{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

Leonard Blumfild (1887-1949) Boastıń kóz-qarasların basqa baǵdarda dawam ettirdi. Ol dáslepki waqıtları jas grammatistler ideyalarınıń tásirinde bolǵan bolsa da, XX ásirdiń 20-jılları óziniń lingvistikalıq kóz-qarasları bildiredi. Onıń 1926-jılı járiyalanǵan «Til haqqındaǵı ilim ushın bir neshe postulatlar», - degen maqalasında jańa lingvistikalıq teoriya hám onıń izertlew metodikasın bayanlaydı. L. Blumfild óziniń ideyaların dál hám anıq bayanlaw ushın postulatlardıń matematikalıq forması yaǵnıy gipoteza hám aksiomalardı qollanadı. Ol teoriyalıq til biliminiń tiykarǵı wazıypası sıpatında postulatlardı qáliplestiriw problemasın kórsetedi. L. Blumfildtiń 1933-jılı járiyalanǵan «Til» miyneti amerika tilshileri ushın tiykarǵı sabaqlıq esaplanadı. Ferdinand de Sossyurdiń «Ulıwma lingvistika kursı» Evropa til bilimi tariyxında qanday orın iyeleytuǵın bolsa, XX ásirdegi Amerika til bilimi ushın bul miynettiń áhmiyeti sonday.
L. Blumfild tárepinen bayan etilgen lingvistikalıq izertlewdiń metodları, printsipleri hám wazıypaları tuwralı pikirleri amerika til biliminde deskriptiv lingvistikanıń payda bolıwına alıp keldi.
Bul mektep wákilleriniń kóz-qarasınsha, lingvistikanıń obekti tekst, onıń bólekleri-segment, fon hám morflar bolıp esaplanadı. Sóz-fonema hám morfemalardıń izbe-izligi sıpatında túsiniledi, al, konstruktsiya-sóz hám morfemalardan ibarat.
Yel mektebi wákilleri til biliminiń tiykarǵı wazıypası tek bayanlaw metodikasın islep shıǵıw hám jetilistiriw,-dep esaplaydı. Sonlıqtanda ilimiy ádebiyatlarda Yel mektebin deskriptiv¹ lingvistika dep ataw jaǵdayları ushırasadı.
Bul mektep ulıwma kategoriyalar hám sxemalardı izertlewdi aldına maqset etip qoyǵan Kopengagen strukturalizminen usı tárepleri menen ayrıqshalanadı. Keyin ala bul metod Kennetli Payk miynetleri tiykarında jáne de rawajlandırıldı. Tillerdi oqıtıwdıń bul ilimpazlar tiykarın salǵan metodikası ingliz tiline, sonıń ala basqa da hind-evropa, túrkiy hám semit tillerine qollanıldı. Yaǵnıy deskriptiv lingvistika metodın universallastırıw tendentsiyası bayqaldı. Deskriptiv


¹ Descriptive – инглиз с£зи болып «баянла³», «су³ретле³»- деген м¡нилерди билдиреди.
¹ Psycholinquistics. A. Bokk of readings. Ed.by S. Saporta. -N.Y.,1961
² Ch.Osgood. Psycholinquistics.-N. Y., 1963.
lingvistikaǵa metodologiyalıq teoriya sıpatında qarawǵa, sonıń tiykarında Kopengagen strukturalizminiń tiykarın salıwshı Luy Elmslevtıń táliymatı menen jaqınlasıwǵa umtılıw seziledi.
