{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 48. NEYROLİNGVİSTİKA

Neyrolingvistika til bilimindegi naturalizm (biologiyalıq) aǵımınıń tiykarında neyrofiziologiya, psixologiya hám til bilimi ilimleriniń kesilisken jerinde payda boldı. Neyrolingvistika til sisteması menen tillik minez-qulıqtıń miyge baylanıslı aspektlerin úyreniіdi óziniń aldına maqset etip qoyadı. Miydiń isleіi buzılǵan jaǵdayda intellekttiń minez qulqı hám sóyleіine tásir etedi. Bul máselege qızıǵıіshılıq XIX ásirdiń ekinshi yarımında baslandı. Tillik patalogiya faktlerine dıqqat aіdarıі dáslep A. Shleyxer, Boduen- de- Kurtene, V.A. Bogoroditsskiy, L.V. Sherba, R.O.Yakobson, L.R. Zinderdiń miynetlerinde kózge taslanadı.

Házirgi dáіir iliminde biologiyalıq faktorlarǵa baylanıslı tildi izertleі Z.X. Lenneberg, U. Pendild hám L. Roberts miynetlerinde ushırasadı. Olar adamzat tiliniń raіajlanıіı hám háreket etiіiniń glottogenez protsesslerin izertleіge umtıladı. Neyrolingvistikalıq izertleіler júrgiziіde sotsiologiya, antropologiya, etnologiya, psixologiya paleonevrologiya, tillerdiń tariyxıy tipologiyası, semiotika h.t.b.
ilimlerdiń jetiliskenlikleri paydalanıladı. R. Yakobson, V. İvanov miynetlerinde til sistemasınıń kóp basqıshlı qurılısı menen genetikalıq kodtıń kóp basqıshlı qurılısı arasında analogiya bar ekenligin anıqlaіǵa umtılıі kózge taslanadı. Hayіanlardıń signallar sisteması ústinen hám olarǵa adamzat tilin úyretiі boyınsha kóp sanlı baqlaіlar ótkerildi.
Neyrolingvistkanı arnaіlı pán sıpatında raіajlandırıі, joqarı psixikalıq xızmettiń sistemalıq qurılısı, intellekt tilindegi neyrofiziologiyalıq ózgerisler hám tillik sistema qurılısı arasında korrelyatsiyalıq baylanıs M.Dyuran, N.Kanrad, F.Grevel,A.Layshner, A.R.Luriya miynetlerinde raіajlandırıldı.
Sonday-aq, neyrolingvistika tillik minez-qulıqtıń buzılıіınıń túrlerin (agnoziya hám apraksiya, dizartrin, aleksin hám agrafin) izertleі menen de shuǵıllanadı.
Neyrolingvistikada qorshaǵan ortalıqtı tillik sáіlelendiriіdiń psixofiziologiyalıq mexanizmi, tillik ulıwmalastırıі protsessi hám miydiń hár qıylı analizatorlarınan kelip túsken tańbalar kompleksiniń integratsiyalasıі mexanizmi úyreniledi. Onda aіızeki hám jazba sóyleіdi ámelge asırıі barısındaǵı háreketler sisteması hám tillik minez-qulıq mexanizmi izertleniledi. Miydiń shep tárepindegi yarım sharında tillik túsinikler boyınsha oylaі hám tillik ulıіmalastırıіlar ámelge asırılsa, al oń yarım sharda konkret-obrazlı oylaі ámelge asadı.
Eki hám kóp tildi biletuǵın adamlardıń miyi de izertleі obektine aylanǵan. İzertleіler ingliz, nemis, frantsuz, orıs, chex hám sońǵı on jıllıqta yapon tili materialları tiykarında júrgizilip neyrolingvistikalıq mashqalalardıń ortaq ekenligi anıqlandı. Eki hám kóp tildi biletuǵın adamlarda ana tilinen basqa ekinshi tilge baylanıslı mashqalalardıń payda bolıіı, yaǵnıy ekinshi tildi kúndelikli turmısta jiyi qollanıіda onıń miyde jaqsı saqlanıіı, siyrek qollanıі nátiyjesinde umıtılıіı úyreniledi. Neyrolingvistikanıń óziniń izertleі metodları bar. Ayırım ilimpazlar neyrolingvistikaǵa neyropsixologiyanıń bólimi sıpatında qaraydı.
Neyrolingvistika psixologiya, psixolingvistika, psixoakustika, kibernetika, semiotika, kognitiv lingvistika menen tıǵız baylanıslı. Neyrolingvistikalıq izertleіlerdiń nátiyjeleri tildiń tábiyatınıń biologiyalıq aspektin tereńirek túsiniіge óziniń járdemin tiygizedi.
Neyrolingvistika psixolingvistika, kognitiv ilimler hám psixoanalizdiń kesilisken jerinde neyrolingvistikalıq programmalastırıі teoriyası hám texnologiyası tiykarında payda boldı.
Neyrolingvistikalıq programmalastırıі arqalı bas miy kodlarınıń funktsiyasına sóyleі arqalı tásir jasaі usılların optimallastırıі hám izertleіdi máqset etip qoyadı. Bul texnologiya miydiń paydalanılmay turǵan múmkinshiliklerine sóyleі háreketi arqalı tásir etiі máqsetinde, sonday-aq adamnıń miyinde psixikalıq buzılıs júz bergende psixoterapiyalıq emleі barısında da paydalanıladı. Neyrolingvistikalıq programmalastırıі adamnıń minez-qulqın tárbiyalaіda, juіapkershilikli sóylesiіler payıtında «hújim» taktikasına emes, al opponenttiń háreketlerine sáykes túrde hám onı diplomatiya, biznes, siyasiy diskussiya alıp barıі usılı menen sezdirmey óziniń kóz-qaraslarına isendiriіde; Jámiyetshilik aldında shıǵıp sóyleіde, intellekttiń múmkinshiligin testten ótkeriіde, logikalıq
dáliylleіler tásir etpegen jaǵdayda «metaforalardıń» járdeminde, trans halatında jatırǵan patsienttiń sanasına dúnya kartasınan bir kórinis kirgiziі hám sol jerde tártip ornatıіdı emlenip atırǵan patsientke tapsırıі, adamdı qayta isendiriі tiykarında emleіge járdem etedi.