Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti
Jinoyatlarni tergov qilishning xususiy kriminalistik uslubiyotlarini
Download 4.6 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Xususiy kriminalistik uslubiyotlarning nazariy jihatdan asoslanganligi.
- Kriminalistik uslubiy tavsiyalarning muayyanligi.
- Jinoyatlarni tergov qilish uslubiyotlarining bosqichma- bosqichligi.
- Jinoyatlarni tergov qilish uslubiyotlarining vaziyatga bog‘liqligi va turli-tumanligi.
- Jinoyatlarni tergov qilish kriminalistik uslubiyotlarining umumiyligi.
- Maxsus
- E’tibor qiling!
- Aniqlashtirilish darajasiga ko‘ra
- Shakliga ko‘ra
- Kazuslar: 1-kazus
- 23-MAVZU. TERGOV VA TEZKOR-QIDIRUV ORGANLARI XODIMLARINING O‘ZARO HAMKORLIGI
|
Jinoyatlarni tergov qilishning xususiy kriminalistik uslubiyotlarini tuzish va tasniflash tamoyillari Tergov amaliyotida har xil turdagi jinoyatlarning oldini olish, ularni ochish va tergov qilishni tashkil etish hamda amalda bajarish samaradorligini oshiradigan ancha takomillashgan xususiy kriminalistik uslubiyotlarni joriy
etish jinoyatchilikka qarshi kurashni takomillashtirishning muhim
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Tergovchilarning ishni tashkil etish bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalarga bo‘lgan ehtiyojlarni hisobga olib, jinoyatlarni tergov qilishning shakl va mazmun jihatidan xilma-xil xususiy uslubiyotlari vujudga kelmoqda. YAngi xususiy kriminalistik uslubiyotlarni ishlab chiqish quyidagi tamoyillar asosida amalga oshiriladi.
333
mahsulidir va shu tufayli hamisha nazariy jihatdan muayyan darajada asoslangan bo‘ladi. Biroq xususiy uslubiyotlar jinoyatlarni ochish, tergov qilish va ularning oldini olish amaliyoti shunday nazariy asoslanganlik darajasiga ega bo‘lishni talab qiladiki, toki ularning tavsiyalarini qo‘llash tergovning samarali tashkil etilishini ta’minlasin. Bunday darajaga, agar xususiy uslubiyotlar faqat tajriba yo‘li bilan ishlab chiqilgan qoidalar va amaliyot uchun samarali tavsiyalarni o‘z ichiga olgan taqdirda, erishiladi. Kriminalistik uslubiy tavsiyalarning tizimi oqilona, tejamli, maqbul bo‘lishi kerak.
tergov qilishni tashkil etish – protsessual tartibdagi jarayondir. Uning mazmuniga jinoiy qilmishning xususiyatlari, jinoyatning oqibatlari, jinoyatchining shaxsi, tergovchining mehnat sharoiti va boshqa shu singarilar ta’sir ko‘rsatadi. SHu bilan birga, bir turdagi jinoyatlarni tergov qilishda ko‘pgina umumiy xususiyatlar ham mavjuddir, bular – tipik tergov tusmollarining mavjudligi, isbotlash predmetining umumiy ekanligi, tergov harakatlariga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish xususiyatlarining o‘xshashligi va boshqalar. SHu sababli kriminalistik uslubiy tavsiyalar imkoni boricha tayin, lekin biron-bir yagona xususiy hol uchun emas, balki mazkur turdagi jinoyatlarni ochish, tergov qilish va ularning oldini olishni tashkil etish hamda amalga oshirish uchun mo‘ljallangan bo‘lishi kerak. Kriminalistik uslubiy tavsiyalarning umumiyligi va aniqligi, me’yori ularning amaliyot ehtiyojlari hamda nazariy imkoniyatlari bilan bog‘liq ilmiy qoidalarni tavsiflash darajasida namoyon bo‘ladi. Jinoyatlarni tergov qilish uslubiyotlarining bosqichma- bosqichligi. Tashkil etilishi nuqtai nazaridan jinoyatlarni tergov qilish jarayonini