Deskriptiv metod til strukturasınıń túsinik penen baylanıslı bolmaǵan elementlerine, yaǵnıy tildiń fonetikalıq sistemasına baylanıslı tabıslı túrde qollanıldı. Al bul sheńberden shıǵıp morfologiya hám sintaksis máselelerin izertlewge bul metodtı qollanıw, olar ushın birdey bolǵan sxemalardı anıqlawda, sonday-aq, barlıq tillerge ortaq bolǵan universal kategoriyalardı anıqlawda deskriptiv metodtıń kemshilikleri júzege keledi. Sebebi bul metodtı tek sırtqı forma-struktura hám onıń elementlerin anıqlawda tabıslı qollanıw múmkin. Al tildiń mánilik tárepi, hátte fonemalardıń máni ańlatıwshılıq xızmetin anıqlawda bul metodtıń kemshilikleri kózge taslandı. Tildi izertlewde tildiń ayırım elementleriniń, grammatikalıq kategoriyalar menen sózdiń semantikasınıń logikalıq kategoriyalar menen baylanıslı ekenligin itibardan shette qaldırıwǵa bolmaydı.
L.Blumfild tiykarın salǵan Amerika deskriptiv lingvistikasınıń filosofiyalıq tiykarı pozitivizm bolıp tabıladı. İlimiy dóretiwshilik xızmetiniń dáslepki basqıshlarında jas grammatistlerdiń idealistlik kontseptsiyaları menen polemikalıq qatnasta bolǵan bolsa, keyin ala R. Karnaptıń logikalıq pozitivizmi menen jaqınlıǵın bildiredi. Házirgi dáwir pozitivizmi til biliminiń tiykarǵı wazıypası til faktlerin dizimge alıw hám onı bayanlaw- dep qaraydı. Amerika tilshileri bul pikirdi basshılıqqa alıp til faktlerin anıq bayanlawǵa umtıladı, biraq olardı túsindiriwge háreket etpeydi.
Til faktlerin izertlewge bunday ústirtin qatnas jasaw lingvistiqanıń mánilik tárepin jarlılandıradı. F.F.Fortunatov XIX ásirde-aq til biliminiń tiykarǵı wazıypası-til faktlerin túsindiriw (bayanlaw emes), til arqalı sáwlelenetuǵın túsiniklerdiń baylanısın anıqlaw ekenligin kórsetken edi.
L.Blumfildtiń lingvistikalıq analiz jasawınıń psixologiyalıq tiykarı XIX ásirdiń aqırı XX ásirdıń basında amerika psixologiya iliminde qáliplesken bixeviorizm aǵımı bolıp tabıladı. Bixeviorizm biziń pikirlewimiz, adamnıń minez- qulqı psixikalıq protsesslerge, sırtqı reaktsiyasına tiykarlanıwı tiyis,-dep esaplaydı. Blumfild bul táliymatqa tiykarlanıp barlıq lingvistikalıq analiz adam háráketleri hám onıń reaktsiyasın baqlaw menen shekleniwi tiyis,-dep esaplaydı. Solay etip, ol tilge adamnıń minez-qulqınıń ayrıqsha bir forması sıpatında qaraydı.
L.Blumfildtiń teoriyalıq kóz-qarasları onıń shákirtleri tárepinen hár qıylı baǵdarlarda rawajlandırılmaqta. Amerika strukturalizmi óziniń ishinde bir neshe baǵdarlarǵa bólinedi:
Birinshi baǵdar: Amerika strukturalizmindegi L. Blumfild tiykarın salǵan Yel mektebi. Olardıń tiykarǵı wákilleri hám miynetleri tómendegiler: Djordj Leonard Treydjerdiń «Lingvistikalıq analiz ocherki» (1942), «İngliz tiliniń qurılısı ocherki» (1951), Zelling Xarristiń (1909-1992) «Struktural lingvistika metodı» (1951), «Sóylewdiń analizi» (1961), «Struktural lingvistika» (1961), Bernard Bloktıń (1907-1965) «İngliz feyilindegi fleksiya» (1947) miynetleri h.t.b.
Charlz Xokkette Yel mektebi wákili. Ol 1916-jılı tuwılǵan. 1946-jıldan Yel hám Kornel universitetleriniń lingvistika professorı. 1964-jılı amerika lingvistika jámiyetiniń prezidenti bolıp saylanadı.
