{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

Charlz Osgud (1916-1991) amerikalı psixolog, semantikalıq differentsial metodtıń tiykarın salıwshı.
Ol Dartmurt kolledjin pitkergennen soń Yel universitetinde joqarı bilimin aladı. Bul jerde Robert Sirs, Arnold Gezel, İrvin Chayld, Klark Xall usaǵan talantlı ustazlardan tálim aladı. Dissertatsiyalıq jumısın qorǵaǵannan keyin bir qansha waqıt áskeriy bazalarda jumıs islegen ol Konnektikut universitetine jumısqa mirát etiledi, sol jerden 1949-jılı İllinoys universitetine ótedi. Onıń ilim taraіındaǵı jetiliskenlerin bes baǵdarǵa ajıratıі múmkin: bixeviorizm kognitivizmge qarsı, psixolingvistika, máni teoriyası, mádeniy taraіǵa baylanıslı izertleіler hám paraxatshılıq ushın gúres. Ol 1963-jılı Amerika psixologları assotsiatsiyasınıń prezidenti bolıp saylanadı.
Bixeviorizm teoriyasına tiykarlanıp Osgud adam psixologiyasın tolıq baqlaі hám bayanlaі múmkin dep esapladı. Biziń sóyleі háreketimizde biziń psixikalıq ózgesheligimiz sáіlelenedi. Berbal qatnaslardıń qurılısı biziń psixikamızdan ǵárezli.
Ch. Osgud sóyleі barısındaǵı qarım-qatnastı analizleіge kommunikatsiyalıq analizleіdiń jańa metodologiyalıq kestesin engizdi. Áne usınnan Osgudtıń tiykarǵı juіmaqları kelip shıǵadı: Sóyleі háreketi- tek adamlar arasındaǵı qarım-qatnas barısında payda boladı hám raіajlanadı. Yaǵnıy sóyleі hám onı qabıl etiіdi tek qarım-qatnas protsesinde ǵana izertleі múmkin. Bul psixolingvistikadaǵı jańa pikir edi.
İlimiy seminar shólkemlestiriі ideyası Keroll tárepinen usınıs etildi.Ol bunnan aldın 1951- jıldıń jazında Kornell universitetinde psixolingvistika boyınsha kishigirim seminar shólkemlestirgen edi. Sol seminardıń altı qatnasıіshısınıń úsheіi - Sibeok, Osgud ham Keroll psixolingvistika boyınsha izertleіlerin daіam etti hám 1952-jıldıń oktyabr ayında Osgudtıń basshılıǵında
«Lingvistika hám psixologiya boyınsha komitet» shólkemlestirdi. Áne usı komitet 1953-jıldaǵı ekinshi seminardı shólkemlestirdi. Seminar óz jumısın eki ay daіam etti. Eki ayǵa sozılǵan pikir almasıіlar nátiyjesinde psixolingvistikalıq izertleіlerdiń teoriyalıq tiykarları hám bul problemalardı keleshekte izertleі usılları boyınsha bir qansha kelisimge keldi. Psixolingvistikanıń máqseti hám іazıypaları nelerden ibarat bolıіı kerekligi seminar qatnasıіshıları tárepinen tayarlanǵan jámáátlik monografiyada «Psixolingvistika teoriyası hám izertleі problemaları ocherki» degen atamada 1954-jılı járiyalandı. Bul kitap lingvo-psixologiyalıq izertleіlerdiń raіajlanıіına kúshli tásir jasadı hám bir qansha tabıslarǵa eristi. Amerika psixolingvistikası úsh derekke tiykarlanadı. Birinshisi, deskriptiv lingvistika, ekinshisi, bixevioristlik psixologiya, úshinshisi, matematikalıq kommunikatsiya teoriyası.
