол таъсирида келиб чиққан жараёнлар эол деб аталади, булар ҳаво 
оқимининг аэродинамик кучи билан ўлчанади, бунда тупроқнин бардошлиги 
ва ўсимлик билан қопланиши муҳим аҳамиятга эга. 
• карст (Югославиядаги ясси тоғ) табиий сувлар таъсирида (ер ости ва 
устки) карбонатлар ва карбонатсиз жинслар, минераллар (оҳактош, бўр, 
тоштуз, гипс) эриши оқибатида ёпиқ ёки очиқ ҳолатдаги чуқурликлар, 
ариқлар, ўйиқлар ҳосил бўлишидир. Карст жараёнлари релъефни устки 
қисмини ўзгартиради. 
• криоген жараёнлар (крио-совуқ) доимий музликлар билан қопланган 
жойларда содир бўлади. 
• курумлар – физик “нураши” – маҳсулоти бўлиб, қояларда тоғ 
қирраларида, водийда ҳосил бўлади. Буларнинг ҳаракати бир қанча 
омилларга боғлиқ, улар ҳаракатланганда тупроқ устини суради, яъни эрозия 
пайдо бўлади. 
• кўчки – тоғ чўққисида кўп қор ёғиши, уларни бир-бирига 
ёпишқоқлигининг йўқолиши билан кўплаб ҳажмдаги қор – тоғ жинслари, 

---

132 
дов-дарахтлар билан қўшилиб, пастга қулаши оқибатида тупроқнинг устки 
қисмини эрозияга бардошсиз қилиб қўяди, ёки емиради. 
• нивация – лотинча, қор маъносини англатади, бунда тоғли минтақаларда 
қор сувлари рельефнинг ўзгаришига олиб келади. 
• сурилиш – тоғ тупроғи ва тоғ жинслари биргаликдаги катта масса ҳосил 
қилиб, пастга томон ҳаракатланиб экинзорларни қоплайди, уларни ишдан 
чиқаради. Кўпинча сурилмалар геологик ишлар бажарилганда ҳам юз беради. 
• сел – тоғ – тош жинсларининг кучли сув таъсирида ювилиши бўлиб, қор 
мўл ёғиши ва эриши оқибатида содир бўладиган ҳодиса. Селлар деҳқончилик 
минтақаларида тупроқ, ўсимлик ва йўлларни ишдан чиқаради. 
• солифлюкация – лотинча, Solium – тупроқ fluction “оқиши” маъносини 
билдириб, секин-аста, ўта нам тупроқни қиялик бўйлаб оқиб кетиши 
демакдир. Кўпгина қор эриши, музлаб қолган тупроқнинг намланиб узоқ вақт 
пастликка оқишидан юзага келади, тоғлар ва доимий муз билан қопланган 
ерларда юз беради. 
• суффозия лотинча suffusid – томчиланиш, “томчи ўйиши, шўрлантириш” 
жараёни бўлиб, сув таъсирида майда ва эриган моддаларнинг тупроқдан 
сизилиб чиқиб кетиши тушунилади. Бунда тупроқ донадорлиги бузилади, 
ювилавериб, устки қисми пастки қисмига ўтиради, натижада айланаси 10-500 
метргача ўпқонлар ҳосил бўлади. 
Юқорида қайд қилинган ҳодисалар ташқи муҳиттаъсирида юз беради, 
аммо бундан ташқари дарё сувлари, тўфонлар каби серёғин, серсув 
ҳодисалар ҳам тупроқнинг эрозияга бардошлигини камайтиради. 
• тупроқ бонитировкаси — қишлоқ хўжалиги экинларининг ўртача 
агротехника даражасида тупроқнинг сифатини ва табиий ишлаб чиқариш 
унумдорлигини 100 баллик шкала бўйича қиёсий баҳолаш;
• қишлоқ хўжалиги экин майдонларининг сифати — тупроғининг 
унумдорлиги (бонитет бали), табиий ем-хашак экин майдонларининг (яйлов 

