{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

Rudolf Karnap (1891-1970) Germaniyada tuіılǵan, filosof, logika boyınsha qánige, logikalıq pozitivizmniń kórnekli іákilleriniń biri. Ol 1926-1935 jılları Vena universiteti, 1931-1935 jılları Praga universitetinde jumıs islegen. 1936- 1952 jılları dáslep Chikago universiteti, 1954-1970 jılları Kaliforniya universitetinde jumıs isleydi. Kaliforniya İlimler Akademiyasınıń aǵzası.
R.Karnap «filosofiyanıń predmeti matematikalıq logikalıq metod járdeminde ilimniń tiykarǵı tЇsiniklerin tolıqtırıі maqsetinde tábiyiy ilimlerdiń qurılısın analizleі bolıіı tiyis»-dep esaplaydı. Onıń 1928-jılı «DЇnyanıń logikalıq qurılısı» dep atalatuǵın tiykarǵı miyneti járiyalanadı. XX ásirdiń 30-jılları ol Vena logikalıq dógeregi jumıslarına belsene qatnasadı hám logikalıq empirizm, radikal neopozitivistlik kontseptsiya-fizikalizm ideyaların usınadı, filosofiyanıń dЇnyatanıіshılıq sıpatın biykarlaydı. 1934-jılı onıń jáne bir kólemli «Tildiń logikalıq sintaksisi» dep atalatuǵın miyneti járiyalanadı. 1942-1947 jılları
«Semantika boyınsha izertleіler», 1950-jılı «İtimallılıqtıń logikalıq tiykarı» miyneti baspadan shıqtı.
R.Karnap «til ilim ushın isenimli fundament xızmetin atqaradı, máselen házirgi bolıp atırǵan háreketlerdi bayanlaytuǵın gáp tekseriіdi talap etpeydi, haqıyqıy shınlıq bolıp tabıladı» -dep jazadı. Óziniń bul taraіdaǵı pikirlerin tastıyıqlaі ushın 1932-jılı «Fizikalıq til- ilim ushın universal til sıpatında» degen maqalasın járiyaladı. 1937-jılı járiyalanǵan «Tekseriliі hám máni» maqalasında fizikanıń tili barlıq empirikalıq ilimler ushın ulıіmalıq bolıp tabıladı degen pikiri bildirilgen hám «máńgilik til» haqqında tezis penen konkretlestirilgen. Yaǵnıy fizikalıq obektler hám olardıń bayqalatuǵın qásiyetleri tilde gáp tЇrinde «zatlar» tЇrinde beriledi. Karnaptıń pikiri boyınsha «máńgilik tildiń» bayqaytuǵın predikatı sol empirikalıq bazis bolıp tabıladı. Onıń máńgilik til kontseptsiyası logikalıq pozitivistlerdiń bazislik empirikalıq bilim haqqında ideyalarınıń juіmaqlaіshı pikiri boldı.
Karnap «logika ilimi gápler, tЇsinikler hám teoriyalar ortasındaǵı sintaksislik baylanıslardı analiz etiіi tiyis»- dep jazadı. Ol logikalıq sintaksis teoriyasın raіajlandırdı. Karnap ilimniń unifikatsiyalanǵan tilin dóretiw ideyası menen shuǵıllanıі tiykarında formal sintaksislik qatnas jasaі jetkiliksiz, onıń semantikasın da esap alıі zárЇr degen juіmaqqa keledi. Yaǵnıy til menen ol bayanlap atırǵan predmetlerdiń qásiyetleri arasındaǵı baylanıs esapqa alınıіı kerek. Solay etip, Karnap tiykarın salǵan aǵımnıń logikalıq pozitivizm dep atalıіınıń tiykarǵı sebebi filosofiyalıq analiz jasaі ushın logikanıń metodların qolanıіǵa ayrıqsha dıqqat aіdardı. Ol tárepinen logikalıq sintaksis hám semantika
taraіında alınǵan nátiyjeler logika iliminiń jáne de raіajlanıіına tásir etti.
L. Elmslevtiń kórsetiwinshe, F. de Sossyur tilge struktural qatnas jasawdı birinshilerden bolıp talap etti. F. de Sossyurdıń «Ulıwma lingvistika kursı» miynetinde bildirgen pikiri («Edinstvennım i istinnım obektom lingvistiki
yavlyaetsya yazık, rassmatrivaђmıy v samom sebe i dlya sebya») glossematika teoriyasınıń tiykarına aylandı.
Glossematika teoriyasınıń filosofiyalıq tiykarı- pozitivizm bolıp esaplanadı. Pozitivizm materiallıq dúnyadaǵı predmetlerdiń real jasawın biykarlaydı. Glossematikaǵa filosofiyalıq pozitivizmniń tásiri sonda kórinedi, glossematika teoriyasınıń tárepdarları materiallıq dúnya menen sananıń birligi júzege shıǵatuǵın ámeliyat, tájiriybeni esapqa almaydı. («lingvistikalıq teoriya tiller hám tekstler tiykarında tekseriliwi, tastıyıqlanıwı yamasa bahalanıwı múmkin emes»). Logikalıq pozitivizm metodı real turmısqa baylanıssız shártli jaǵdaylarǵa tiykarlanadı.
