Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti
Ekspert xulosasi va uning natijalarini baholash
Download 4.6 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- IV BO‘LIM. AYRIM TURDAGI JINOYATLARNI TERGOV QILISH USLUBIYOTI 22-MAVZU. JINOYATLARNI TERGOV QILISH USLUBIYOTINING UMUMIY QOIDALARI
- Jinoyatlarni tergov qilish kriminalistik uslubiyoti tushunchasi
- Tergov qilish uslubiyoti
- Esda tuting! Xususiy uslubiyotlar
- E’tibor qiling!
|
Ekspert xulosasi va uning natijalarini baholash
Kriminalistik ekspertizalarni o ‘tkazishda, shuningdek, ekspert mutaxassislar kriminalistikaning ilmiy texnik vositalari bo ‘lgan turli asbob-uskunalar: optika, kompyuter, turli ko ‘zga ko ‘rinadigan va ko ‘rinmaydigan nurlarni ishlatadigan moslamalarni, yoritqichlar va boshqalarni keng qo ‘llaydilar. Ekspertiza ob’ektlarini tekshirish quyidagi to‘rt bosqichlarda amalga oshiriladi. 1. Dastlabki tekshiruv identifikastiyaviy tadqiqotning birinchi bosqichi bo ‘lib, ekspertizaga yuborilgan qaror (ajrim) bilan tanishish ekspertiza oldiga qo ‘yilgan masalaga oydinlik kiritadi. Tekshiriladigan ob’ektlar va namunalar har biri alohida ko ‘zdan kechiriladi. Ob’ektlarni ko ‘zdan kechirishning maqsadi ularning ashyoviy dalilligini sifatlaydigan alomatlarini aniqlash, individuallik xususiyatlarini 324
ifodalaydigan belgilarni taxmin qilish va identifikastiya jarayonida ularni qo ‘llash mumkinligini aniqlashdan iboratdir. Bu bosqichda ekspert ob’ektlarni tadqiqot uchun yaroqli-yaroqli emasligini, namunalar soni va sifati nuqtai-nazaridan etarliligi yoxud qo ‘shimcha ma’lumotlar va namunalar zarurligini aniqlaydi. Bosqichning muhim vazifalaridan biri tadqiqot uslubini tanlash, o ‘tkaziladigan tekshiruvlarni belgilash, ularni oldinma-ketinligini aniqlash, eksperimentlarni rejalashtirishdan iboratdir. Ma’lum vaziyatlarda identifikastiyaviy tekshiruv shu bosqichda tugatiladi. Masalan, ekspert oldiga qo ‘yilgan vazifa uning vakolatiga kirmasa yoki namunalar etarlicha taqdim etilmasa, ekspert tekshiruvini amalga oshirish iloji yo ‘qligi to ‘g ‘risida hujjat tuzadi. Ob’ektlarni alohida-alohida .ko ‘zdan kechirish maqsadi ularning ashyoviy dalil bo ‘ladigan alomatlarini, individuallik xususiyatlarini ifodalaydigan belgilarini aniqlash va identifikastiya jarayonida ularni qo ‘llashdan iboratdir. 2. Tekshiriluvchi va namuna nusxa bo ‘lgan ob’ektlarni alohida- alohida ko ‘zdan kechirish, tahlil qilish bu tekshiruv bosqichining vazifasi ashyoviy dalil bo ‘lgan va ekspertizaga yuborilgan boshqa ob’ektlarni har birini alohida tahlil etib, ularni individuallik xususiyatini, ya’ni o ‘ziga xos bo ‘lgan sifat belgilarini aniqlashdan iboratdir. Tekshiriluvchi ob’ekt moddiy buyum, narsa yoki uning biror qismidan qolgan izlari, bo ‘laklari, nusxasi va boshqasi bo ‘lishi mumkin. Otish quroli, otish natijasida hosil bo ‘lgan izlar, otilgan o ‘q va gilzalar, portlatishdan qolgan iz qoldiqlari, jinoyat quroli sifatida ishlatilgan turli buyumlar va ulardan qoladigan izlar, insonning qo ‘li va yalang oyoq tavonning teri tuzilishi xususiyatini tashkil qiladigan izlar, dastxat, odamning tashqi qiyofa tuzilishini aks ettiruvchi foto, video va suratlar, marhumning suyak qoldiqlari (skeleti) va boshqalar kriminalistik ekspertiza tekshiradigan ob’ektlar doirasiga kiradi. Solishtirib tekshirishga olingan, tayyorlangan namuna - nusxalarni ham ekspert alohida kuzatib tahlil qilib yuqorida ko ‘rsatilgan masalalarni hal qiladi. Namuna nusxalarni tahlil qilishda ularni qaerdan, qachon va kimlardan olinganligi, qaysi guruhga mansubligi va indiviual belgilari, identifikastiya qilishga yaroqliligi aniqlanadi. Tekshiruvning bu bosqichida namuna va nusxalarning son-sifati, ekspertiza tayinlash haqidagi qaror,
(ajrimda) ko
‘rsatilgan ma’lumotlarga mos olinganligi va identifikastiya o ‘tkazishga etarli va yaroqli ekanligi aniqlanadi.
