Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich

 
7. Shahar atrofi va tuman-davlat “uzun devorlari” 
 
Ilk o„rta asrlar shahri, ya‟ni shahristonga ega sitadel odatda, ba‟zan mudofaa 
devorlari (“uzun devorlar”) bilan o„ralgan yaxlit rayon-rustakning markazi 
hisoblangan. Zamondoshlarning ko„rsatmalariga ko„ra, ilk o„rta asrlar Samarqandi 
Devori-Qiyomat devori bilan o„ralgan rayon bilan birga 400 gektargacha maydonni 
egallagan, devorlar uzunligi esa 11 km dan oshgan. 
Termizning tashqi qo„rg„on devorlari 900 gektargacha hududni o„rab turgan. 
Ularning yirik xom g„ishtlardan bajarilgan yaxlit g„ov va burjlar ko„rinishidagi 
qoldiqlari shimoliy qismda aniq kuzatiladi va keyin janubi-sharqqa keskin 
burilishdan so„ng asta-sekin yo„qoladi. 
Balxning tashqi devori janubda va qisman g„arbda yaxshi saqlangan, buning 
ustiga janubiy qismi ancha keyingi davrga tegishli. Ancha qadimgi - g„arbiy qism 
pastroq va ketma-ket joylashgan burjlarga ega. Sitadeldan sharqda, islomgacha 
aholining asosiy ommasi to„planganligi haqida guvohlik beruvchi ko„plab vayrona 
ahvoldagi qurilmalar mavjud bo„lgan. Shahar-rayon maydoni 750 gektargacha 
yetgan. 
IX asr o„rtalarida Samarqand hukmdori Nux-ibn-Asad Aris daryosi bo„yidagi 
rayonni ishg„ol qildi va Isfajob atroflarida devorlar qurdi. Devorlarning arzimagan 
qoldiqlarini vohaning janubiy qismida qiyinchilik bilan topish mumkin. 
Devorlarning yomon saqlanganligi, ba‟zi joylarda esa ularning qoldiqlarining 

---

75 
umuman yo„qligi sababli, shahar va rayon hududi 5000 gektar deb taxmin qilinishi 
mumkin. Qadim Marvning tashqi devori (Govur qal‟a manzilgohi) Gilakin - 
Chilburch nomini olgan. Savdo-hunarmandchilik qismi (Govur qal‟a) va sitadel 
(Erka tepa) Isfajobga o„xshash rayon markazida bo„lgan. Hozir ham kuzatish 
mumkin bo„lgan devorning anchagina saqlangan qismlari shimoliy va qisman 
janubi-sharqiy maydonda. Shahar-rustakning butun maydoni 6000 gektargacha 
boradi. Shahar tashqi devorlar chegarasidagi hudud qurilmalar bilan to„lmagan va 
kattagina qismida qishloq xo„jalik yerlari, ekin maydonlari bo„lgan.
Sitadel va savdo-hunarmandchilik shahri atrofiga bevosita tutash hududda 
tashqi devorlardan tashqari ko„plab shahar va shahar atrofiga ega butun bir 
rayonlarni ko„chmanchilar hujumidan himoyalovchi “uzun devorlar” qurilgan. III 
asrdayoq 250 m
2
hududni o„rab turuvchi Marv vohasini (Al-Ray) himoyalash 
uchun devor qurilgan. X asrda bu devordan faqat ozgina qoldiqlargina qolgan. V 
asrda Kaspiy dengizidan sharqqa va Gurgon daryosidan shimolga qarab pishiq 
g„ishtdan devor qurilgan. Keyin Mezandaron sharqiy chekkasida dengizdan 
tog„largacha devor bunyod etilgan. 
VIII asrning ikkinchi yarmida Chirchiq daryosining madaniy zonasidan 
shimolga tomon, Sirdaryodan tog„largacha devorlar qurilgan. Nihoyat, VIII asr va 
IX asr boshiga Buxoro vohasi atrofiga devor qurilishi va tiklanishi to„g„ri keladi. 
Ko„chmanchilar hujumiga qarshi “Buxoro atrofida shunday devor bunyod etishga 
qaror qilindiki, hamma Buxoro rustaklari Samarqandga o„xshash shu devorlar 
ichida bo„lsin, turklar Buxoro viloyatiga kira olmasin”. Narshaxiyning aytishicha, 
“...aholi uchun bu og„ir majburiyat bo„lgan. Har yili shu maqsadda ko„p mablag„ 
sarflangan va ko„plab odamlar yig„ilgan”.
Shahrisabz va Kitob ba‟zi qishloq va qo„rg„onchalar bilan birga devorlar bilan 
o„ralgan, ularning qoldiqlari XIX asrgacha saqlanib turgan edi. 
Vohalarni o„rab turuvchi “uzun devorlarning” qurilishi katta mehnat va sarf-
xarajat bilan bog„liq bo„lgan. Bu devorlar faqat oddiy to„siq-g„ov bo„lmagan. Ular 
vohani, shuningdek ko„chmanchilar bilan tovar ayirboshlashni tashkil qilish va 

---

76 
tartibga solish uchun qator savdo punktlarini faol himoya qilish uchun 
mo„ljallangan qo„rg„on inshootlarining butun bir sistemasini o„z ichiga olgan. 
Qiziltepa kabi inshootlar shu haqda guvohlik beradiki, chegara rabodlarida 
faqat istehkomlar himoyachilari emas, hunarmandlar ham yashagan. Shu bilan 
birga bu uzun devorlar o„z chegaralariga qator rayon-rustaklarni kirituvchi O„rta 
Osiyo ilk o„rta asrlar shahar-davlatlari chegaralarini belgilab bergan. Xitoy 
manbalarida, Kushon hukmdorlari bilan kelib chiqishiga ko„ra bog„langan 
to„qqizta muhim ilk o„rta asrlar O„rta Osiyo shahar-davlatlari eslatiladi. Bular - 
Buxoro, Kabun, Toshkent, Maymurg„, Kushoniya, Xorazm, Kesh-Shahrisabz, 
Samarqand va taxminan, Zardana. Ularning kattaligi haqida Kampirdevor devori 
bilan o„ralgan va 15 rayon-rustakni o„z ichiga olgan Buxoro vohasi hududiga 
ko„ra fikr yuritish mumkin.
“Uzun devorlar” yordamidan birinchi bo„lib Ismoil Somoniy (X asr) voz 
kechgan, u “Men tirik ekanman, Buxoro viloyati uchun men devor bo„laman”, deb
aytgan. Bu so„zlar O„rta Osiyo tarixida tarqoqlikka barham berish va 
markazlashgan davlat tashkil qilishga urinishni ifodalovchi yangi davrni
anglatgan.