{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 45. TRANSFORMATsİYaLIQ-GENERATİVLİK GRAMMATİKA

19. 
    ásirdiń 50-jılları Amerika lingvistikasında metodologiyalıq krizis júzege keldi. Bul krizisten shıǵıw jolları logika boyınsha qánige hám lingvist Noum Xomskiydiń miynetlerinde bayanlandı. Noum Xomskiy 1928-jılı 7-dekabrde Pensilvaniya shtatınıń Filadelfiya qalasında tuwıladı. 1945- jılı Pensilvaniya universitetine oqıwǵa kiredi. Filosofiya hám lingvistikanı úyrenedi, Xarristiń lektsiyaların tıńlaydı. 1955-jıldan Massachuset texnologiyalıq institutınan mirátnama túsedi hám lingvistikanı oqıta baslaydı. Ol 1955-jılı Pensilvaniya universitetinde doktorlıq ilimiy dárejesin aladı. 1954-1955 jılları óziniń izertlewleriniń basım kópshiligin Garvard universitetinde alıp baradı. Noum Xomskiydiń en keń tarqalǵan miynetleriniń biri 1957-jılı járiyalanǵan
    

«Sintaksislik qurılıs» miyneti. Bul miynet dúnya júzilik til biliminiń rawajlanıwına tásir jasadı. Ol til bilimine transformatsiyalıq grammatika túsinigin alıp kirdi.
Bul teoriya ayırım jaǵdaylarda matematikalıq lingvistika dep te ataladı. Matematikalıq lingvistikada algebra, algoritmler teoriyası, metodları hám ideyaları qollanıladı.
Onıń «Lingvistikalıq teoriyanıń logikalıq tiykarı» (1962), «Teoriyalıq sintaksistiń aspektleri» (1965), «Til hám oylaw» miynetlerinde transformatsiyalıq lingvistika yamasa transformatsiyalıq-generativlik grammatikanıń printsipleri qáliplesti. Bul aǵım AQSh ta sońǵı sherek ásir dawamında tildi izertlewdegi birden-bir ilimiy metod sıpatında tán alındı. Tillik analizlewdiń transformatsiyalıq metodı bir neshe yadrolıq gáplerdiń transformatsiyası nátiyjesinde payda bolatuǵın quramalı, qospa gáp túrleriniń jıynaǵı-tekstti izertlewdi aldına maqset etip qoyadı.
Bul teoriyanıń filosofiyalıq tiykarı XVII ásirdegi frantsuz filosofı R. Dekarttıń miynetlerinen alınadı. N.Xomskiy onı 1966-jıl jazılǵan «Kartezian lingvistikası» miynetinde bayanlaydı. Dekart biliw protsesinde intuitsiyaǵa úlken áhmiyet berip, ámeliyat hám tájiriybeni ekinshi orınǵa qoyadı. Demek intuitsiya biliwdiń ratsional metodı esaplanadı. Dekarttıń bul ratsionalizmin Xomskiy basshılıqqa aladı. Dekarttıń náreste menen ideyalardıń birge tuwılatuǵını tuwralı pikirlerine súyenip, ol náreste de tildi úyreniwdiń strukturası da birge tuwıladı,- dep esaplaydı. Xomskiy tárepinen Dekarttan ózlestirilgen birge tuwılatuǵın ideyalar tuwralı pikirler tillik universaliya haqqındaǵı másele menen tıǵız baylanıslı. Tillik universaliya túsinigi arqalı bir yamasa bir neshe tillerge tán bolgan belgiler, nızam, ózgeshelik hám tendentsiyalar túsiniledi. Xomskiy lingvistikalıq universaliyanıń eki tipin atap kórsetedi: substantsional hám formal. Substantsional universaliya-kópshilik tillerde ushırasatuǵın sintaksislik kategoriyalardıń jıynaǵı. Bul kóz-qarastan Por-Royal grammatikası da substantsional universaliya teoriyası edi. Formal universaliya-degende Xomskiy, barlıq tiller bir úlgige tiykarlanıwın túsinedi. Eger ádettegi universal grammatika empirikalıq lingvistika menen tıǵız baylanıslı konkret tillerdegi ulıwmalıq belgilerdi úyrenetuǵın bolsa, Xomskiydiń teoriyası boyınsha izertlew máqsetlerinde qásiplestiriletuǵın qanday da bir abstrakt tildegi universaliyalardı izertlew zárúr.
