Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

Ibn Xaldunning qiymat nazariyasi
M a’Iumki, qiymat nazariyasi iqtisodiyot fanida eng murakkab, qiyin 
tushuniladigan, tahlili qiyin kechadigan iqtisodiy munosabatlardan biridir. 
Qiymat kategoriyasini tushunish va u haqida ilmiy fikrlami ilgari surish 
o‘sha tarixiy sharoit nuqtayi nazaridan qaraganda har kimning ham qo‘lidan 
keladigan ish emasligi aniq. Shunday b o ‘lsa-da, biz Ibn Xaldun ilmiy 
dunyoqarashida qiymat kategoriyasini tushunishga, uni tushuntirishga 
dastlabki harakatni ko‘ramiz.
Ibn Xaldunning buyuk xizmatlaridan biri shuki, u mehnatning qiymat 
yaratuvchanlik rolini ko'rsatib berdi, tovarlar almashinuvi asosida ularga 
sarflangan ijtimoiy mehnat yotishini asosladi, ya’ni u qiymat substansi- 
yasini tushunishga intildi. Qiymat substansiyasining asosini ijtimoiy mehnat 
tashkil etishi haqidagi fikr o‘z davri uchun g‘oyat qimmatli edi. Chunki bu 
masalada Sharq olimi Arastudan ilgarilab ketgan edi. Arastu esa qiymat 
deganda almashtirishi mumkin bo‘lgan har qanday narsani tushungan edi.
79

---

Ibn Xaldun ikki narsaning o ‘zaro bir-biri bilan almashinuvida nima, 
qanday iqtisodiy asos yotishini tushunishga harakat qiladi. Uning qarashiga 
ko‘ra, qiymat ijtimoiy mehnatning namoyon bo‘lishi yoki ifodalanishidir, 
uningsiz qishloq xo‘jaligi ham hunarmandchilik ham amal qilmaydi.
Sharq mutafakkiri Ibn Xaldun qiymat to ‘g‘risidagi o ‘z qarashlarini 
G ‘arb iqtisodchilaridan 300-400 yil avval ilgari surgan edi, Biroq, keyin- 
chalik Sharqdagi iqtisod ilmiga e’tiborsizlik, olim qarashlarining jahon 
miqyosida tarqalishi va uning qiymat nazariyasi bo‘yicha asoschi bo‘lib 
tanilishiga ta’sir etdi.
Mulkchilik va mulkdorlik haqida
Ibn Xaldun iqtisodiy ta’limotida mulkchilik munosabati va odamlarning 
mulkdor bo‘lish masalasi alohida mavzudir. Uning fikricha, inson shunda 
kamolotga erishadiki, agar uning timsolida ishlab chiqaruvchilik faoliyati 
bilan mulkdor bo‘lishlik mushtaraklik kasb etsa.
«Mulkdor bo‘lish insonning eng muqaddas huquqi, - deydi u, - 
insoniyat jamiyatining vujudga kelishi ham odamlarning mulkdor bo‘lishiga 
intilishlaridandir». Demak, mulkdor bo‘lish, xususiy mulkka egalik qilish 
insonning qonuniy, obyektiv va huquqiy zaruratidir. Shuning uchun davlat 
munosabatlari nafaqat boshqarishga, balki ulami boshqarishni tartibga 
solib turishga majburdir.
Agar Ibn Xaldunning mulkdorlik, xususiy mulkchilik haqidagi qarash- 
lariga bugungi sivilizatsiya nuqtayi nazaridan qarab tahlil etilsa, iqtisodiy 
erkinlik inson uchun yot narsa emas, uni mulkdorlik huquqidan mahrum 
etuvchi siyosiy kuchlargina bu umuminsoniy haqiqatni inkor etganlar va 
hatto uni paymol etishgani ayon bo‘ladi. Inson huquqlari Deklaratsiyasida, 
barcha demokratik davlatlar konstitutsiyalarida qayd etilgan odamlarning " 
xususiy mulkdorlik huquqi haqidagi qoidalar Ibn Xaldun ta’limoti asosida 
qonunlashtirilgan deyishimiz mumkin. Shu nuqtayi nazardan O‘zbekiston 
Konstitutsiyasida, Prezidentimiz I. Karimovning asarlarida odamlarni 
mulkdor qilmay turib iqtisodiy va siyosiy islohotlar o ‘z maqsadiga erisha 
olmasligi to ‘g‘risidagi xulosalar ulug‘ bobokalonimiz, Sharq iqtisodi 
ilmining dahosi Ibn Xaldun qarashlari bilan chambarchas bog‘liqdir.