325
3. Tekshiruvning bu bosqichida ekspertiza ob’ektlari va ularning sifat-belgilari o ‘zaro solishtiriladi. Ekspertiza amaliyotida qo ‘llanadigan umumiy uslub identifikastiya nazariyasi bo ‘lib, barcha ob’ektlar ikki guruhni tashkil qiladi. Identivligi (aynanligi) aniqlanadigan ob’ektlar – tekshiriluvchi, ya’ni ashyoviy dalillar bo ‘lib, ikkinchi guruhni solishtirib tekshirishga vosita bo ‘lgan namuna va nusxalardir. Solishtirib tekshirish bosqichida ekspert tekshiriluvchi ob’ektlarning aynanligi yoki guruh mansubligini aniqlash uchun ulardagi sifat alomatlarini namunalardagi sifat belgilariga solishtirib taqqoslaydi. Har bir umumiy belgidan so ‘ng xususiy belgilar alohida- alohida taqqoslanadi, birinchisidagi individuallik xususiyati ikkinchi guruhdagi ob’ektlarda takrorlangan holdagina ularning ushbu belgi bo ‘yicha aynanligi belgilanadi. Solishtirib tekshirish jarayonida o ‘xshashlik hollari bilan bir qatorda ayrim belgilar bir-biridan farq qilishi mumkin. Bu holat tekshiriluvchi (ashyoviy dalil) ob’ektning hosil bo ‘lish sharoitiga, unga daxldor bo ‘lmagan yoki manfaatdor shaxslarning harakati, ixtiyori ta’sirida paydo bo ‘lishi mumkin. Tekshiruv jarayonida ekspert jinoyat ishining ekspertizaga aloqador bo ‘lgan ayrim holatlari bilan tanishishni talab qilishi mumkin. Bu masala tekshiruvning dastlabki bosqichida va zarur bo ‘lganda keyinroq ham amalga oshiriladi. Tekshiruvning barcha bosqichlari o ‘zaro chambarchas bog ‘liqdir, ular orasida qat’iy biror chegara o ‘tkazish mumkin emas, alohida tahlil qilishni, solishtirish chog ‘ida ham davom ettrish mumkin. Zarur bo ‘lgan hollarda tahliliy bosqichga qaytib ayrim ob’ektlarni boshqatdan kuzatishga to ‘g ‘ri keladi, bunday tekshiruvda boshqa uslublar qo ‘llanib qo ‘shimcha material (namunalar) talab qilinadi. Bu masala ekspert bilan ekspertiza tayinlagan surishtiruvchi, tergovchi, sudya orasida amalga oshiriladigan muloqotda hal qilinadi. Solishtirib tekshirish jarayonida ekspert maxsus uslubni qo ‘llash bilan birga kriminalistik texnika vositalaridan ham keng foydalanadi, ayniqsa mikro va makro suratga tushirish, turli tajriba-eksperimentlar o ‘tkazish kabi usullarni qo ‘llaydi. 4. Tekshiruv natijalarini baholash va yakun yasash bosqichida identifikastiya jarayonining natijalari ma’lum bo ‘lib, ular tegishli talab va qoidalar asosida baholanib ekspertning xulosalari shakllanadi. Taqqoslanib tekshirilgan ob’ektlarning bir guruhga kirishi va aynanligi tasdiqlanadi yoki aynanligi inkor qilinib har qaysi tekshirilgan ashyoviy
326
