Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti
Hodisa joyini ko‘zdan kechirishga tayyorgarlik ko‘rish va o‘tkazish
Download 4.6 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Esda tuting!
- TAYYORGARLIK AMALIY (TADQIQIY) YAKUNIY
- Hodisa ro‘y bergan joyni ko‘zdan kechirish bosqichlari
- Ma’lumot uchun! Tergov chemodani
- Ikkinchi bo‘limda
- Dinamik ko‘zdan kechirish
- E’tibor qarating!
- E’tibor qarating! Soxtalashtirish
- “K-18” selikon pastasi
|
Hodisa joyini ko‘zdan kechirishga tayyorgarlik ko‘rish va o‘tkazish taktikasi
Hodisa joyini ko‘zdan kechirish harakatining natijali bo‘lishi uchun tergovchi puxta tayyorgarlik ko‘rishi lozim, bunday tayyorgarlik keyinchalik ishni muvofaqqiyatli yakunlash imkoniyatini beradi.
Birinchi bosqichda tergovchi hodisa sodir bo‘lgan joyda ishlashni axborot-taktik va moddiy-texnik ta’minlash choralarini ko‘radi. U qaerda va nima sodir bo‘lgani, ko‘zdan kechirish sharoitlari haqida mumkin qadar to‘liq axborot olishga harakat qiladi. SHu bilan bir vaqtda u voqeaning zararli oqibatlarini bartaraf etish, jabrlanuvchiga tibbiy yordam ko‘rsatish, jinoyatchi izlarining saqlanishini kafolatlovchi
tayyorgarlik ko‘rish ikki bosqichga bo‘linadi. Birinchi bosqich tergovchining hodisa sodir bo‘lgan joyga chiqishdan oldingi harakatlarini, ikkinchi bosqich esa – hodisa sodir bo‘lgan joyga yetib borgandan keyingi tayyorgarlik harakatlarini o‘z ichiga oladi.
196
hodisa sodir bo‘lgan joyni qo‘riqlash choralari ko‘rilishini nazorat qiladi.
So‘ng tergovchi ko‘zdan kechirish paytida qanday mutaxassislar kerakligini, xizmat-qidiruv iti bilan kinolog, boshqa tezkor xodimlar kerak yoki kerak emasligini aniqlaydi. Dastlabki axborotni tahlil qilish orqali u bo‘lg‘usi ko‘zdan kechirish rejasini ishlab chiqadi, nimaga alohida e’tibor berish zarurligini, qaysi vazifalarni qanday kuchlar bilan, qaysi texnika vositalari va usullar yordamida hal qilishga to‘g‘ri kelishini belgilaydi.
Birinchi bosqichda tergovchi quyidagilarni amalga oshiradi: TAYYORGARLIK AMALIY (TADQIQIY) YAKUNIY Hodisa sodir bo‘lgan joyga borishdan oldin Umumiy (statik) ko‘zdan kechirish Bayonnoma, sxemalar, rejalarni tuzish, izlarni, ashyoviy dalillarni olish Hodisa sodir bo‘lgan joyga kelgach Hodisa ro‘y bergan joyni ko‘zdan kechirish bosqichlari Dinamik ko‘zdan kechirish
hodisa xususiyati, ko‘zdan kechirish o‘tkaziladigan joydagi ahvol va sharoit to‘g‘risida ma’lumotlar olish; hodisa ro‘y bergan joyni qo‘riqlash choralarini ko‘rish; ko‘zdan kechirishda ishtirok etuvchi shaxslar doirasini aniqlash; texnik-kriminalistik vosita-larni tayyorlash. jabrlanganlarga tez tibbiy yordam ko‘rsatish; jinoyatchini ushlash
choralarini ko‘rish; hodisadan birinchi bo‘lib xabar topgan shaxslarni, guvohlarni va ro‘y bergan voqea haqida ma’lumotga ega bo‘lgan shaxslarni so‘rab-surishtirish; hodisa ro‘y bergan joydan begona shaxslarni chetlashtirish; ishtirokchilarga yo‘l-yo‘riq berish va ularning vazifalarini belgilash. 197
–
hodisa joyidagi jabrlanuvchilarga yordam berish chorasini ko‘rishi, hodisa joyida tartib o‘rnatish masalalarini hal etishi kerak; –
tergovchining hodisa sodir etilgan joyga etib borishiga juda qisqa muddat talab etilsa, hodisa joyida ishtirok etish uchun tergovchi ichki ishlar organlariga hodisa joyiga zudlik bilan etib borish to‘g‘risida xabar beradi; –
kelishida masofaning uzoqligi, transport vositasi bo‘lmaganligi sababli u IIOni xodimlariga tegishli ko‘rsatma berishi mumkin; –