uchta alohida bosqichga bo‘lish lozim. Har bir bosqich – bu tergov qilishning shunday bosqichiki, uning davomida umumiy vazifalar bilan bir qatorda uning o‘ziga xos vazifalari ham hal etiladi. Birinchi bosqich – bu dastlabki tergov harakatlarini bajarish davridir. Mazkur harakatlar ham umumiy, ham o‘ziga xos vazifalarni hal etishga qaratilgan. Qoida tariqasida, ular darhol o‘tkaziladi. Dastlabki kechiktirib bo‘lmaydigan tergov harakatlari nisbatan cheklangan muddatda o‘tkaziladi, lekin uning qancha davom etishini jinoyatlarni tergov qilishning barcha hollari uchun oldindan belgilab qo‘yish mumkin emas. Umuman olganda, shuni qayd etish zarurki, tergov qilishning dastlabki bosqichi kechiktirib bo‘lmaydigan, shoshilinch tergov harakatlarini o‘tkazish bilan tugaydi. Jinoyatlarni
334
tergov qilish
dastlabki bosqichining muddati cheklanganligi tergovchining faoliyati imkoni boricha jadallashtirilishni talab qiladi. Ikkinchi bosqich – bu ish bo‘yicha dalillarni to‘plash va tekshirishga qaratilgan barcha qolgan tergov harakatlarini bajarish davridir. Mazkur bosqichning asosiy vazifalari: aybdorni sodir etilgan jinoyatda fosh etish, ayb e’lon qilish, dastlabki bosqichda aniqlanmay qolgan holatlarni aniqlashtirishdan iborat. Uchinchi bosqich – bu tergov qilishning yakunlovchi bosqichi. Mazkur bosqich tergovchi tomonidan tergov qilishni tamomlash, ya’ni dalillarni to‘plash, tekshirish va baholashga qaratilgan tergov harakatlarini yuritishni tugatish to‘g‘risida qaror qabul qilingan paytdan e’tiboran boshlanadi va ishni prokurorga yuborish yoki jinoyat ishini tugatish to‘g‘risida qaror chiqarish bilan tugallanadi. O‘z mazmuniga ko‘ra u ish bo‘yicha to‘plangan dalillar baholanishini, qo‘shimcha va takroriy harakatlar amalga oshirilishini hamda tergovni nihoyasiga etkazish tartibini belgilashni o‘z ichiga oladi. Xususiy
kriminalistik uslubiyotlarda tavsiyalar ana
shu bosqichlarga muvofiq tizimlashtiriladi. Jinoyatlarni tergov qilish uslubiyotlarining vaziyatga bog‘liqligi va turli-tumanligi. Tergov amaliyoti jinoyatlarning har bir turi uchun tipik bo‘lgan tergov vaziyatlarining mazmunini hisobga oladigan hamda unga bog‘liq holda tergovni tashkil qilishning u yoki bu usulini tavsiya etadigan xususiy kriminalistik uslubiyotlar yaratishni talab qiladi. Jinoyat ishi bo‘yicha tergov vaziyati jinoyatni tergov qilishning muayyan davridagi vaziyatni tavsiflovchi holatlar (sharoitlar, omillar) majmuidan iborat bo‘ladi. Tipik tergov vaziyatlari jinoyatlarni tergov qilishning barcha bosqichlariga xosdir, lekin kriminalistik uslubiyotlarda ko‘pincha dastlabki tipik tergov vaziyatlari tahlil qilinadi. Ularning xilma-xilligi ko‘p turli tavsiyalarni va ularning tizimlarini ishlab chiqishni talab qiladi. Tipik tergov vaziyatlari hisobga olingan holda jinoyatlarni tergov qilish uslubiyotlarining yaratilishi tavsiyalarning mazmunini aniqlashtiradi hamda ularning amaliy qimmatini oshiradi. Jinoyatlarni tergov qilish kriminalistik uslubiyotlarining umumiyligi. Jinoyatlarni ochish, tergov qilish va ularning oldini olish chog‘ida kriminalistik uslubiy tavsiyalardan foydalanish qulay bo‘lishi uchun xususiy uslubiyotlarning konstruktiv birligi tamoyiliga, ya’ni ichki mustaqilligi va ko‘p turliligiga amal qilgan holda ularning maqbul tuzilishiga rioya etish zarur.
