Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

2. Mirzo Ulug‘bekning iqtisodiy islohotlari
Mirzo Ulug‘bek o ‘zining podshohlik, olimlik, mutafakkirlik faoliyatida 
ulug‘ bobosi Amir Tem ur vasiyatlariga, uning ko'rsatm alariga to ‘la 
asoslandi. Natijada uning 40 yillik hukmronligi davrida mamlakatda 
barqarorlik, tinchlik, hamjihatlik, iqtisodiy ravnaq katta ijodkorlik hukm 
surdi. M irzo U lug‘bek o ‘z faoliyatida iqtisod ilmiga, iqtisodiyotni 
rivojlantirish va barqarorlikni ta ’minlashga katta e’tibor berdi. U shunday 
iqtisodiy o ‘zgarishlar (islohotlar) qildiki, bular oqibatida iqtisodiy 
inqirozlarning oldini oldi, davlat qudratini yuksak darajaga ko‘tardi.
Uning soliqlarni tartibga solish va pul muomalasini barqarorlashtirish, 
pulning qadrsizlanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun ko‘rgan chora-tadbirlari 
tarixiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Masalan, u xirojning miqdorini tabaqalash- 
tirish yo‘lini tutdi, ya’ni xirojni yeming shart-sharoiti, unumdorligi, 
bozorlarga yaqin-uzoqligi kabi omillarga qarab belgiladi. Iqtisod ilmining 
hozirgi tushunchasi bilan aytganda, ver rentasi ta ’limotini asoslashga 
harakat qildi. U soliqlami pul shaklida to‘lashni afzal deb bildi va shunday 
soliq shaklini ijtimoiy adolatga xizmat qiladi, deb bildi.
Mirzo Ulug‘bek iqtisodiy dunyoqarashida pul islohoti alohida o ‘rin
70

---

tutadi. U shu maqsadda pul zarb qiluvchi korxona qurdirdi. Pul birliklarining 
nomini ana shu korxona joylashgan shahar — Buxoro xalq atamasi bilan 
atashni lozim topdi (masalan, donaki adliya, nildonaki adliya, dudonaki 
adliya kabi). Pul birligining vazni pul qiymatiga qarab 2, 3—8, 6 gramrn 
og‘irlikda belgilangan. Bunday iqtisodiy tadbir mamlakatda tovar-pul 
m unosabatlarining rivojlanishiga, xalqaro savdo ravnaqiga, milliy 
mulkning barqaror bo‘lishiga xizmat qiladi.
3. Alisher Navoiyning iqtisodiy dahosi
0 ‘zbek xalqining m a’naviy merosida, uning madaniyati xalqaro miqyos 
kasb etishida mutafakkir shoir Alisher Navoiyning o ‘mi, uning xizmatlari 
beqiyosdir. Hozirga qadar xalqimiz, xususan, yoshlarimiz uni she’riyat 
mulkining sultoni deb tanib keldilar. Biroq Alisher Navoiyning ilmiy 
merosi shu qadar boy va keng qirraligi, unda iqtisodiyot masalalariga 
doir ko‘pgina qim m atli g‘oyalar ham o ‘z ifodasini topgan. Buyuk 
mutafakkirimizning iqtisodiy qarashlari uning bir umrlik kitobi bo'lgan 
«Mahbub ul-qulub» («Qalb sevgilisi») asarida bayon qilingan.
U asarda taqsimot munosabatlariga, ularning adolatli tashkil etilishiga 
e ’tiborni qaratdi, xususan, xizmatga yarasha taqdirlash (haq to ‘lash) 
masalasi uning diqqat markazida turdi. U yasovul misolida shunday deydi: 
«Agar u xizmatiga yarasha haq olishi xayolida bo‘lsa, u ota merosi va ona 
suti kabi haloldir1».
Bu yerda Alisher N avoiy ikkita iqtisodiy g'oyani ilgari suradi: 
birinchidan, mehnatning miqdori va sifatiga muvofiq taqdirlanish fikri 
bo‘lsa, ikkinchidan, mehnatiga yarasha haq olish «ona sutidek halol» ekanligi 
haqidagi fikr uqtirilgan. «Mahbub ul-qulub» asarida Alisher Navoiy 
jamiyatning boyishida savdo-sotiq, tijorat ishlari muhim rol o ‘ynashi 
haqidagi iqtisodiy g'oyani markantilistlardan bir asr ilgariyoq asoslab 
bergan. «Savdogar, — deb yozadi buyuk allomamiz, — yolg'iz foydani 
niyat qilmasligi, savdo qilib foyda topaman, deb ortiqcha kema so‘rmasligi, 
mol va pul ko‘paytiraman, deb jonsarak bo'lmasligi kerak». «Savdogar 
boj-xiroj berish o ‘miga o ‘z molini yashirib, o ‘z obro‘sini to ‘kmasa yoki 
topgan-tutganini merosxo‘rlari sotib-sovurishi uchun to ‘plab qo‘ymasa 
yoki biror yomon hodisani ko‘zlash uchun sarflamasa, jamg'armasa yaxshi 
bo'ladi2».
1 Mahbub u l-q u lu b » , 1., 1983, 2 1 - b e t
2 O 'sha asar 33 —bet
71