Ch. Xokket-amerika indeetsleriniń tili boyınsha jetik qánige. Onıń tiykarǵı miynetleri: «Potavatomi: I. fonologiya, morfonologiya hám morfologiyaǵa sholıw:
II. Sóz jasalıw, betlik affiksleri hám atlıqlar; III.Tiykarǵı feyiller, janapaylar» (1948), «Blumfildtiń algonkinli izertlewine kirisiw» (1948), «Algonkin tilleriniń leksikası» (1957).
Amerika indeetsleriniń tillerinen toplaǵan materialların Ch. Xokket lingvistikanıń ulıwma problemaların izertlewge arnaǵan miynetlerinde keń túrde paydalanǵan.
Onıń ulıwma til bilimi máselelerine baǵıshlanǵan tómendegi miynetlerin kórsetiw múmkin: «Grammatikalıq bayanlawdıń eki modeli» (1954), «Fonologiya boyınsha qollanba» (1955), «Ulıwma til bilimi kursı» (1958), «Til birlikleri hám olardıń qatnası» (1961), «Tillik universaliya probleması máselesine» (1963), «Til
,matematika hám lingvistika» (1966).
Bul aǵım wákilleri tildi analizlewdiń Blumfild usınǵan formal (immanent) usılın rawajlandırıp lingvistikalıq analizlew texnikasın jetilistirdi. Bul topardaǵı tilshiler lingvistiqalıq izertlewde m1ni faktorın ekinshi orın2a 3oyıp til formalarına dı33attı a7daradı .
Ekinshi baǵdar: Enn-Anbor toparı bolıp, ol Michigan universitetinde qáliplesti. Onıń tiykarǵı wákilleri hám miynetleri tómendegiler: Kennet Li Payktıń (1912-2000) «Adam minez-qulqınıń birlesken strukturası teoriyasına tildiń qatnası» (1960), «Fonologiya, morfologiya hám sintaksiske interpretatsiya (1958), Yudjin Albert Naydtıń (1914) «Morfologiya» (1951), Charlz Frizdiń (1887-1967)
«İngliz tiliniń strukturası» (1952) miynetleri. Bul mektep wákilleri ózleriniń kóz- qarası jaǵınan E.Sepirdiń táliymatına jaqın,etnolingvistikalı3 ba2darda2ı izertle7leri menen ajıralıp turadı. Lingvistikalıq analizge lingvistikalıq emes psixologiyalıq, sotsiallıq-etnikalıq faktorlardı keńnen qollanadı. Bul mektepke tán bolǵan jáne bir belgi- olar dialektologiyalıq ekspeditsiyalar shólkemlestiriwge úlken dıqqat awdaradı. Amerikadaǵı jergilikli xalıqlar arasında missionerlik háreketleri menen de keńnen belgili. Amerika indeetsleri tillerine bibliyanı awdarma jasaw menen shuǵıllanǵan Yudjin Naydtıń miynetlerinde awdarma teoriyası problemaları tereń izertlenildi.Bul mektep 71killeri til bilimine tagmemika t6sinigin alıp keldi.Tagmemika termini e4 kishi tillik birlikler-fon 81m morflardı a4latadı.Sintagmema tagmemalardı4 dizbeklesip keli7in bildiredi.
Amerika mektebi wákilleri ulıwma til biliminiń metodologiyalıq problemaları menen qızıqsınbaydı. Olar tildiń bayanlaw texnikasın qáliplestiriw, bayanlaw usıllarınıń metodikası máselelerine tiykarǵı dıqqattı awdaradı. Lingvistikalıq analizlewdiń deskriptiv metodı Z. Xarristiń «Struktural lingvistika metodı» miynetinde bayanlanǵan.