335
Mazkur tamoyillarga ko‘ra ishlab chiqilgan xususiy kriminalistik uslubiyotlar shuningdek, tergovchining ichki ishlar organlari tezkor va boshqa xizmat xodimlari bilan o‘zaro hamkorligi xususiyatlarini; jamoatchilik yordamidan foydalanishga doir yo‘l-yo‘riqlarni; tergovchi tomonidan ayrim turdagi jinoyatlarni tergov qilish chog‘ida uning oldini olishga doir faoliyatini tashkil etish bo‘yicha tavsiyalarni ham o‘z ichiga olgan bo‘lishi kerak.
Jinoyat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari yangilanishi munosabati bilan tegishlicha yangi xususiy uslubiyotlarni ishlab chiqish zaruriyati paydo bo‘ladi. U yoki bu qilmish uchun jinoiy javobgarlikning bekor qilinishi yoki ularning jinoiylik toifasidan chiqarilishi (dekriminalizatsiya qilinishi) tergov qilishning ayrim uslubiyotlariga bo‘lgan ehtiyojni istisno etadi. Tipik xususiy uslubiyotlar soni jinoyatlarning mavjud turlariga muvofiq bo‘lishi kerak. Uslubiyotlarning ana shu soni eng yuqori (maksimal) hisoblanadi. SHu sababli, kriminalistika oldida barcha zarur bo‘lgan, lekin hozircha mavjud bo‘lmagan xususiy uslubiyotlarni ishlab chiqish vazifasi turadi.
turlari bo‘yicha emas, balki boshqa asoslar bo‘yicha tuzilgan xususiy uslubiyotlarni kiritish kerak bo‘ladi. Jumladan, ana shu maqsad uchun asoslar
sifatida jinoyat
sodir etilgan
joy, jinoyatchining, jabrlanuvchining shaxsi, jinoyat sodir etilgan paytdan boshlab o‘tgan vaqt va boshqa shu singarilar tanlanishi mumkin. Kriminalistika adabiyotlarida temir yo‘l, suv va havo transportidagi jinoyatlarni; voyaga etmaganlar va retsidivistlar sodir etgan jinoyatlarni; o‘tgan yillarning ochilmay qolgan jinoyatlarini tergov qilish uslubiyotlari ma’lum.
E’tibor qiling! Jinoyat qonuniga munosabati nuqtai nazaridan xususiy uslubiyotlar tipik (turga oid) va maxsus uslubiyotlarga bo‘linadi. Tipik uslubiyotlar jumlasiga amaldagi jinoyat qonunida belgilangan jinoyat turlari (masalan, odam o‘ldirish, o‘g‘irlik, firibgarlikni tergov qilish uslubiyotlari va h.k.) bo‘yicha tuzilgan uslubiyotlar kiradi. 336
Jinoyatlarni tergov qilishdagi xususiy kriminalistik uslubiyotlarning tarkibiy tuzilishi Jinoyatlarning kriminalistik tavsifi. Jinoyat ishlari bo‘yicha muvaffaqiyatli ish olib borish uchun tergovchilar va surishtiruvchilarga avvalo tergov qilinayotgan turdagi jinoyatlarning batafsil kriminalistik tavsifi talab qilinadi. Aniqlashtirilish darajasiga ko‘ra bir bosqichli, ikki bosqichli va ko‘p bosqichli
to‘liq va qisqartirilgan
kompleks va aniq O’g‘irliklarni tergov qilish uslubiyoti ularni tergov qilish bo‘yicha umumiy tavsiyalarnigina emas, balki xonadon va avtomashina, mayda o‘g‘irliklarni va boshqa shu kabilarni tergov qilish uslubiyotlarini ham o‘z ichiga oladi Ko‘pincha u yoki bu turdagi jinoyatni tergov qilishning butun jarayonini o‘tkazish uchun, ba’zan esa tergov qilishning biron-bir bosqichini tashkil etish va amalga oshirish bo‘yicha uslubiy tavsiyalarni ishlab chiqiladi. Ikki yoki undan ortiq o‘zaro bog‘liq turdagi jinoyatlarni tergov qilish uslubiyotlari kompleks uslubiyotlar hisoblanadi.