---

Asarda bayon etilgan yuqoridagi iqtisodiy fikrlardan quyidagi iqtisodiy 
xulosalarga kelish mumkin: birinchidan, savdo, bozor, tijorat, muomala 
jarayoni (oldi-sotdi) iqtisodiyotni rivojlantirishda yetakchi ahamiyat kasb 
etadi. Zero, ular tovarlar takchilligini tugatishga xizmat qiladi. Ikkinchidan, 
savdo davlat budjeti darom adining m anbayi, m am lakat iqtisodiy 
qudratining tayanchlaridan biridir, zero, savdogarlar davlat xazinasiga 
boj-xiroj to ‘lab turish bilan moliyaviy m unosabatlarda m uhim rol 
o ‘ynaydilar. Uchinchidan, allomamiz savdogarlarni insofga, diyonatga 
chaqiradi, ulardan faqat o ‘z foydasini ko‘zlab ish tutmaslikni talab qiladi.
M a’lumki, mazkur davrda (hatto eng taraqqiy etgan mamlakatlarda 
ham) asosiy ishlab chiqaruvchi kuch dehqonlar bo'lgan, jamiyatning 
iqtisodiy ahvoli, kelajak taraqqiyoti, odamlar farovonligi ham ulaiga bog‘liq 
bo'lgan. Alisher Navoiy o‘z daxosi bilan dehqonlarning moddiy n e’matlar 
yaratuvchi asosiy kuch ekanini, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taqdiri 
ularga bog‘liq ekanini ko‘ra bildi. U yozdiki, «Olamning obodonligi 
dehqondan, m ehnat tut shodon, ular shodon». «Dehqon qanday ekin 
ekishga qilsa harakat — elga ham oziq-ovqat yetkazar, ham barakat1»
Keltirilgan fikrlardan, Alisher Navoiy moddiy n e’mat yaratuvchi 
boshqa kishilar guruhini (hunarmandlar, mayda tovar ishlab chiqaruv- 
chilar), ularning iqtisodiy aham iyatini kamsitgan, degan fikr kelib 
chiqmaydi. Alisher Navoiyning mashhur «Farhod va Shirin» dostonida 
hunarning, hunarm andchilikning katta iqtisodiy-ijtimoiy ahamiyati 
ko‘rsatib berilgan.
Alisher Navoiyning «Mahbub ul-qulub» asarida qiymat kategoriyasi 
ham m a’lum m a’noda o ‘z ifodasini topgan. Albatta, mazkur asarda bu 
murakkab iqtisodiy tushuncha (qiymatning ta ’rifi berilgan) to ‘la holda 
ilmiy asoslab berilmagan. Alisher Navoiyning qiymat haqidagi fikri chinni 
idish misolida (o‘sha davrlarda chinni idish tayyorlash g‘oyat og‘ir, ko‘p 
m ehnat talab qiluvchi hunar b o ‘lgan) shunday ta ’riflanadi: «Chinni 
idishning — uni tayyorlashdagi qiyinchiligiga yarashligi bilandir; uni 
asrashda ham qiymatga ahamiyat beriladi. Qiymati oz narsaning — hurmati 
oz2». Bu yerda biz uchun aham iyatli bir xulosa shuki, xali G ‘arb 
adabiyotlarida qiymat tushunchasi uchramagan bir davrda Alisher Navoiy 
qiymatning miqdoriy jihatini tushunib yetdi va uni o ‘z asarida ta’rifladi.
Alisher Navoiv iqtisodiyotning muhim jihati bo‘lgan mulk masalasiea 
e’tibomi qaratadi. U mulkni to ‘g‘ri tasarruf etish, resurslar, iqtisodiy
1 O 'sha asar, 36- bet
2 O'sha asar, 7 - 8 - bet
72

---

shart-sharoitlardan unumli foydalanish, isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymaslik 
kerak, deydi. Ana shunda odamlar to ‘q va farovon yashashlari mumkinligi 
haqidagi iqtisodiy qarashni ilgari suradi. «Isrof qilish saxiylik emas, o ‘rinsiz 
sovurishni aqlli odamlar saxiylik demas. Halol molni kuydirganni devona, 
deydilar, yorug1 joyda sham yoqqanni aqldan begona,