Xomskiydiń interpretatsiyasındaǵı universal grammatikaǵa tán bolǵan jáne bir belgi barlıq tillerge ortaq tildiń dóretiwshilik xarakteri haqqındaǵı ideya. Bul jerde N. Xomskiy V.Gumboldttıń ideyalarına súyenedi. Solay etip, transformatsiyalıq-generativlik grammatikanıń filosofiyalıq tiykarı Dekart hám Gumboldttıń miynetleri esaplanadı.
Xomskiydiń pikirinshe, transformatsiyalıq generativlik grammatika sóylew qatnasın payda etetuǵın mexanizmniń abstrakt strukturasın izertleydi. Bul abstrakt sistemada strukturanıń eki basqıshı belgilenedi: ústirtin hám tereń. Tereń hám ústirtin qurılıs tildiń sintaksisinde eki-tiykarǵı hám transformatsiyalıq anıqlamalar sisteması tiykarında bayanlanadı.
Xomskiy tárepinen qollanılǵan ústirtin hám tereń struktura tuwralı túsinigi onıń tiykarǵı teoriyalarınıń biri. Xomskiydiń transformatsiyalıq-generativlik grammatikası amerika lingvistikasınıń rawajlanıw barısında payda bolǵan amerikalıq qubılıs bolıp tabıladı. Dúnya til biliminiń dástúrlerin biykarlap ózleriniń teoriyasın birden-bir durıs teoriya,-dep esaplaytuǵın, ózlerine shekemgi V.Gumboldt penen E.Sepirden basqa barlıq dúnya tilshileriniń lingvistikalıq kontseptsiyaların tán almaytuǵın transformatsiyalıq-generativlik grammatika til bilimindegi ja4a ba2darlardı4 biri.

§ 46. DESKRİPTİVİZMNݨ KRİZİSİ. SOTsİOLİNGVİSTİKA

Til bilimi mamanları XX ásirdiń ortalarında Amerika til biliminde payda bolǵan jaǵdaydı XIX ásirdiń aqırındaǵı Evropa til bilimine teńlestiredi. XIX ásirdiń aqırında Evropa til biliminde jas grammatistler salıstırmalı-tariyxıy izertleі metodikasın joqarı dárejede jetilistirgeni menen onıń da múmkinshilikleriniń sheklengenligin ańladı, al Amerika tilshileri distributivlik analiz hám segmentatsiya metodın qanshama jetilistirgeni menen til biliminiń mashqalaların izertleіde barqulla onı qollanıі múmkin emesligi belgili boldı.
Bul dáіirde Amerika deskriptiv til bilimine alternativa sıpatında psixolingvistika hám sotsiolingvistika aǵımları payda boldı 8ám raіajlana basladı.
Sotsiolingvistika til bilimi, sotsiologiya, sotsiallıq psixologiya, etnografiya ilimleriniń kesilisken jerinde arnawlı aǵım sıpatında payda boldı. Sotsiolingvistika tildiń sotsiallıq tábiyatı, onıń jámiyetlik funktsiyasın, sotsiallıq faktorlardıń tilge tásir etiі mexanizmleri, jámiyet turmısındaǵı tildiń ornı mashqalaların kompleksli úyrenedi.
Sotsiolingvistikanıń derekleri XVII ásirden baslanadı. İspaniyadaǵı Salaman universitetiniń oqıtıwshısı Gonsalo de Korreas tildiń sotsiallıq bóliniwine dıqqat awdarıp tómendegi pikirdi bildiredi: «Tildiń provintsiyalarda qollanılatuǵın dialektlerinen basqa, adamnıń jası, bul provintsiyada jasawshılardıń jámiyettegi ornına baylanıslı ápiwayı awıl adamlarınıń tili, tariyxshı ilimpazdıń tili, kempir- ǵarrılar, diniy xızmetkerler, hayallar hám erkekler, hátte jas balalardıń tili ómir súredi»
Ferdinand de Sossyur, Antuan Meye, Jozef Vandries, F.Boas, E.Sepir, B.L.Uorf h.t.b miynetlerinde til bilimindegi sotsiologiyalıq aǵımnıń tiykarǵı wazıypaları hám máqsetleri sáwleleniwin taptı.