kiritmaslik; hodisa joyidagi ashyoviy dalillarni qo‘riqlash; hodisa joyidan topilgan izlarni qayd etishda ahamiyatli bo‘lgan holatlarni aniqlash; hodisa sodir etilgan vaqtda hozir bo‘lgan shaxslarni aniqlash va tergovchi etib kelgunga qadar bo‘lib o‘tgan holatlarni ular orqali aniqlash; tergovchi jinoyat sodir etilganligi to‘g‘risida xabar olishi bilan jinoyatni sodir etgan shaxs to‘g‘risida ham ma’lumot olsa, darhol uni qidirib topish to‘g‘risida IIO xodimlariga topshiriq beradi; –
tergov chemodanining to‘liqliligini tergov chemodanida barcha asbob-uskunalarning borligini tekshiradi. Zarur hollarda qo‘shimcha qidiruv texnikaviy vositalarni, masalan, metalldan yasalgan predmetlarni qidirib topish uchun mo‘ljallangan texnika vositalarini hozirlashi mumkin; –
hodisa joyiga chiqqunga qadar tergovchi murdani o‘likxonaga olib borish, shuningdek, turli buyumlar, ashyoviy dalillarni olib ketish uchun zarur bo‘lgan transport vositasini hozirlash chorasini ko‘rishi, prokuratura, ichki ishlar organlari bilan hamkorlik qilishi zarur; –
ishlarini ham amalga oshirishi lozim. Hodisa joyiga borgandan keyin tergovchiga hodisa joyini ko‘zdan kechirishga kirishishdan oldin ba’zi tayyorgarlik ishlarini o‘tkazishga to‘g‘ri keladi; –
hodisa joyida to‘satdan ayblanuvchi yoki gumon qilinuvchining paydo bo‘lib qolishi va ularga hujum qilib qolish xavfining ham oldini olish chorasini ko‘rib qo‘yishi lozim.
198
Hodisa sodir bo‘lgan joyga kelgach, tergovchi voqeaning zararli oqibatlarini bartaraf etish
uchun barcha
choralar ko‘rilgani, jabrlanuvchiga tibbiy yordam ko‘rsatilganiga ishonch hosil qilishi lozim. Zarur holda u hodisa sodir bo‘lgan joyni qo‘riqlash, izlarni saqlab qo‘yish, shubhali fuqarolarni aniqlash bo‘yicha qo‘shimcha choralar ko‘radi. Ko‘zdan kechirishni boshlashdan oldin tergovchi ichki ishlar organlari xodimlari, guvoh-shohidlar va hodisani birinchi bo‘lib aniqlagan shaxslardan nima sodir bo‘lgani, bunga kim daxldor bo‘lishi mumkinligi, aybdorni aniqlash, qidirish va ushlash uchun qanday choralar ko‘rilgani to‘g‘risida axborot oladi. SHuningdek u jabrlanuvchiga yordam ko‘rsatish, hodisa oqibatlarini bartaraf etish vaqtida hodisa sodir bo‘lgan joy sharoitlarida qanday o‘zgarishlar yuz berganini ko‘zdan kechirish jarayonida buni hisobga olish uchun aniqlaydi. Guvoh-shohidlar va boshqa shaxslar bilan so‘rov alohida- alohida o‘tkaziladi, ular bergan ma’lumotlar diktofon yordamida yozib olinadi. Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish ishtirokchilari ko‘p sonli bo‘lishi mumkin, biroq uni o‘tkazish uchun mas’uliyat to‘liq Ma’lumot uchun! Tergov chemodani quyidagi bo‘limlardan iborat:
Birinchi bo‘lim izlar bilan ishlash uchun mo‘ljallangan bo‘lib, barmoq izlari, oyoq izlari, transport va buzish qurollaridan qoladigan izlarni qidirib topishda, qayd etish va olishda foydalaniladigan vositalarni o‘z ichiga oladi. Unda turli poroshoklar, selikon pastasi, K- 18, daktiloplyonkalar, gips, daktiloskopik chyotka kabi texnika vositalari bo‘ladi. Ikkinchi bo‘limda bayonnoma, turli sxemalar, hodisa joyining rejasini tuzish uchun zarur predmetlar bo‘ladi. Uchinchi bo‘lim hodisa joyidan topilgan ashyoviy dalillarni suratga olish, o‘lchash uchun mo‘ljallangan vositalardan iborat. To‘rtinchi bo‘lim ashyoviy dalillarni qidirib topish uchun foydalanadigan asbob-uskunalar bo‘limi bo‘lib, unda metall predmetlarni qidirish, ko‘milgan murdalarni topish uchun mo‘ljallangan, tokni o‘lchash indikatori va shu kabi vositalar bo‘ladi. Tergov chemodanida mavjud bo‘lgan bu texnika vositalari hodisa joyini ko‘zdan kechirishda ashyoviy dalillarni qidirib topish va olishda keng ko‘lamda foydalaniladi.
