{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

Frants Boas (1858-1942) Germaniyada tuwıldı hám universitetti pitkerdi, qánigeligi boyınsha fiziolog. 1883-1884-jılları Arktikaǵa shólkemlestirilgen ekspeditsiyalardıń quramında qatnasıwı onıń Arqa Amerikadaǵı indeetsler menen eskimoslardıń tilin izertlewge qızıǵıwshılıǵın oyatadı. Bul xalıqlardıń turmısı menen tereń tanısıwı, bir waqıtları Boduen de Kurtene bildirgen «artta qalǵan xalıqlar bolǵanı menen, artta qalǵan tiller bolmaydı,-degen pikiriniń orınlı aytılǵanın tastıyıqladı. Boas rasizmge qarsı gúresedı, sonlıqtanda onıń miynetleri fashistlik Germaniyada órtep jiberilgen kitaplardıń arasınan orın aladı.
F. Boastıń ulıwma lingvistikalıq kóz-qarasları 1911-1922-jılları jazılǵan
«Amerika indeetsleriniń tili boyınsha qollanba» miynetinde bayanlanǵan. Amerika indeetsleriniń tilin úyreniw tiykarında F. Boas hind-evropa tilleri materialların izertlew ushın qollanılıp kiyatırǵan ilimiy analizlew metodın indeets tillerin izertlew ushın qollanıwǵa bolmaydı,- degen sheshimge keledi. Onıń tiykarǵı sebebi, bul tillerde hind-evropa tillerine salıstırǵanda basqa lingvistiqalıq kategoriyalardıń ushırasıwı ǵana emes, al bul tillerge tiyisli birde-bir jazba esteliktiń joqlıǵı, sonday-aq, bul tillerdiń genetikalıq tuwısqanlıǵı da anıq emesligi bolıp tabıladı. Sonlıqtanda F. Boas bul tillerdi izertlewde indukdiya metodın qollanıp sol tildiń logikası tiykarında tillerdıń ishki qurılısın úyreniwdiń áhmiyetin bildiredi.
Onıń pikirinshe, indeetslerdiń tilleri tariyxıy hám salıstırmalı interpretatsiya jasawǵa kelmeydi, onı bul tillerdiń formalıq sapası ham sırtqı kórinisine tiykarlanatuǵın obektiv metodlar menen izertlew zárúr. F.Boastıń dástúrin Sepir hám Blumfild dawam etti.
Eduard Sepir (1884-1939). Ol Boastıń shákirti, uzaq jıllar Kanadada jumıs islegen. AQSh qa qaytıp kelgennen keyin dáslep Chikago, soń Yel universitetinde professor laіazımında jumıs isleydi. Sol jerde 1921-jılı onıń eń tiykarǵı miyneti
«Til» degen kitabı járiyalandı. Ol tillerdiń tipologiyalıq klassifikatsiyası, sotsiallıq faktorlar menen tillik qubılıslardıń qarım-qatnası, til menen mádeniyat ortasındaǵı baylanıslar máselelerin izertlew menen shuǵıllandı. Eduard Sepir lingvistikalıq diapazonı keń ilimpazlardan esaplanadı. Onıń qáleminen indeets tilleri, ulıіma til bilimi hám mádeniyattanıі boyınsha kóplegen miynetler dóredi. Sepir til hám oylaіdıń qarım-qatnası mashqalasın izertleіge úlken dıqqat aіdardı. Ol til menen oylaіdıń bárhama bir-birine sáykes kele bermeytuǵının kórsetedi. Onıń «Til» miynetinde tillerdiń tipologiyalıq klassifikatsiyası ayrıqsha orındı iyeleydi. Sepir tillerdiń tipologiyalıq klasifikatsiyasınıń úsh aspektin usınadı. Birinshiden, máni tili menen baylanıslı tildiń tiykarǵı tipin kórsetedi, máni tipleri ayırım sózler hám túbir menen ańlatılatuǵın-túbir tip, sóz jasaіshı affiksler menen ańlatılatuǵın- derivatsiyalıq tip, affiksler hám ishki fleksiya menen ańlatılatuǵın-aralas
relevantlıq tip, bir neshe sózler menen ańlatılatuǵın-relevantlıq tiplerge ajıraladı. Birinshi hám tórtinshi tipler dúnyadaǵı barlıq tillerde de ushırasadı, ekinshi hám úshinshi tipler barlıq tillerde ushıraspaydı.
Tillerdi tipologiyalıq klassifikatsiya jasaіdıń ekinshi aspekti-qatnaslardı sáіlelendiriі texnikası bolıp tabıladı. Usı kóz qarastan barlıq tiller túbir tiller, agglyutinativ tiller, fuziyalı tiller simvollastırıіshı tillerge bólinedi. Simvollastırıіshı tipke túbirdiń qurılısındaǵı ózgeris tiykarında grammatikalıq máni bildiriletuǵın tiller kiredi, -dep esaplaydı.
Tillerdi tipologiyalıq klassifikatsiya jasaіdıń úshinshi aspekti-sintezleniі dárejesine qarap (sózdiń qospalılıǵı) bólinedi. Bul kóz qarastan tiller analitikalıq, sintetikalıq hám polisintikalıq tiplerge ajıraladı. Onıń etnolingvistikalıq kóz- qarasları «Lingvistikanıń ilimdegi ornı» (1929), «Til» (1933) maqalalarında sáwlelengen. Ol tildi sol tilde sóylewshi xalıqtıń mádeniyatı menen tıǵız baylanıslı izertlewdiń zárúrligin bildiredi. Ásirese tildiń sózlik quramı sol tilde sóylewshi halıqtıń mádeniyatın ózinde tolıq sáwlelendiredi,-dep atap kórsetedi.
E. Sepirdiń lingvistikalıq ideyaları til biliminiń ayrıqsha bir tarawı etnolingvistikanıń qásiplesiwine tásir etti. Etnolingvistika-xalıq yamasa millettiń tilin onıń mádeniyatı, úrp-ádetleri, dástúrleri menen tıǵız baylanıslı izertleytuǵın til biliminiń tarawı. Sepir til hám mádeniyattıń baylanısı máselelerin oylaw menen tıǵız baylanısta izertlew zárúrligin aytadı. Tillerdiń hár qıylı grammatikalıq qurılısqa iye bolıwı hár qıylı oylawǵa alıp keledi. Hár qıylı oylaw sol tilde sóylewshi xalıqtıń mádeniy-tariyxıy jaǵdaylarına baylanıslı boladı.
Bul pikir B. Uorf miynetlerinde dawam ettirilip til biliminde Sepir-Uorf gipotezası degen at penen belgili. Bul gipoteza idealistlik tiykarǵa iye bolıp, oylaw hám sananı birinshi orınǵa, obektiv reallıqtı, turmıstı ekinshi orınǵa qoyadı. Sepirdiń «Til» miynetinde onıń ekileniіshiligi de kózge taslanadı. «Mádeniyat hám tildiń ishki baylanısı joq. Pútkilley basqa-basqa tipke kiretuǵın tiller bir mádeniyatqa xızmet etedi. Al tuіısqan tiller, yamasa bir til hár qıylı mádeniyat penen baylanıslı rawajlanadı» dep jazadı..