Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

Jamiyat bilan uning a’zosi o ‘rtasidagi iqtisodiy munosabat falsafasi
Ibn Xaldunning falsafiy va iqtisodiy qarashlarida jamiyat bilan uning 
a’zosi bo‘lgan inson munosabati masalasi alohida ahamiyat kasb etadi.
80

---

Uning ta ’limotiga ko‘ra, jamiyatning holati uning boyishi, ravnaqi, 
istiqboli, uning a’zolarining iqtisodiy harakatlariga yashash vositalarini 
yaratishga bo‘lgan intilishga bog‘liqdir. Agar odamlar yashash vositalarini 
topishga intilmasalar, harakat qilmasalar, g‘amxo‘rlik qilishmasa, bozor­
larda tovarlar sotilmaydi, ular b o ‘m -bo‘sh bo‘lib, xuvillab qoladi.
Bunday sharoitda odam lar har tomonga o ‘zga yurtlarga tarqalib, 
mamlakat aholisi kamayib ketadi, oqibatda davlat harob iqtisodiy tanazzulga 
giriftor bo‘ladi. Demak, u davlat hokimiyati va xususiy mulkchilikni, 
jamiyat bilan uning a’zolari o ‘rtasidagi munosabatlarni jamiyat normal 
hayotining asoslari degan tushunchani asoslaydi. Ular genetik jihatdan 
dialektik bog'liq munosabatlardir.
Pul va boylik xususida
Ibn Xaldun feodal olimi bo'lganligi uchun pulni boylik deb tushundi, 
jamiyatning asl boyligi puldir, jamiyatda pul qancha ko‘p bo‘lsa, u shuncha 
boydir degan falsafaga asoslandi. Bunday fikrlami olim ongiga singishi 
bejiz emas, albatta. Zero, u moddiy buyumlardan oltin va kumushgina 
qiymatni yoki mahsulotdagi butun mehnatni mujassamlashtiradi. Uning 
bunday cheklangan ilmiy qarashi yana shundan kelib chiqadiki, u hali 
tovar qiymati odamlar o ‘rtasidagi bozor subyektlari o‘rtasidagi ishlab 
chiqarish munosabati ekanini tushunib yetmagan edi. Shuning uchun 
ham qiymat va pul mohiyati haqida cheklangan qarashlar bilan kifoyalandi.
Ibn Xaldun fovda kategorivasi haqida fikr yuritib, uning manbayi 
qo‘shimcha mahsulot ekanini tushunish darajasiga ko‘tarilmadi. U savdogar 
oladigan foydani tovarlarni o ‘z qiymatidan arzon olib, qiymat bahosida 
sotishdan keladi, foyda boylar tom onidan odamlar mehnatini to ‘g‘ri 
taqdirlanmaslikdan kelib chiqadi deb tushundi.
Garchi Ibn Xaldunning iqtisodiy qarashlarida ayrim nuqsonlar bo‘lsa 
ham ular bizning «Iqtisodiy ta ’limotlar tarixi» to ‘g‘risidagi bilimlarimizni 
yanada chuqurlashtirishga, iqtisodiy tafakkurimizni shakllantirishimizga 
yordam beradi. Eng muhimi, qator iqtisodiy kategoriyalar mohiyati 
to‘g‘risidagi ilmiy asoslangan qarashlami iqtisodiyot tarixida birinchi bo‘lib 
ilgari surganligi, Sharq iqtisodiy tafakkuri G ‘arb iqtisodiy qarashlaridan 
tarixan ancha asrlar ilgari shakllanganligi bilan bizning m a’naviy 
g‘ururimizni ko‘taradi.
81

---