dalil va u bilan taqqoslangan namuna boshqa turga tegishli ekanligi aniqlanadi. Tekshirilayotgan holat, ya’ni ob’ektning aynanligini isboti yoki inkor qilinishi, alohida belgi sifatlarning o ‘xshashligi yoki farq qilishi asosida bo ‘lmasdan, belgilarning barcha yig ‘indisi asosida shakllanmog ‘i lozim. Shundagina xulosa ilmiy asoslangan, ob’ektiv bo ‘ladi va jinoyat ishi yuzasidan dalil manbai bo ‘lib xizmat qiladi. Ekspertning tadqiqoti, tekshiruv jarayoni va natijalari maxsus prostessual hujjat bo ‘lgan ekspert xulosasida bayon etiladi. Ekspert xuloasi prostessual qonuni asosida rasmiylashtiriladi (JPK 184- moddasi), xulosa bergan ekspert uning uchun shaxsan javobgardir. Ekspert xulosasi boshqa prostessual hujjatlar kabi kirish, bayonot va yakunlovchi qismlardan iboratdir. Ekspertiza xulosasining kirish qismida tayinlashga asos bo ‘lgan holatlar, kim tomonidan tayinlangan, qanday ob’ektlar taqdim etilgan, hal qilinishi lozim bo ‘lgan masalalar va boshqa ma’lumotlar ifoda etiladi. Xulosaning bayonot qismi ekspert faoliyatini ifoda etuvchi asosiy qism bo ‘lganligi uchun “tadqiqot” bosqichi deb nomlanib, uning mohiyati to ‘laroq bayon etiladi. Xulosaning bu qismida ekspert o ‘tkazgan barcha tekshiruvlari: ob’ektlarni alohida kuzatuvi, sifat belgilarining individuallik, mustahkamlik darajalari, taqqoslab solishtirish natijalari, xulosa shakllanishi qanday omillarga asoslanganligi, qo ‘llanilgan maxsus kriminalistik texnika vositalari, turli uslublar, o ‘tkazilgan eksperimental tekshiruv tajribalari va boshqa o ‘tkazilgan choralar tegishli galma- gallikda ifoda ettiriladi va ulardan kelib chiqqan xulosa ko ‘rsatiladi. Ekspert tekshiruvining yakunlovchi qismi uning xulosalaridir. Bu qismda ekspertizaga qo ‘yilgan savollarga aniq, ravon va qisqa shaklda javoblar o ‘z ifodasini topadi. Xulosalar ekspert tekshiruviga qo ‘yilgan masalalarga nisbatan tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi shaklda beriladi. Ekspert amaliyotida ba’zi hollarda qat’iyan xulosa berish iloji bo ‘lmaydi, taxminiy xulosa beriladi. Bunday xulosaning sababi to ‘la va asoslangan tarzda ekspert hujjatining tadqiqot qismida ifodalangan bo ‘lishi kerak. Ayrim hollarda ekspert xulosa berishning iloji yo ‘qligi to‘g‘risida hujjat tuzadi (JPKning 185-moddasi). Bunday hujjatda ekspert oldiga qo ‘yilgan savollar uning vakolati doirasiga kirmasligi, savollar huquqiy ma’noga ega bo‘lganligi, tekshiriladigan ob’ekt tadqiqot o‘tkazishga 327
yaroqsizligi va boshqa sabablarga ko ‘ra masalani echilishining iloji yo ‘qligi haqidagi ma’lumotlar ko ‘rsatiladi. Ekspert xulosasi prostessual hujjat bo ‘lib, jinoyat ishi yuzasidan dalil manbai sifatida xizmat qiladi va ishdagi boshqa dalillar bilan bir qatorda qonunda belgilangan umumiy prinstiplar asosida baholanadi.
Tergovda qaysi maqsadlarda maxsus bilimlardan foydalaniladi? Maxsus bilimni qo‘llash asoslari va sub’ektlari?