Monografiya, dissertatsiya, darslik, o‘quv qo‘llanma, amaliy va uslubiy qo‘llanmalar Esda tuting! Jinoyatlarni tergov qilish xususiy kriminalistik uslubiyotlarning aksariyati quyidagi asosiy bo‘limlarni o‘z ichiga oladi: –
jinoyatlarning kriminalistik tavsifi; –
jinoyatlarni tergov qilish dasturlari; –
eng xarakterli tergov harakatlarini va qonunda nazarda tutilgan boshqa chora-tadbirlarni tayyorlash va o‘tkazish taktikasi o‘ziga xos xususiyatlarining ta’rifi; –
mazkur turdagi jinoyatlarni tergov qilish chog‘ida tergovchilarning kelajakda shu xil jinoyatlarning oldini olishga doir faoliyatini tayyorlash va o‘tkazish o‘ziga xos xususiyatlarining ta’rifi. 337
Jinoyatlar kriminalistik tavsifi kompleks mazmunga ega. Ularning asosiy qismi jinoiy xulq mexanizmini, jinoyat to‘g‘risidagi axborotni olish va undan foydalanish tarkibini kriminalistik tadqiq etish, jinoyatchining va jabrlanuvchilarning shaxsini aniqlash va hokazo jarayonida aniqlanadi. SHu bilan birga, ularda yaqin turuvchi yuridik fanlarning ayrim qoidalari bo‘ladi. Biroq boshqa fanlardan bunday foydalanish odatdagi ilmiy uyg‘unlashuv doirasi bilan cheklangan bo‘ladi va tavsiflarning kriminalistik mohiyatiga ta’sir etmaydi. Kriminalistik tavsiflar jinoyatlarning muayyan turlariga ham, o‘xshash (bir-biriga yaqin) guruhlariga ham berilishi mumkin bo‘lib, bu ularning juda xilma-xil bo‘lishiga olib keladi. Jinoyatlar kriminalistik tavsiflarining mazmuni tavsiflanayotgan jinoiy qilmishning mohiyatiga, tergov qilish xususiy uslubiyotining turi va ishlanganlik darajasiga, ilmiy tadqiqotning vazifalari va usullariga hamda bir qator boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, jinoyatlar kriminalistik tavsiflari tarkibiy tuzilishi shakliga ko‘ra bir- biridan farq qiladi. Kriminalistik tavsif bor-yo‘g‘i bir necha kirish qoidalarini o‘z ichiga olgan ishlar ham uchraydi. Ayni paytda jinoyatlarni tergov qilishning shunday xususiy uslubiyotlari ham borki, ana shu tavsif ularning asosiy qismini tashkil etadi. Biroq, ko‘rsatib o‘tilgan farqlarga qaramay, jinoyatlar zamonaviy kriminalistik tavsiflarining aksariyatida bir qancha barqaror takrorlanuvchi elementlar mavjud bo‘lib, ana shularning majmui ularning tipik tuzilmasini hosil qiladi. Qoida tariqasida, kriminalistik tavsiflar ko‘rib chiqilayotgan jinoyatlar turining tushunchasini aniqlashdan va uni tergov qilishning umumiy shart-sharoitlarini (tergov qilishning izchilligi, muddatlari hamda shakli va h.k.) tavsiflashdan boshlanadi. Bunday axborot ma’lumotnoma vazifasini bajargan holda imkon boricha qisqa bayon qilinadi va tegishli kriminalistik tavsifni ta’riflash uchun tayanch bo‘lib xizmat qiladi. Kriminalistik tavsifda ko‘rib chiqilayotgan jinoyat turi E’tibor qiling! Jinoyatlarning kriminalistik tavsifi – jinoyat va jazo to‘g‘risidagi qonunda belgilab qo‘yilgan ijtimoiy jihatdan xavfli g‘ayrihuquqiy qilmishlarning ko‘rib chiqilayotgan turlari eng muhim tomonlari to‘g‘risidagi umumlashtirilgan daliliy ma’lumotlardan hamda ularga asoslangan ilmiy xulosalar va tavsiyalar tizimidan iborat. 338