Nepozitivistler tárepinen filosofiyanıń birden bir real obekti til dep moyınlanadı hám onıń wazıypası ilimniń tilin túsindiriw bolıp esaplanadı. Hár qanday ilimniń mánisin, mazmunın onıń tiliniń sintaksisin izertlewde kóredi.
Glossematika teoriyasınıń tárepdarları matematika nızamlarına tiykarlanatuǵın matematikalıq logika metodına tiykarlanadı. Matematikalıq teoriyanıń rawajlanıw barısında matematikanı tańbalar sisteması sıpatında túsiniw qáliplesti. Bul tańbalar sisteması keń túrde «til» degen termin menen ataladı. Onıń ishine logikalıq esaplawlar, hár qıylı ilimlerdiń tilleri hám tábiyiy tillerde kiredi. Glossematika wákilleri ayırım waqıtları ózleriniń táliymatın «til algebrası» dep te ataydı. «Bul algebra,- dep jazadı Xans Uldall (1907-1957) «Glossematika tiykarları» miynetinde, - tolıq qurılıs túrinde gumanitar materialdı bayanlaw usılı sıpatında oylap tabıldı.» L.Elmslev «lingvistikanıń tiykarǵı máqseti - tildiń ishki qurılısına tán bolǵan protsesslerdi izertlew bolıwı tiyis»,-dep kórsetedi. Barqulla ózgerisler tiykarında, protsessler tiykarında jasaytuǵın til sisteması hár qanday lingvistikalıq izertlewdiń obekti bolıwı tiyis.
L.Elmslevtiń glossematika teoriyası universallıqqa umtılıp sonday dárejede abstraktsiyalandı, ol konkret tillik qubılıslardı izertlewge jaramsız bolıp qaldı. Til bilimindegi glossematika sırttan qaraǵanda logikalı hám tereń ilimiydey bolıp kóringeni menen konkret tillik materiallarǵa tiykarlanbaǵanlıǵı sebepli kóp mártebe sınǵa ushıradı.
Ol Ferdinand de Sossyurdiń tildi semiologiyalıq sistemalar sıpatında bahalaytuǵın ilimiy pikirlerin rawajlandırıp hám ayırım ózgerisler kirgizip, hár bir tildiń qurılısınıń ózine tán ózgesheligi, onıń tariyxıy rawajlanıwınıń konkret formaları bolatuǵının biykarlap, tildiń universal hám abstrakt qatnaslar sisteması qurılısın anıqlawǵa umtıladı. Onıń teoriyası boyınsha izertlewshi tildiń qurılısın emes, al abstrakt qatnaslardıń qurılısın izertlewi zárúr. Tildi qálegen tańbalar sistemasınıń biri sıpatında qarap, tildiń jasawı ushın tiykar bolǵan tańbalar (alfavit), qatnas jasaw sistemaların ámelge asırıwdıń bir usılı,-dep tastıyıqlaydı L. Elmslev.
Solay etip, bul teoriya boyınsha «qarım-qatnas lingvistikası»-abstrakt kategoriyalardıń universal strukturası real til, onıń seslik materiyası hám mazmunına salıstırǵanda birinshi orında turadı.
Bul halatta tildiń sinxroniyalıq jaǵdayı-til sistemasınıń házirgi jaǵdayı emes, al waqıtlıq hám keńislik jaǵınan shekleniwshilikti bilmeytuǵın izertlew túsiniledi.
Hár qıylı tiller semyasına kiretuǵın til kategoriyaların ulıwmalastırıwǵa umtılıp Kopengagen strukturalizm mektebi til tuwralı ilimniń sheńberinen sırtqa shıǵadı, dúnya tilleri ústinde turatuǵın teoriyanı usınadı.
L.Elmslev táliymatınıń dástúriy lingvistikadan ózgesheligin bildiriw m1qsetinde oǵada quramalı hám túsiniw qıyın bolǵan terminologiyanı da qollanadı. Ol óz teoriyasın «glossematika» dep ataydı.
Glossematika tańbalar hám figuralar funktsiyasın esaplaw tiykarında lingvistikanıń aksiomatikalıq teoriyasın dóretiwge umtılıw bolıp tabıladı. L.Elmslevtiń pikiri boyınsha, lingvistikalıq teoriya lingvistikalıq metodlar teoriyası degendi bildiredi. L.Elmslevtıń metodikası logika-matematikalıq modellestiriwdiń úlgisi bolıp tabıladı.
Bunday izertlewdiń jáne bir úlgisi amerikalı izertlewshi N.Xomskiydiń miynetlerinde kórinedi. Ol óziniń izertlew jumıslarında generativ grammatika hám transformatsiyalıq metodikanı tildi úyreniwge qollanıladı.

19. 
    ásirdiń 60-jıllarında L. Elmslevtiń abstrakt-logikalıq sıpattaǵı strukturalizm aǵımında dóretilgen miynetleri olardıń kontseptsiyalarına sın kóz- qaraslardıń bolıwı menen birge, til sotsiologiyası, sóylew psixologiyası hám injenerlik til bilimine qızıǵıwshılıqtı da kúsheytkenligin aytıp ótiw orınlı.