Tergov
jarayonida va
ekspertiza o‘tkazishda maxsus bilimlarning qo‘llanish shakllari? Ekspertiza tayinlashga tayyorgarlik ko‘rish va tekshiruvni o‘tkazish tartibi qanday? Ekspert xulosasining yuridik kuchini tushuntirib bering.
Firibgarlik jinoyati bilan shug‘ullanayotgan reltrlik firma faoliyati fosh etildi. Tergovchi firma faoliyatidagi qonun buzarliklarni hamda etkazilgan moddiy zarar miqdorini aniqlash maqsadida sud buxgalteriya ekspertizasini tayinlash zarur degan xulosaga keldi. SHu maqsadda tergovchi A. firma boshqaruvchisi SH.dan firma faoliyatiga oid buxgalteriya va boshqa hujjatlarini berishini talab qildi. Biroq, firma boshqaruvchisi SH. firma o‘z faoliyatini olib borishda bir necha joyga ko‘chib yurganligi bois ushb uhujjatlar yo‘qolganini aytib, uni berishdan bosh tortdi. Firma joylashgan joy ko‘zdan kechirilganda u erdan deyarli buxgalteriya hujjatlari topilmadi.
2013 yil 12 dekabr kuni IIOga yong‘in sodir bo‘lganligi xaqida ma’lumot kelib tushdi. Hodisa joyi ko‘zdan kechirilgach, uyning butkul yonib ketganligi, IIOga habar bergan shaxsning xotini va 5 yashar qizi kuyish natijasida vafot etganligi aniqlandi.
328
Ushbu holatda qanday turdagi tergov harakatlarini o‘tkazish va ekspertizani tayinlash maqsadga muvofiq? Ekspert oldiga qanday savollar qo‘yiladi? Holat yuzasidan qanday tergov versiyalari tuziladi? Tergovchi tergovni rejalashtirishda nimalarga e’tibor qaratishi lozim?
329
IV BO‘LIM. AYRIM TURDAGI JINOYATLARNI TERGOV QILISH USLUBIYOTI 22-MAVZU. JINOYATLARNI TERGOV QILISH USLUBIYOTINING UMUMIY QOIDALARI Jinoyatlarni tergov qilish kriminalistik uslubiyoti tushunchasi. Jinoyatlarni tergov qilishning xususiy kriminalistik uslubiyotlarni tuzish va tasniflash tamoyillari. Jinoyatlarni tergov qilishdagi xususiy kriminalistik uslubiyotlarning tarkibiy tuzilishi.
Jinoyatlarni tergov qilish uslubiyoti qonuniylik talablariga muvofiq holda, tergov va surishtiruvni samarali o‘tkazish bo‘yicha ilmiy tavsiyalarni ishlab chiqish maqsadida jinoyatlarni ochish, tergov qilish hamda ularning oldini olishni tashkil qilish va amalga oshirish qonuniyatlarini o‘rganadi. Bu qonuniyatlar jinoyat alomatlari bo‘lgan hodisalar haqidagi dastlabki axborotni tekshirib, jinoyatlarni tergov qilish chog‘ida isbotlanishi lozim bo‘lgan holatlarni aniqlaydi. SHuningdek, jinoyat ishlarining har xil turlari bo‘yicha haqiqatni aniqlash uchun tergov harakatlarini va jinoyat-protsessual qonunida nazarda tutilgan boshqa chora-tadbirlarning dasturlarini ishlab chiqish, jinoyatlarni tergov qilish uchun qo‘llaniladigan tergov harakatlarini tayyorlash hamda o‘tkazish va shu kabilarning eng muhim xususiyatlarini ham aks ettiradi. Ularni bilishga jinoyatlarni ochish, tergov qilish va oldini olish bilan bog‘liq ob’ektlarni kriminalistik nuqtai nazaridan o‘rganish, tergov faoliyatining asosiy rivojlanish yo‘nalishlarini umumlashtirish va aniqlash, shuningdek tergov va surishtiruvni tashkil etish hamda ularni o‘tkazishdagi tipik aloqalar va o‘zaro bog‘liqlikning barqaror jihatlarini tekshirish hamda aniqlash yo‘li bilan erishiladi. E’tibor qiling! Kriminalistik uslubiyotni o‘rganadigan qonuniyatlar o‘z xususiyatiga ko‘ra ikki qismdan: umumiy qoidalar va jinoyatlarni tergov qilishning xususiy (turga oid) uslubiyotlar tizimidan iborat.