tushunchasini aniqlash bilan birgalikda ijtimoiy munosabatlarning zamonaviy rivojlanish bosqichida unga qarshi kurashning holati va ahamiyati ko‘rsatiladi. Jinoyatlarning ko‘rib chiqilayotgan turiga qarshi kurashning dolzarbligini belgilash jinoyatlarni tergov qilish xususiy kriminalistik uslubiyotlarining to‘g‘ri ijtimoiy-siyosiy yo‘nalishda bo‘lishi va tergovchilar faoliyati samaradorligini oshirish uchun zarurdir. Jinoyatlar to‘g‘risidagi eng tipik boshlang‘ich axborotning ta’rifi jinoyatlar kriminalistik tavsifining muhim elementlari jumlasiga kiradi. Ana shu axborotning mazmuni va shakliga qarab tekshirishga oid ishlar tartibi hamda ularni ochish, tergov qilish va ularni oldini olishning dastlabki bosqichlari dasturlari belgilanadi. Jinoyatlarning kriminalistik tavsifi tarkibiga, jinoyatlarni sodir etish va yashirish usullari haqidagi ma’lumotlar tizimi ham kiradi. Jinoyatlarni sodir etish usuli deganda jinoiy qilmishni tayyorlash, sodir etish va yashirishga, shu jumladan tegishli qurollar va vositalarni qo‘llashga, joy va vaqtni tanlashga, tegishli holatlardan foydalanishga qaratilgan o‘zaro aloqador hamda o‘zaro bog‘liq harakatlar tizimi tushuniladi. Jinoyatlar kriminalistik tavsiflarining majburiy elementlari jumlasiga ehtimol tutilgan jinoyatchining va uning ehtimoldagi jabrlanuvchining shaxsi to‘g‘risidagi ma’lumotlar kiradi. Kriminalistik uslubiyot sohasidagi tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, jinoiy tajovuz jabrlanuvchi, jinoyatni sodir etish usuli, uning xususiyatlari, oqibatlari va jinoyatchining shaxsi o‘rtasida muayyan aloqadorlik bo‘ladi. Bunday aloqadorlik haqidagi kriminalistik ma’lumotlardan foydalanib, tergovchilar va surishtiruvchilar ayrim jinoyatlar yuzasidan ehtimol tutilgan jinoyatchining shaxsi to‘g‘risida asosli tusmollarni olg‘a surishlari hamda tergov qilishning eng maqsadga muvofiq dasturini belgilab olishlari mumkin. Nihoyat, jinoyatlarning mazkur turini tergov qilishda aniqlanishi lozim bo‘lgan holatlar doirasi jinoyatlar kriminalistik tavsiflarining yana bir elementi hisoblanadi. SHuni hisobga olib, jinoyatlar zamonaviy kriminalistik tavsiflarning aksariyatida ularni tergov qilish paytida aniqlanishi lozim bo‘lgan, jinoyatlar tarkibining asosiy elementlari bo‘yicha muayyan tizimga solingan holatlar ro‘yxati keltiriladi. Bular: a) tajovuz qilish ob’ekti (tajovuz nimaga qaratilgan, nimaga zarar etkazilgan, zararning miqdori va hokazo); b) tajovuzning ob’ektiv tomoni (qaerda, qachon, qay tarzda, bir shaxsning yoki bir kishining harakatlari bilanmi, ulardan har birining tutgan o‘rni (roli), qanday holatlarda, oqibatlari qanaqa, etkazilgan zarar, 339
qilmish va oqibatlar o‘rtasidagi sababiy bog‘lanish, jinoyatga ko‘maklashgan holatlar va hokazo); v) tajovuz sub’ekti (tajovuzni kim sodir etdi, uning shaxsini tavsiflovchi ma’lumotlar, agar shaxslar guruhi ishtirok etgan bo‘lsa, ular kimlar); g) tajovuzning sub’ektiv tomoni (ayb, uning shakli, qasddan qilingan ayb bo‘lsa uning sababi va maqsadi). Xususiy kriminalistik uslubiyotlar har xil turdagi jinoyatlarni tergov qilishni tashkil etish va amalga oshirish bo‘yicha nazariy qoidalar hamda amaliy tavsiyalar majmuidan iboratdir. Biroq ular muayyan jinoyatni tergov qilish uchun maslahatlar bermaydi va bera olmaydi, ya’ni ular hayotdagi barcha holatlar uchun andoza emas. Ularda jinoyatlarning biron-bir turini (ko‘rinishini) ochish, tergov qilish va ularning oldini olishda tergovchi faoliyatining xususiyatlarini aks ettiruvchi umumiy tavsiyalargina mavjud bo‘ladi.