---

133 
турлари) сифати ҳолати бўйича қишлоқ хўжалиги экин майдонлари 
хусусиятининг интеграл ифодаси; 
• озуқа бирлиги — ем-хашак экин майдонлари ёки озуқа экинларининг ўз 
тўйимлилиги жиҳатидан 1 кг сули донига тенг келадиган унумдорлигининг 
ўлчов бирлиги; 
• қишлоқ хўжалиги экин майдонларининг норматив қиймати — 
норматив кўрсаткичлардан фойдаланган ҳолда аниқланган қишлоқ хўжалиги 
экин майдонлари қиймати; 
• суғориладиган 
минтақа 
— 
зарур 
ирригация-мелиорация 
инфратузилмаси билан таъминланган, ерларнинг барча тоифаларини қамраб 
олувчи ҳудуд; 
• асосий қишлоқ хўжалиги экинлари — маъмурий минтақада кичик 
майдонларни эгаллаган қишлоқ хўжалиги экинлари (пахта, буғдой, шоли, 
савзавотлар, полиз маҳсулотлари, картошка, кўп йиллик мевали дарахтлар, 
ем-хашакбоп илдизмевали ўсимликлар, бир йиллик ўтлар, беда, 
маккажўхори, тамаки); 
• қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг асосий турлари — қишлоқ 
хўжалиги экинларини етиштириш натижасида олинадиган маҳсулот (пахта, 
буғдой, шоли, сабзавотлар, полиз маҳсулотлари, картошка, мевалар, узум, 
тамаки); 
• капиталлашув фоизи — ерлардан иқтисодий-хўжалик мақсадларида 
фойдаланиш орқали олинган фойдани норматив қийматга айлантириш учун 
фойдаланиладиган кўрсаткич; 
•  қишлоқ хўжалиги экин майдонлари — мунтазам равишда қишлоқ 
хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш мақсадида ёки чорва учун табиий 
ем-хашак манбаи сифатида фойдаланиладиган ерлар, уларнинг таркибига 
суғориладиган ва суғорилмайдиган ҳайдов ерлар, кўп йиллик дарахтлар 
(боғлар, токзорлар, тутзорлар, мевазорлар, резаворзорлар ва бошқа мевали 
дарахтлар), бўз ерлар, пичанзорлар ва яйловлар киради; 

---

134 
• қишлоқ аҳоли пунктлари ерлари — аҳолисининг асосий фаолияти тури 
қишлоқ ва ўрмон хўжалигини юритиш, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини 
қайта ишлаш ва бошқа қишлоқ жойларга хос бўлган фаолиятни юритиш 
ҳисобланадиган қишлоқ жойларда аҳоли пунктларини барпо этиш, 
ободонлаштириш ва ривожлантириш учун фойдаланиладиган ерлар; 
• аҳолипунктиерлари — шаҳарлар ва шаҳар посёлкалари чегаралари 
доирасидаги, шунинг қишлоқ аҳоли пунктлари ерлари; 
• қишлоқ аҳоли пунктининг чегараси (чизиғи) — шаҳарсозлик ҳамда ер 
тузиш ҳужжатларига мувофиқ қишлоқ аҳоли пунктининг белгиланган 
тартибда тасдиқланадиган, ушбу ерларни ер фондининг бошқа тоифаларидан 
ажратадиган ташқи чегараси; 
• аҳолипунктининг бош режаси — ҳаёт фаолияти муҳитининг комплекс 
шакллантириш шароитларини, аҳоли пунктини ҳудудий ривожлантиришнинг 
асосий йўналишларини белгиловчи шаҳарсозлик ҳужжати; 
• эрозия-– сув ва шамол оқимлари ҳаракати таъсирида тупроқ ва унинг 
остки қатламларининг емирилиши, емирилиш маҳсулотларини бир жойдан 
иккинчи жойга олиб бориш, кўчириш ва қолдириш жараёнларининг 
йиғиндиси.