330
Umumiy qoidalar kriminalistik uslubiyotning nazariy asoslari bo‘lib, u kriminalistikaning mazkur qismining mavzui (predmeti)ni, ilmiy bilimlarning boshqa sohalari bilan aloqalarini, xususiy kriminalistik uslubiyotlarni tuzish, ishlab chiqish va ulardan foydalanishga oid eng muhim masalalarni hamda jinoyatlarni ochish, tergov qilish va ularning oldini olish muammolarini tadqiq etishni o‘z ichiga oladi. Pirovard natijada samarali xususiy kriminalistik uslubiyotlarning yaratilishi va ularning jinoyatchilikka qarshi kurashda muvaffaqiyatli qo‘llanilishi ana shu masalalarning qanchalik puxta ishlab chiqilganligiga bog‘liq bo‘ladi. Kriminalistik uslubiy tavsiyalar – jinoyatlarning muayyan turlarini ochish, tergov qilish va ularning oldini olishni tashkil etish hamda amalga oshirish bo‘yicha ilmiy ishlab chiqilgan va amalda tekshirilgan maslahatlar (takliflar)dir. Har bir xususiy uslubiyot amalda turli sharoitlarda ishlash uchun o‘zaro bir-biriga bog‘liq maslahatlar tizimini (majmuini) hosil qiluvchi bir necha tavsiyani o‘z ichiga oladi. Tergov qilish uslubiyoti – jinoyat ishini yuritishga doir qonun talablaridan, vujudga kelgan
tergov vaziyati xususiyatlaridan, jinoyatlarning mazkur turini ochish va tergov qilish nazariyasi va amaliyotiga doir bilimlardan kelib chiqib tergovchi tanlagan haqiqatni aniqlash usulidir. SHu tariqa, sirtdan o‘xshash bo‘lgan “kriminalistik uslubiyot”, “xususiy kriminalistik uslubiyot”, “kriminalistik uslubiy tavsiya” va “tergov qilish uslubiyoti” atamalari o‘z mazmuniga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Jumladan, birinchi holda kriminalistika fanining mustaqil yakunlovchi qismini, ikkinchisida – muayyan turdagi jinoyatni ochish, tergov qilish va ularni bartaraf etishni tashkil qilish hamda amalga oshirish bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar tizimini (majmuini),
pirovard “mahsuloti” bo‘lib, amaliy xususiyatga ega bo‘lgan hamda tergovchilar va surishtiruvchilarga jinoyatlarning har xil turlarini ochish, tergov qilish va bartaraf etishda ularning ishlarini maqbullashtirish uchun mo‘ljallangan nazariy jihatdan asoslangan tavsiyalar majmuidan iboratdir. Kriminalistik uslubiyotning umumiy qoidalaridan farqli o‘laroq xususiy uslubiyotlar – bu jinoyatlarning ayrim turlarini ochish, tergov qilish va jinoyatchilikni bartaraf etishni tashkil qilish bo‘yicha uslubiy toifalashtirilgan tizimdir.
331
uchinchisida – tegishli jinoyat ishlari bo‘yicha ishlash uchun alohida ilmiy asoslangan va amalda tekshirilgan maslahatni (taklifni), to‘rtinchi holatda esa – jinoyatni tergov qilishning tergovchi tomonidan tanlangan usulini anglash mumkin. Uslubiyotning tarkibiy qismlari bir-birini to‘ldirib, har xil turdagi jinoyatlarni ochish, tergov qilish va ularning oldini olishni tashkil etishga doir mustaqil ilmiy qoidalarning yaxlit va bo‘linmas majmuini hosil qiladi. SHuni ta’kidlash joizki, kriminalistik uslubiyotdan tashqari ilmiy bilimlarning hech bir sohasi bu masalalarni tadqiq etish bilan shug‘ullanmaydi va turli toifadagi jinoyat ishlari bo‘yicha surishtiruv va tergovni samarali o‘tkazish uchun amaliyotga bunday nazariy jihatdan asoslangan tavsiyalarni bermaydi. SHu bilan birga, kriminalistik uslubiyotning mustaqilligi nisbiy xususiyatga ega. Negaki u kriminalistikaning boshqa qismlari bilan uzviy bog‘langan.