199
tergovchining bo‘ynida bo‘ladi. Uning ruxsatisiz bu erda hech kim biron-bir harakatni bajarishi va hatto harakatlanishi ham mumkin emas. Xolislar sifatida hodisaning va tergovchining hodisa sodir bo‘lgan joy sharoitlarini ko‘zdan kechirish va qayd etish borasidagi harakatlarining mohiyatini tushunishga qodir bo‘lgan shaxslar tanlanishi lozim. Maxsus bilimlar yoki murakkab texnika vositalarini qo‘llash talab etilgan holda hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirishda ishtirok etish uchun mutaxassis taklif qilinadi. Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish bayonnomasi ko‘zdan kechirish jarayonida yoki u yakunlangandan so‘ng dastlabki yozuvlar (fonogramma) va amalga oshirilgan o‘lchashlar asosida tuziladi. Ko‘zdan kechirish paytida topilgan barcha narsalar tergovchi ularni kuzatgan ko‘rinishda va holatda qayd etiladi. Hodisa sodir bo‘lgan joydan olinayotgan ob’ektlar albatta o‘ramga joylanadi, muhrlanadi, tegishli yozuvlar va imzolar bilan mustahkamlanadi. Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: umumiy ko‘zdan kechirish, mufassal tekshirish va natijalarni qayd etish. Umumiy ko‘zdan kechirish jarayonida tergovchi hodisa sodir bo‘lgan joyni aynib chiqib, yuz bergan voqea haqida umumiy tasavvur hosil qiladi, ko‘zdan kechirilishi lozim bo‘lgan hududuning optimal chegarasini belgilaydi. Ushbu hududga tergovchi yuz bergan voqea izlari aniqlangan joy bilan birga, jinoyatchining izlari topilishi mumkin bo‘lgan qo‘shni hududlar va binolarni ham kiritadi. Joyda mo‘ljal olib, tergovchi fotosuratga tushirish yoki videotasvirga olishni amalga oshiradi, ham sharoitni, ham bu erdagi asosiy ob’ektlarning o‘zaro joylashuvi va o‘zaro aloqasini o‘rganadi va qayd etadi. Umumiy ko‘zdan kechirish jarayonida quyidagi muhim savollarga dastlabki javoblar olinishi mumkin: hodisa sodir bo‘lgan joydagi voqealar rivojini qaerdan turib kuzatish, jabrlanuvchi va jinoyatchining ovozlarini eshitish mumkin bo‘lgan; jinoyatchi bu erga pinhona kelishi yoki bu erni tark etishi mumkin bo‘lganmi, hodisa sodir bo‘lgan joydan tashqarida uning izlari qolgan bo‘lishi mumkinmi va h.k. Ushbu bosqichda qo‘shni hududlarni tekshirish, aybdorni tezkor ta’qib qilish uchun xizmat itini qo‘llashning maqsadga muvofiqligi to‘g‘risidagi masala hal qilinishi mumkin. Umumiy ko‘zdan kechirish jarayonida yuz bergan voqeaning xususiyati to‘g‘risidagi tusmollar aniqlashtiriladi, tergovchi ko‘zdan kechirish borasidagi o‘z harakatlarining oldinma-ketinligini, hodisa
200
sodir bo‘lgan joy sharoitlarini tekshirish uchun talab etiladigan usullar va texnik-kriminalistik vositalarni aniqlaydi. Mufassal tekshirish harakatning boshlang‘ich nuqtasi va yo‘nalishini tanlashdan boshlanadi. Odatda hodisa sodir bo‘lgan joyni tekshirish uning markazidan boshlanadi. Hodisa sodir bo‘lgan joyning markazi deganda uning eng muhim tuguni (asosiy izlar jamlangan joy) yoki ob’ekti (murda, qulfi buzilgan seyf va sh.k.) tushuniladi. Markazni aniqlash qiyin bo‘lgan yoki hodisa sodir bo‘lgan joydan tashqarida topilgan izlarning shikastlanish xavfi mavjud bo‘lgan holda ko‘zdan kechirish hodisa sodir bo‘lgan joyning chetidan boshlanadi.
Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘lamli qamrab olish usuliga qarab, ko‘zdan kechirish yaxlit bo‘lishi, ya’ni butun hudud tekshirilishi va hodisa sodir bo‘lgan joyni tanlab tekshirish amalga oshirilishi, ya’ni asosiy e’tibor uning jinoyat izlari jamlangan alohida qismlarini tekshirishga qaratilishi mumkin. Tanlab ko‘zdan kechirish odatda hodisa sodir bo‘lgan joyni yaxlit ko‘zdan kechirishda qo‘shimcha usul sifatida qo‘llaniladi. Mufassal tekshirish jarayonida statik va dinamik bosqichlar farqlanadi. Statik tekshirish jarayonida hodisa sodir bo‘lgan joy sharoitlari ko‘zdan kechirish boshlangan paytdagi ko‘rinishda o‘rganiladi. O‘rganish vizual usulda amalga oshiriladi, ob’ektlar o‘rnidan qo‘zg‘atilmaydi. Dinamik ko‘zdan kechirish jarayonida ob’ektlarni barcha tomonlardan tekshirish uchun ularni bir joydan boshqa joyga ko‘chirish amalga oshiriladi. Mufassal tekshirish jarayonida aniq ko‘rinib turgan izlar bilan bir qatorda, ko‘rinmas izlar va mikroob’ektlarni kriminalistik texnika vositalari yordamida aniqlash va qayd etish zarur. Kriminalistik ahamiyatga molik axborot manbalari – izlar va ob’ektlarni topish va qayd etish jarayonida tergovchi iz hosil bo‘lish
harakatlanishning uch asosiy usuli qo‘llaniladi: 1) ekssentrik – tergovchi markazdan chetga qarab spiral bo‘ylab harakatlanadi; 2) konsentrik – chetdan markazga qarab spiral bo‘ylab harakatlanadi; 3) frontal – hodisa sodir bo‘lgan joyni uning bir chetidan boshqa chetiga chiziq bo‘ylab harakatlanish orqali tekshiriladi. 201
mexanizmini xayolan gavdalantirishi lozim. Jinoyatchining harakatlarini modellashtirish orqali u amalda mavjud bo‘lmagan, biroq mavjud bo‘lishi lozim bo‘lgan yoxud aksincha mavjud bo‘lishi lozim bo‘lmasa- da, amalda mavjud bo‘lgan faktik ma’lumotlarni aniqlashi va bayonnomada qayd etishi zarur. Masalan, eshik tagida bandi qirqilgan qulf yotibdi, lekin metall payrahalar mavjud emas. Ushbu holatlar tergovchi ilgari surgan tusmolga tuzatish kiritish zaruriyatidan yoki jinoyatchi tomonidan soxtalashtirish holati mavjudligidan darak beradi. Bu erda jinoyatchi tergovni chalg‘itish, uni soxta yo‘lga burish, jinoyatni o‘z vaqtida ochishga to‘sqinlik qilish uchun hodisa sodir bo‘lgan joy sharoitini sun’iy tarzda yaratgani yoki o‘zgartirgani nazarda tutiladi.