XX ácirdiń 60-jılları Amerika til biliminde sotsiologiyalıq izertlewlerge qızıǵıwshılıq kúsheydi hám sotsiolingvistika óz aldına aǵım sıpatında qáliplese basladı. «Sotsiolingvistika» termini birinshi mártebe 1952-jılı amerikalı sotsiolog German Karridiń maqalasınıń atamasında qollanıladı. Soń 1966-jılı Los Andjeleste ótkerilgen konferentsiya materiallarınıń kirisiw maqalasında U.Brayt sotsiolingvistikanı amerika til bilimindegi etnolingvistika hám psixolingvistikanıń kishkene sińlisi dep atadı. D.Xayms 1969-jılı Rimde ótkerilgen sotsiolingvistikalıq kongresste til biliminiń evropalıq modeli menen Eduard Sepir kontseptsiyasınıń birigiwinen-sotsiolingvistika payda boldı,-dep kórsetedi.
XX ásirdiń 60-jılları qáliplesken sotsiolingvistikanıń tiykarın salıwshı Uilyam Labov bolıp tabıladı. Ol sotsiumǵa baǵdarlanǵan linvistikanı dóretiw zárúrligin bildirdi. Házirgi waqıtta qalada jasawshılardıń etnikalıq kelip shıǵıwı, jası, jumısı, bilim dárejesi hám kásibine baylanıslı tillik qubılıslardı izertlewdi usınadı. Ol Nyu-York, Chikago, Filadelfiya, Los-Andjeles qusaǵan megapolislerdiń turǵınları arasında massalıq túrde sotsiologiyalıq sorawnama ótkeriw tiykarında bul jumıslardı ámelge asırdı. Nátiyjede jámiyettiń hár qıylı qatlamlarında til variantların qollanıwda korrelyatsiya yaǵnıy ózine tán baylanıs bar ekenligin anıqladı. U.Labov ózine tán izertlew usılı tiykarında jámiyettiń sotsiallıq quramı hám belgili bir sotsiallıq tillik jámáát qollanatuǵın tillik qurallardıń variantlılıǵı arasında korrelyatsiyanı anıqladı. Ol sonday-aq, Shıǵıs Angiyada hám Nyu-Yorktaǵı universamda sózlerdiń aytılıwı boyınsha izertlewler alıp bardı hám tillik ózgerislerdegi sotsiallıq faktorlardıń dinamikasın anıqlawǵa eristi.
Angliya ham Amerika Qurama Shtatlarındaǵı ingliz tilinde sóylewshi turǵınlar ortasında ótkerilgen sorawnamalar sotsiolingvistikalıq izertlew ushın paydalı nátiyjeler berdi. Bunday izertlewler 1988-jılı Dj.Uellz tárepinen ingliz tiliniń britan variantında sóylewshi 275 informator ortasında pochtalıq anketa túrinde, 1993-jılı Yu.Shitar tárepinen ingliz tiliniń amerika variantında sóylewshi 400 informator ortasında pochtalıq anketa túrinde ótkerildi. Sonday-aq, Dj.Uellz tárepinen 1998-jılı 1932 britaniyalı informatorlar ortasında elektron pochta arqalı İnternette sorawnama ótkerildi. Bul sorawnamalar ingliz tiliniń britaniya hám amerika variantlarındaǵı sóylew normalarınıń rawajlanıw dinamikasın anıqlawǵa, olardıń óz-ara tásiri hár qıylı sotsiallıq toparlar ortasındaǵı tiykarǵı sóylew tendentsiyaların anıqlaw hám eń tiykarǵısı alınǵan nátiyjelerdi tezden sózliklerge engiziwge járdem berdi. İnformatorlardan alınǵan maǵlıwmatlardı analizlewde olardıń jası, jasaw ornı, qánigeligi, bilimi h.t.b kriteriyalar esapqa alındı.