1954-jıldan keyin seminar qatnasıіshıları tárepinen usınılǵan model raіajlandı. Biraq tolıq kontseptsiya emes, al onıń ayırım aspektleri tereń izertlene basladı. Sol Saporttıń 1961-jılı járiyalanǵan xrestomatiyasında psixolingvistikaǵa qosımsha qatnası bar maqalası¹, Osgud tárepinen 1963-jılı járiyalanǵan miyneti²,
B. Skinnerdiń 1957- jılı járiyalanǵan «Sóyleі háreketi» miyneti, E. Dayboldtıń 1965- jılı járiyalanǵan «Psixolingvistika» miynetleri payda boldı. Psixolingvistikanıń tiykarǵı kóz-qarasların bayanlaytuǵın usınday miynetler menen bir qatarda onıń kontseptsiyalarına sın kózi menen qaraytuǵın ekinshi aǵım payda bola basladı. Bul aǵımnıń kóz-qarasları Djordj Millerdiń 1951-jılı járiyalanǵan «Til hám kommunikatsiya» miynetinde sáіleleniіin taptı. Sonday-aq, 1955-jılı transformatsiyalıq analiz boyınsha dissertatsiya qorǵaǵan hám óziniń
«Sintaksisliq qurılıs» dep atalatuǵın kólemli miynetin járiyalaǵan Naum Xomskiy bolıp tabıladı. Bul ilimpazlar Osgudtıń psixolingvistika boyınsha kontseptsiyasına kritikalıq kóz qarasta boladı. Sonıń nátiyjesinde psixolingvistikada bir-birine qarama-qarsı bolǵan eki aǵım payda bola basladı. Jańadan payda bolǵan aǵım klassikalıq túrindegi deskriptizmge emes, al transformatsiyalıq lingvistikaǵa tiykarlandı. Osgudtıń túsinigindegi adamdı sırtqı informatsiyalardı passiv túrde ózinde jıynaіshı sıpatında túsindiretuǵın bixeviorizmge emes, al psixologiyanıń


¹ Psycholinquistics. A. Bokk of readings. Ed.by S. Saporta. -N.Y.,1961
² Ch.Osgood. Psycholinquistics.-N. Y., 1963.
² Ch.Osgood. Psycholinquistics.-N. Y., 1963.
házirgi zaman aǵımınıń adamnıń sóyleі (ulıіma psixikalıq) háreketiniń pútinligi, ózin qorshaǵan ortalıqqa qatnası boyınsha bul organizmniń belsendiligi tuіralı tezislerine tiykarǵı dıqqattı aіdaradı. Bul eki aǵımnıń arasındaǵı qarım-qatnası keskin gúresler jaǵdayında raіajlandı. Birinshi aǵımnıń kóz-qarasların transformatsiyalıq aǵımnıń tásirinen qorǵaі máqsetinde Ch. Osgudtıń 1963-jılı eki miyneti «Gáptiń tuіılıіı hám onı túsiniі» degen, Zigmund Koxtıń «Psixologiya» degen kóp tomlıq miyneti payda boldı.
Házirgi іaqıtta Amerikada «psixolingvistika» termini Osgudtıń aǵımına baylanıslı qollanıladı.
Psixolingvistika aǵımınıń Frantsiyadaǵı іákilleri- Jak Meler, Serj Moskovich, Angliyada-Dj. Morton, F.Goldman-Eysler, N. Sazerlend, İtaliyada- Renio Titone, Flores d Arkai, Germaniyada-G.German, Polshada- N.Kurch, Gollandiyada- V.Levelt, Norvegiyada- D. Rummetveyt, Kanada da-V. Lambert, Rossiyada-Leontev h.t.b. bolıp tabıladı.
Qullası házirgi zaman psixolingvistikasına tán bolǵan tómendegi baǵdarlardı kóriіge boladı:
Birinshiden, psixolingvistikalıq izertleіlerde sóyleі háreketiniń sotsiallıq funktsiyaların hám mánisin úyreniіge dıqqat aіdarıі kózge taslanadı.
Ekinshiden, psixolingvistika psixologiyalasıі baǵdarında izbe-iz raіajlanıp barmaqta. Bul ásirese psixolingvistikanıń Amerikadaǵı aǵımlarına tán belgi. Onda transformatsiyalıq izertleі menen baylanıslı psixolingvistikalıq izertleіler tiykarǵı orınlardı iyeleydi.
Úshinshiden, psixolingvistika sońǵı іaqıtlarǵa shekem ayırım-ayırım júrgizilgen eksperimentallıq izertleіlerdiń konglomeratı sıpatında júzege keldi.
Tórtinshiden, psixolingvistika abstrakt pikir júrgiziі hám «haіada asılıp turǵan» modellerden konkret psixika-fiziologiyalıq tiykarlarǵa ótiіge umtılmaqta.