Lektsiya №20 Osimliklerdin osiui, раўажланыўы jobasi

Titirkeniushilik Osimliklerdegi titirkeniuilik kubilisin Ch.Darvin bunnan 150 jil burin korsetip bersede elege shekem bul problema sheshilmesten kelmekte.
Titirkeniu apparati kletka ishinin xam kletka araliginin regulyatsiya sistemasi bazasinda duzilgen.Tirshilik ushin kerekli bolgan arnauli tabiyiy titirkendiriushi-lerdi adekvatli arnauli bolmaganlardi adekvatsiz titirkendiriushiler dep ataydi. Retseptorlar arkali yamasa tikkeley kletka kompanentlerine tasir etetugin titirkendi-riushilerge bolgan reaktsiya jergilikli elektirlik reaktsiya dep ataladi.Sebebi birin-shiden kopshilik faktorlar tikkeley plazmalemmaga tasir etedi,ekinshiden kopshilik kletka ishindegi protsessler membrana potentsialinin darejesine tasir etedi.Sogan baylanisli jergilikli elektirlik reaktsiya kletkanin koziuin yamasa tormizlaniuin korsetiushi integral korsetkish boladi.
Retseptsiya Osimliklerde differentsiyalangan sezgi organlari bolmaydi birak tasirlerdi kabil-laushi tkan xam kletka toparlari,retseptor beloklar xam kletkalar boladi. Olarda xemo, foto xam mexanoretseptorlar ajiralgan. Fotoretseptorlardin funktsionallik aktivligi fototaksis,fototropizm,fotonastiya xam fotoperiodlik signallardi seziu ushin kerek. Xemoretseptsiya osimlik organizmi,tkanlari xam kletkalarinin attraktantlarga tro fikalik faktorlarga xam fitogormonlarga bolgan sezimin taminleydi. Mexaporetseptsiya bolsa geotropizm,tigmotropizm xam seismonastiya sezgilerin taminleydi. Bul retseptsiya-lardan fotoretseptsiyani toligirak karap shigayik.Osimlik organizmi kizil,uzin kizil xam kok rende tek energiya istochnigi sipatinda sezip koymastan,sirki ortalik signali retinde de sezedi. Osimlik kletkalarinda bunday makset ushin arnauli fito-xrom xam flavoprotein degen retseptor molekulalari xizmet etedi. Otken asirdin 50-jillari amerikalik osimlik fiziologlari X.Bortvik xam S.Xendriks salat osimliginin tukiminin kogeriuinin 660 nm tolkin uzinliktagi Kizil nur tasirinde jedellesip, 730 nm tolkin uzinliktagi kizil nurlar tasirinde paseygenin baklagan. Olar rensiz (etiolirlengen)osimsheden retseptor belok fitoxromdi ajiratti xam taza turinde aliuga eristi.Fitoxromnin belok bolegi fikobilin toparina kiretugin tuyik emes tetrapirrol turindegi eki subbirlik xam xromofordan turadi. Fitoxrom (F), kizil nurdi jutatugin (k n) F ₆₆₀ dep belgilenip, uzin kizil nurdi ( UKN ) jutiushi fitoxrom F ₇₃₀ dep belgilenedi. Tokimalarda fitoxrom F ₆₆₀ turinde sintezlenip, olar keyin Kizil nur tasirinde aktiv formaga (F ₇₃₀ ) aylanadi. Bunday boliu ushin tomen darejedegi intensivlikke kiska uakit nurlaniu jetkilikli boladi.
Uzin kizil nur (UKN) tasirinde F₇₃₀ tez arada aktiv bolmagan formaga F₆₆₀ aylanadi.Karangida bul protsess ozliginen 4-24 saatka shekem sozilip, fitoxromnin kopshilik bolegi tarkalip ketedi. F₆₆₀ da F₇₃₀ ga Karaganda bir proton artik bolip, ol fiziologiyalik ozgeshelikke alip keletugin xromofor konformatsiyasina tasir etedi.
Kletkada F₆₆₀ yadro menen vakuolyada bolmaydi.Ol mitoxondriyada plastida, tsitoplazmanin eriushenlik fazasinda ushirasadi. Fitoxromnin kop mugdarda meristemadan, shakadan, tamir ushlarinan xam kambiyden tabilgan.
Fitoxromlardin tasir etiu mexanizmin korsetiushi ush turli gipoteza bar : 1-xromosom apparatinin aktivligi,2-fermentlerding aktivligi ,3-membrananing modifikatsiyasi.Fitoxromning daslepki tasir reaktsiyasi membrana otkiziushengligining ozgeriuine baylanisli xam fermentaktivligining ozgeriuine baylanisli boladi. Fitoxrom kletkada xloroplast xareketin tartiplestiredi, membrananing otkiziushengligin ozgertedi,fermentler sintezin fitogarmonlar-gibberellin xam tsitokininning sintezin tartipke salip turadi.Ol uzin kizil nurding spora xam tukimning kogeriuine,japiraklarding osiuine,buuin araliklarining soziliuina,epikotil iymegining duziuleniuine karatilgan fotomorfogenez tasirlerin tartipke saladi.