Jinoyatlarni tergov qilishning kriminalistik uslubiyotining kriminalistika tizimi tutgan o‘rni qanday? U nimalarni o‘rganadi va kriminalistikaning boshqa bo‘limlari bilan aloqasi qanday? 2. Jinoyatlarni tergov qilishning xususiy kriminalistik uslubiyotlari yuzasidan fikr bildiring. Muayyan bir jinoyat yuzasidan xususiy kriminalistik uslubiyot shakllantirishga harakat qilib ko‘ring.
2013 yil 1 dekabr kuni O‘zbekiston Respublikasi jinoyat ishlari bo‘yicha Oliy sudi Raisi M.ning qizi bedarak yo‘qoldi. 3 dekabr kuni M.ga noma’lum raqamdan qo‘ng‘iroq qilishib, agar 3 kun ichida sud majlisida ishi ko‘rilayotgan G.ni aybsiz holda ozod etmasa to‘rtinchi kuni qizini o‘ldirishini aytib tahdid qilishdi, M. esa bularni ovoz yozuvchi vositaga yozib oldi. 4 dekabr kuni M.ning uyiga qizining tahdidchilar qo‘lida tasvirga olingan video tasmasini qoldirib ketishdi. M. bu ishlarda G.ning otasi V.dan gumon qilayotganligini aytib o‘tdi.
340
Tergovning taktik strategiyasi qanday belilanadi? Dastlabki va keyingi tergov harakatlari, tezkor-qidiruv choralari qay tarzda tashkil etiladi?
Bir guruh mansabdor shaxslar tomonidan qurilishga ajratilgan mablag‘ o‘zlashtirildi. Tergovchi jinoyat ishiga taaluli materiallar olmoqchi bo‘lgan vaqtda qurilish omborida yong‘in sodir bo‘lib, qurilish mollari va hujjatlar yonib ketdi. Mazkur holatda tergovni olib borish va jinoyatni ochish qay usulda amalga oshiriladi? Jinoyatning kriminalistik xarakteristikasini bering. Mazkur holat bo‘yicha tergovni rejalashtiring va tergov versiyalarini tuzing. Holat yuzasidan qanday turdagi ekspertizalar tayinlanadi? Jinoyat ishi yuzasidan qanday dastlabki va keyingi tergov harakatlari o‘tkaziladi? Tergovchi ularni o‘tkazishda qanday taktik qoidalarga e’tibor qaratishi lozim?
341
23-MAVZU. TERGOV VA TEZKOR-QIDIRUV ORGANLARI XODIMLARINING O‘ZARO HAMKORLIGI Tergov va tezkor-qidiruv organlari xodimlarining o‘zaro hamkorligining umumiy
jihatlari. Hamkorlikning taktik-uslubiy qoidalari. O‘zaro hamkorlikning turlari. Tergov va tezkor-qidiruv organlari xodimlarining o‘zaro Download 4.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|