Bul mektep wákilleri deskriptiv lingvistikanıń izertlew obekti-ayırım alınǵan til yamasa dialekt bolıwı tiyis esaplaydı. Bul termin arqalı konkret informator, konkret jámááttiń belgili bir waqıt aralıǵındaǵı tili túsiniledi. Solay etip, deskriptiv analizdiń izertlew obekti-informator yamasa kollektiv aǵzaları tárepinen sóylew protsesinde aytılǵan pikirleri bolıp tabıladı.
L.Blumfild táliymatındaǵı bul ideyalardı Charlz Friz ingliz tili boyınsha
«İngliz tiliniń strukturası» miynetinde tómendegishe ámelge asıradı. Ch. Friz adamlardıń telefonda sóylesiwin izertlew obekti etip aladı. Ol 5 minuttan 30 minutqa shekemgi waqıt aralıǵında 50 mártebe adamlardıń telefonda sóylesiwlerin tıńladı. Sóylesiwler waqtında 25000 nan aslamıraq sózler qollanıldı. Solay etip, usı usıl menen alınǵan sóylew materialların izertlew obekti etip aldı. Sóylew elementleri anıqlandı, bul elementlerdiń bir-birine salıstırǵanda distributsiyası belgilendi. İnformatorlardıń tilin segmentlerge bólip, substitutsiya hám distributsiyalıq analizlew tiykarında belgili bir ilimiy juwmaqlar jasawǵa umtıladı.
Tildi qollanıwshı eń mayda tillik jámáátlerdiń tilden paydalanıwın úyreniw tildiń sotsiallıq stratifikatsiyası boyınsha jańa maǵlıwmatler beriw menen birge AQSh ta Ullı Britaniyaǵa salıstırǵanda jámiyetshilik aldında shıǵıp sóylewdiń sotsiallıq juwapkershiligine az dıqqat awdarıladı degen eski sterotip túsiniklerdi biykarladı.
Amerika prezidentleriniń ishinde Bill Klintonnıń sóylewinde arkanzas aktsenti kózge taslanadı, bul jaǵdaydı saylaw aldı mapazlarında onıń qarsılasları bir neshe mártebe parodiya túrinde kúlkige aldı, 2000-jılǵı saylaw aldı kompaniyalarında kishi Djorj Bushtı Texas shtatına tán aktsentte hám leksika- grammatikalıq normalardı saqlamay sóylegeni ushın sınǵa aldı.
Rossiyada da jámiyettiń hár qıylı sotsiallıq qatlamlarınıń sóylewi anketa ótkeriw, sorawnamalar, dala jazıwları hám arnawlı eksperimentler járdeminde sotsiologiyalıq úyrenilmekte. Máselen, L.P.Krısinniń basshılıǵında Moskva, Ekaterinburg, Novgorod, Perm, h.t.b úlken qalalarında qala turǵınlarınıń sóylewi boyınsha izertlewler alıp barıldı. L.A.Verbitskaya Moskva hám Sankt- Peterburg qalalarında jasawshılardıń sóylewiniń orıs orfoepiyalıq normalarına sáykesligi yamasa ózine tán ózgeshelikleri boyınsha izertlew jumısların júrgizdi.
Biologiyalıq organizmdegi hár bir mayda kletka belgili bir xızmet atqaratuǵını sıyaqlı sotsiolingvistikada da belgili bir sotsiallıq toparda sóylewshi hár bir individtiń sóylewin úyreniw úlken áhmiyetke iye.
Til biliminde sotsiolingvistikanıń rawajlanıwına V.Avrorin, A.D.Shveytser, Yu.Desheriev, Dela Xaymz, Djon Gamperts, Charlz Fergyuson, U.Brayt h.t.b ilimpazlar salmaqlı úles qostı.
