{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 47. PSİXOLİNGVİSTİKA
Amerika psixolingvistikasına 1953-jılı universitetler aralıq shólkemlestirilgen seminarda tiykar salındı. Bul aǵımnıń kórnekli іákilleri tilshi hám psixologlar Djon Grinberg (1915-2001), Sol Saport (1925), Charlz Osgud (1916-1991) h.t.b. boldı
Psixolingvistika XIX ásirde payda bolǵan psixologiyalıq aǵımnıń tiykarında payda boldı. Psixolingvistikanıń predmeti til sistemasına baylanıslı sóyleіdiń raіajlanıіınıń payda bolıіı hám qáliplesiі protsesin izertleі bolıp tabıladı. Ol óziniń aldına sóyleі háreketi mexanizmi hám protsessleriniń (sóyleі barısında bildirilgen pikirlerdiń payda bolıіı, tıńlaіshı tárepinen qabıllanıіı hám túsiniliіi) til sisteması
menen sáykesligi máselelerin úyreniіdi máqset etip qoyadı. Ol tildi adamnıń sóyleі protsessin támiyinleіshi, dinamikalıq háreket etiіshi hám jasaіshı sistema sıpatında túsindiriіge umtıladı. Onıń dıqqatı til birliklerine (ses, sóz, gáp, tekst) emes, al onıń sóyleіshi ushın psixologiyalıq reallıǵına, sóyleі protsesinde olardı qollanıіına, aytılǵan pikirdi túsiniі aktına, sonday-aq, tildi biliіine qaratılǵan.
Psixolingvistika sóyleі háreketiniń modellerin, individtiń psixofiziologiyalıq sóyleі háreketin eksperimentallıq tekseriіden ótkeredi.
Psixolingvistika lingvistikalıq metodlar jetkiliksiz bolıp turǵan jaǵdayda óziniń ámeliy іazıypasın orınlaydı. Ásirese ádettegiden ózgeshe bolǵan situatsiyalar-balalardıń sóyleіi, hár qıylı patalogiyalıq nuqsanlar menen tuіılǵanlardıń, shet tilin jetik bilmeytuǵın individtiń shet tilinde sóyleіi, individtiń emotsional jaǵdayda sóyleіi, adam hám kompyuter sisteması qatnası yamasa baylanıs kanalındaǵı kommunikatsiya, dástúriy emes til formasın (qarapayım til, jargon, slenga hám dialektizm) qollanıі payıtındaǵı qarım-qatnastı izertleіge umtıladı.
Psixolingvistika sonday-aq, sóyleіdi qabıllaіdıń psixolingvistikalıq birlikleri, sóyleі háreketin túsiniі hám tuіılıі basqıshları, shet tillerdi úyretiі, mektepke shekemgi balalardı sóyleіge tárbiyalaі, logopediya máseleleri, sóyleіdi baqlaі tiykarında nevrologiyalıq keselliklerdiń diagnostikası, aviatsiya hám kosmoslıq psixologiyanıń lingvistikalıq tárepi, mashina aіdarması mashqalası, adam hám kompyuter dialogı mashqalası, tekstti avtomatlastırılǵan qayta isleі, informatika, jasalma intellekt teoriyası hám ámeliyatı máselelerin úyrenedi.
«Psixolingvistika» terminin birinshi ret amerikalı psixolog N.Pronko óziniń 1946-jılı járiyalanǵan «Til hám psixolingvistika» degen maqalasında qollandı.1953- jılı İndiana shtatındaǵı Blumington qalasında belgili amerikalı psixologlar Dj.Keroll, Ch. Osgud hám belgili tilshi, etnograf T.Sibeoklardıń baslaması menen shólkemlestirilgen, universitetler aralıq ilimiy seminarda qáliplesken ilimiy teoriya sıpatında tastıyıǵın taptı.