Jinoyat va jinoyat-protsessual huquq normalari uslubiyotning birinchi manbaidir. Ular jinoyat-sudlov ishlarini yuritishning umumiy shart-sharoitlarini belgilaydi va shu sababli kriminalistik uslubiyotning hamda har bir xususiy kriminalistik uslubiyotning umumiy qoidalarini ishlab chiqishga asos bo‘lib xizmat qiladi. SHu bilan bir vaqtda kriminalistik uslubiy tavsiyalar qonunga asoslanib va amaldagi huquqiy normalarga zid yoki fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlari buzilishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan biron-bir maslahat va yo‘l- yo‘riqlarni istisno etgan holda, jinoyat va jinoyat-protsessual normalarini sharhlash bilan chegaralanmay, jinoyatlarning xilma-xil turlarini ochish, tergov qilish va oldini olishning maqbul tartibini belgilaydi. Jinoyatlarni ochish, tergov qilish va ularning oldini olish amaliyoti kriminalistik uslubiyotning ikkinchi muhim manbai hisoblanadi. Amaliyotni o‘rganish va umumlashtirish jinoyatlarning ayrim turlarini tergov qilish bo‘yicha samarali tavsiyalarni ishlab chiqishga ko‘maklashadi. SHu bilan bir qatorda, amaliyot kriminalistik uslubiyot nazariyasining to‘g‘riligini belgilovchi mezon hamdir. SHaxsning jinoyatni sodir etishdagi aybdorligi faqat sud tomonidan e’tirof etilishi
qonun, jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyoti va turli fan yutuqlari hisoblanadi, ularning qoidalari kriminalistikadagi mazkur bo‘limning rivojlanishiga asos bo‘lgan va uning hozirgi taraqqiyotini ta’min etmoqda.
332
sababli, sudlarning hukmlarida amalda mazkur jinoyatni tergov qilishning to‘g‘riligi, ya’ni kriminalistik uslubiy tavsiyalarni qo‘llanishning asosliligini belgilaydi. Nihoyat, ilmiy bilimlar, avvalo, kriminalistikaning barcha bo‘limlarining hamda jinoyatchilikka qarshi kurash muammolarining, xususan jinoyatlarni tergov qilishni o‘z nuqtai nazaridan tadqiq etuvchi boshqa fanlarning qonun-qoidalari kriminalistik uslubiyotning uchinchi manbai bo‘lib xizmat qiladi. Kriminalistik uslubiyotning kriminalistik umumiy nazariya, texnika va taktika bilan aloqalari ancha murakkab. Bir tomondan, kriminalistik uslubiyotda kriminalistika fanining yakunlovchi bo‘limi sifatida uning boshqa bo‘limlarining xulosalari va qoidalaridan keng foydalaniladi, ikkinchi tomondan, kriminalistik uslubiyot kriminalistikaning umumiy nazariyasi, texnikasi va
taktikasi rivojlanishiga faol ta’sir ko‘rsatadi. Tutgan o‘rni va hal etadigan vazifalarining o‘ziga xosligiga ko‘ra kriminalistik uslubiyot kriminalistikaning boshqa bo‘limlariga tayanadi. Kriminalistikaning oldingi
bo‘limlariga oid qoidalar va xulosalari kriminalistik uslubiyotdagi nazariyalarni umumiylik asosida jamlash, ya’ni ularni oddiy jamlash yo‘li bilan emas, balki dialektik mushohada qilish hamda har xil turdagi jinoyatlarning oldini olish, ularni fosh etish va tergov qilishni samarali tashkil etish uchun tegishli xulosalar ishlab chiqish jarayonida qo‘llaniladi. Download 4.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|