Lektsiya №20 Osimliklerdin osiui, раўажланыўы jobasi

Regulyatsiyanin gormonallik sistemasi. Osimliklerde kletkalar, tkanlar xem organlardin oz-ara karim-katnasin tamiynleytugin, fiziologiyalik morfologiyalik dasturin (programmani) alip baratugin, juda az mugdarda tasir etetugin zat-fitogarmon islenip shigariladi. Garmonlar salistirmali turde tomen molekulyarli organikalik zat (M_r 28-346). Olar xer kiyli organlarda xem tkanlarda payda bolip tomen kontsentratsiyada tasir etedi 10^-3-10^-5mol`/l.
Ch.Darvin 1880 jili jazgan «Osimliklerdin xereketleniu ukipliligi» degen kitabinda osimliklerde de xayuanat garmonina uksas zatlardin bar ekenligin birinshi marte korsetken. Ol osimliklerdin sirtki faktorlarga sezgir bolegi onin ushinda jaylaskan (sensor zonada), ol osiudi kuuatlaushi reaktsiya baska boleginde (motor zonada) jaylaskan dep korsetedi. Sirtki tasir (jaktilik, gravitatsiya t.b.) sensor zonadan motor zonaga ximiyalik stimul jarde-minde jetkeriledi dep korsetken.
G.Fitting 1909-1910 jili orxideanin shanlaniuin xem uriklaniuin (oplodotvarenie) uyrengen arxidea shaninda kandayda bir zattin payda bolatuginin, onin analik tuyini (zavyaz`)nin osiuine tasir etip, partenokar-piyalik miyue payda bolatugin anikladi. Fitting birinshi marte osimlikler fiziologiyasina «gormon» termin kollandi.
Osimliklerde garmon ashilgannan usi kunge shekem etilen, indolil-3-uksus kislotasi (auksin) tsitokinin, gibberellin, obstsizin, fenol ingibatrlari ashildi. Ashilgan fitogarmonlardin keyinshelik xer kiyli tasirlerinin bar ekenligi aniklandi. Fitogarmonlardin tek gana osiuge tasir etpesten miyuenin pisiuine, kartayiuga, zatlardin tasiliuina, stress jagdaylarga tasir etetuginligi aniklangi.
Auksinler. Darvinnin danli osimliklerdin koleoptilinin jokargi bolegi tomengi zonalardin osiui aktivlestiretugin zatti shigaradi degen boljaui XX asirdin birinshi shereginde F.Vent tarepinen tastiyiklandi. F.Vent bul osiriushi zatlardi kolioktildin jokarsina agar plastinkalarin koyip ogan sinirip aldi. 1935jili F.Kegel` laboratoriyasinda ol zattin indolil-3-uksus kislotasi (IUK) ekenligi aniklandi.
-CH<sub>2</sub>-COOH Bul gruppadagi zatlardi Kegel` auksin dep atadi (auxapo-
osemen) degen grek sozinen alingan. IUK osimlikler dun-
(IUK) yasinda bakteriyadan baslap jokari darejeli osimliklerge
NH shekem ken tarkalgan. Jokari osimliklerde olar shanda, payda bolip kiyatirgan tuximda, aktiv kambiyde rauajlanip kiyatirgan burtik xem japirakta kop boladi. Auksinnin sintezi bas shakanin ushinda intensiv rauishte boladi. Auksin triptofan yamasa triptaminnen payda boladi. Osimlikler tkaninda IUK saatina 10-15mm shaka ushinan tamirga karay juredi. IUK tin aktiv transporti N-1-naftilftalamin kislotasi xem morfaktin arkali boladi.
Auksin kletkanin boliniuin xem soziliuin aktivlestiredi, ol otkiziushi baylamlarga xem tamirlarga kerek. Ol miyue kabiginin osiuin tamiynleydi. IUK tropizm xem nastiyada osiu kozgalisin tamiynleydi. IUK kletkaga kirgennen keyin arnauli retseptorlar menen birigip membrenanin aktivligin arttiradi. Ol poliribosoma xem yadro appartinin aktivligin arttiradi. Auksin plazmolemmada H⁺ pompasinin jumisin tamiynleydi.