Olar tildi izertlewde tómendegi jaǵdaylarǵa dıqqat awdaradı:
-Sóylew protsesinen alınǵan ayırım tekstlerdi basqa tekstlerge salıstırmalı baǵdarda úyreniw, bunda tildiń tariyxı, xalıqtıń psixologiyasına dıqqat awdarılmaydı;
-deskriptiv lingvistikanıń tiykarǵı máqseti,- dep jazadı Z.Xarris, -sóylew protsesindegi onıń ayırım bólimleri yamasa belgileriniń bir-birine salıstırǵanda ornalasıw, aytılıw qatnasların úyreniw bolıp tabıladı;
-lingvisttiń wazıypası sonnan ibarat, fonologiyalıq elementlerdiń differentsiyasın anıqlaw, olar arasındaǵı qatnastı izertlew soń morfologiyasın úyreniw. Fonologiya menen morfologiya arasında ádewir ayırmashılıqlar bar, máselen, sanı jaǵınan, qálegen tilde morfologiyalıq elementler, fonologiyalıq elementlerge salıstırǵanda kóp, biraq bul eki parallel sxema ózleriniń tipi hám operatsiyalarınıń izbe-izligi jaǵınan sáykes keledi. Sonlıqtan da dástúriy usıl bir qansha ápiwayı bolıwına qaramastan pritsibinde keri izbe-izlikte, yaǵnıy morfemadan fonemaǵa qaray izertlew múmkin;
Bul wazıypalardı orınlaw tekstti segmentatsiyalarǵa (bólimlerge) bóliw hám segmentatsiya nátiyjesinde anıqlanǵan birliklerdi distributsiyalıq analizlew tiykarında ámelge asırıladı. Elementar birlikler klassın anıqlaw ushın substitutsiya (orın almastırıw) texnikası qollanıladı, onda segmentler sóylew barısında alınǵan basqa tekstlerge qoyıp kóriledi hám informant ushın onıń sáykesligi tekseriledi.
Lingvist ámeliyatta tek bir tilde sóylewshi informant penen islesedi. İnformatordan jazıp alınǵan forma, yamasa eki forma mánisi boyınsha sáykes kele me? Yamasa sáykes kelmey me? Máselen, qálegen A hám V eki morfemasın alayıq. Olardıń ańlatatuǵın mánileri basqa basqa. Sonlıqtan da olar distributsiyası boyınsha ózgeshelikke iye. Eki sóylew ortalıǵı bar. Olardıń birinde birewi qollanılsa, ekinshisi qollanılmaydı. A morfemasında ushırasatuǵın, biraq V morfemasında joq fonema yamasa seslik elementler óziniń distrubitsiyası boyınsha V morfemasındaǵı fonema hám seslik elementlerden ajıraladı. Usıǵan tiykarlanıp Z.Xarris tómendegidey juwmaq shıǵaradı: keleshekte distributiv metod texnikasın jetilistirgen jaǵdayda hár bir elementtiń distributsiyası anıqlanadı.
Tekstti fonologiyalıq yarusta-fonlarǵa, morfologiyalıq yarusta-morflarǵa yaǵnıy elementar birliklerge segmentatsiya jasaǵannan keyin olardı identifikatsiya jasaw zárúr. Yaǵnıy olar bir elementar birliktiń allofonı ma ya allomorfı ma, yamasa basqa basqa elementar birlikler me? Usıǵan baylanıslı distrubitsiyanıń úsh tipin kórsetedi: qosımsha distributsiya, kontrast distributsiya, erkin distributsiya. Tekstlik birlikler eger olar birdey pozitsiyalarda hesh qashan qollanılmasa qosımsha distributsiyada turadı (Mısalı, den hám test sózlerinde dawıslı sesler ashıq hám tuwıqlıq dárejesi boyınsha ózgeshelenedi); kontrast distributsiyada sesler máni ózgeriwine tásir jasap birdey pozitsiyalarda qollanıladı (máselen, dam hám dom sózlerindegi a hám o fonemaları); erkin distributsiyada qálegen halatta máni ózgerisine tásir jasamay biri-biriniń ornına qollanıladı: (máselen, orıs tilindegi jarılıwshı hám frikativ g sesi «gorod, gora» sózlerinde qollanılıwı h.t.b.)