Sotsiolingvistikalıq izertlewlerde tiykarǵı dıqqat tildiń oǵada quramalı bolǵan sotsiallıq differentsiatsiyası mashqalasına qaratıladı. Tildiń sotsiallıq differentsiatsiyası óziniń ishinde ekige bólinedi: stratifikatsiyalıq differentsiatsiya, yaǵnıy jámiyettegi sotsiallıq qatlamlardıń hár túrliligi hám situativlik differentsiatsiya (sotsiallıq situatsiyalardıń kóp túrliligi). Sonday-aq, milliy tillerdiń qáliplesiwiniń ózine tán ózgeshelikleri, til menen mádeniyattıń óz-ara tásiri mashqalaların izertleydi.
Tillik situatsiya túsinigi arqalı bir mámleket yamasa belgili bir etnikalıq toparda qollanılatuǵın hár qıylı tillerdiń jıyıntıǵı yamasa bir tildiń jasawınıń hár qıylı túrleri-ádebiy til, awızeki sóylew tili, aymaqlıq hám sotsiallıq dialektler túsiniledi.
Jámiyettegi tillik situatsiya ekzogloss, endogloss, teńlestirilgen hám teńlestirilmegen situatsiyalarǵa bólinedi. Mámleket yamasa belgili bir etnikalıq toparda hár qıylı tillerdiń qollanılıwı-ekzogloss termini arqalı túsinilse, bir tildiń hár qıylı variantlarınıń qollanıwı-endogloss bolıp tabıladı. Hár qıylı tiller yamasa bir tildiń hár qıylı variantları jámiyette teńdey xızmette jumsalsa teńlestirilgen halat júzege kelse, hár qıylı tiller yamasa bir tildiń hár qıylı variantlarıınıń mámlekette teńdey qollanılmawı teńlestirilmegen halattı payda etedi.
Sotsiolingvistikalıq izertlewlerde hár qıylı mádeniyattıń biri-birine tásiri nátiyjesinde tillerdiń biri-birine tásiri, ásirese sózlerdi ózlestiriw protsesine ayrıqsha dıqqat awdarıladı. Bilingvizm (eki tillilik) hám diglossanıń (bir tildiń hár qıylı variantların qollanıw) sotsiallıq aspektleri hár tárepleme tereń izertlenedi.
Belgili bir etnomádeniy jámááttegi kommunikativlik qatnas hám sotsiallıq situatsiyada hár qıylı tillerden yamasa bir tildiń hár qıylı variantların qollanıwındaǵı ózgeshelikler úyreniledi.
Sonday-aq, pikirdi bayanlaw hám onı jetkeriwde belgili sotsiallıq qatlamǵa tán bolǵan tillik qurallardan paydalanıwǵa dıqqat awdarıladı, tillik minez-qulıqtiń sotsiallıq normaları anıqlanadı.
Sotsiolingvistikada biri-birinen ózgeshelikke iye úsh aǵım kózge taslanadı:

1. 
   Sotsiologiyalıq táliymatqa tiykarlanatuǵın aǵım. Sóylew waqtı, máqsetin esapqa alǵan halda, tildi qollanıw normaları, tildi yamasa onıń variantın, adresatın tańlaw, tillik qurılıs hám onı qollanıwdıń óz-ara qatnası, bir tárepten júdá úlken yamasa júdá kishi sotsiallıq qatlamlar, ekinshi tárepten diglossa hám kodlar teoriyası mashqalası, jámiyettiń sotsiallıq qatlamlarǵa bóliniwi hám til variantların úyrenedi.
   
2. 
   Lingvistikaǵa tiykarlanatuǵın aǵım. Sotsiologiyalıq parametrlerdi esapqa alıwda tańlanatuǵın til sistemalarınıń hár túrliligi, jámiyettegi hár qıylı sotsiallıq toparlardıń, sonday-aq, sóylewshilerdiń jası, jınısı, kásibine baylanıslı tilden qollanıwın úyreniw, alınǵan nátiyjelerdi tillik ózgerisler teoriyasın izertlewde til variantları sıpatında paydalanıw h.t.b.
   

v) Etnos hám etnografiyaǵa tiykarlanatuǵın aǵım.