Mufassal tekshirishni o‘tkazish chog‘ida tergovchi quyidagi savollarga javob topish imkonini beradigan ma’lumotlarni to‘plashi lozim: 1) hodisa sodir bo‘lgan joy jinoyat sodir etilgan joy hisoblanadimi; 2) hodisada nechta kishi ishtirok etgan, ularning harakatlari xususiyati va motivlari qanday; 3) tekshirilayotgan voqea qachon yuz bergan, jinoyatchilar hodisa sodir bo‘lgan joyda qancha vaqt bo‘lishgan; 4) jinoyatchi va jabrlanuvchi o‘rtasdagi aloqa qanday xususiyatga ega; 5) jinoyatni kim sodir etgan. Bu savollarning barchasiga izlarning kriminalistik tahlili, ularning o‘rni, o‘g‘irlangan buyumlar hajmi va hokazolar haqidagi ma’lumotlarni o‘rganish javob topish imkonini beradi. Jinoyat protsessual qonunida izlar ashyoviy dalil sifatida keng ma’noda talqin qilinadi, hodisa joyidan topilgan har qanday iz hozirgi E’tibor qarating! Soxtalashtirishning quyidagi turlari ayniqsa ko‘p uchraydi: 1) bir jinoyatni boshqa, nisbatan yengil jinoyat niqobi ostida yashirish; 2) sodir etilgan jinoyatga baxtsiz hodisa tusini berish; 3) sodir etilgan jinoyatning ayrim holatlarini uni boshqa shaxs, boshqa joyda, boshqa vaqtda va boshqa motivlarga ko‘ra sodir etgandek qilib yashirish; 4) shaxsning axloqiy buzuqligi faktlarini unga qarshi sodir etilgan jinoyat niqobi ostida yashirish (masalan, pulni yo‘qotish, rastrata faktlarini yashirish maqsadida unga nisbatan talonchilik jinoyatini sahnalashtirish). 202
zamon ilmiy-texnikaviy vositalar yordamida qayd etilib, jinoyatni ochishda katta yordam beradi. Ilgaridan amaliyotda ma’lum bo‘lgan ayrim ashyoviy dalillarni tekshirish, jumladan, hujjatlarni kriminalistik texnika asosida ko‘zga ko‘rinmaydigan (infraqizil, ultrabinafsha) nurlar yordamida tekshirish katta daliliy ahamiyatga egadir. Qon izlari, odam organizmidan chiqadigan turli moddalar, murdadagi har xil izlar jinoyat ishi bo‘yicha ashyoviy dalil sifatida foydalaniladi. Hozir bunday izlar fizik, kimyoviy, biologik va texnikaviy vosita va metodlar asosida tekshirilib, qotillik jinoyatini o‘z vaqtida ochishga, tanadagi jarohatlarning darajasini aniqlashga katta yordam bermoqda. Masalan, hodisa joyidan topilgan papiros, tamaki qoliqlaridagi so‘laklarni tekshirish natijasida hodisa joyida jinoyatchilarning qancha vaqt bo‘lganligi va ularning soni to‘g‘risida biron bir fikr yuritilgan bo‘lsa, hozir esa ushbu papiros qoldiqlarida mavjud bo‘lgan so‘laklarni tekshirish orqali qon guruhini va hatto odamning jinsini ham aniqlash mumkin. Hodisa joyida qoldirilgan barmoq izlarini, ayniqsa ko‘zga ko‘rinmaydigan izlarni qidirib topish usullari va texnikaviy vositalar, uzluksiz ravishda takomillashtirilib borilmoqda. Har qanday noqulay sharoitda ham bunday izlarni qidirib topish uchun zarur vositalar tergov chemodanida mavjuddir. SHuni nazarda tutish lozimki, ko‘zga ko‘rinmaydigan barmoq izlarini ma’lum vaqt o‘tib ketganligi sababli poroshoklar yoki yod bug‘i yordamida qidirib topish ancha qiyinchilik tug‘dirishi mumkin. Bunday vaqtlarda barmoq izlarini qidirib topish va qayd etishda auditografik usuldan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu usulning mohiyati shundaki, ko‘zga ko‘rinmaydigan barmoq izi bor deb taxmin etilgan predmet radiaktiv suyuqlik yordamida ishlanadi. Bu suyuqlik barmoq izi bor bo‘lgan joyga, iz yo‘q joyga nisbatan mustahkam yopishadi, undan keyin barmoq izi yo‘q bo‘lgan joylardagi radioaktiv suyuqliklar olib tashlanadi va topilgan barmoq izi rentgen plyonkasiga ko‘chirib olinadi. Auditografik usuldan foydalanish ayrim materiallarda qoldirilgan ko‘zga ko‘rinmaydigan barmoq izlarini qidirib topish va qayd etishda sezilarli natijalarga erishish imkonini beradi. Hozirgi vaqtda izlarni qidirib topish va qayd etishda har xil poroshoklar, gips, plastilin va boshqa vositalardan keng ko‘lamda foydalanilmoqda. Lekin bu vositalar botiq izlarning mikrorelfini o‘zida yaxshi aks ettirish hususiyatiga ega emas. Bunday izlarni qayd etishda
203
hozir “K-18” selikon pastasi keng qo‘llanilmoqda. Uning yordamida har qanday noqulay sharoitda ham izdan yaxshi nusxa olsa bo‘ladi. “K-18” pastasi izga quyiladi va qotgandan keyin izdan olinadi. Agar vertikal holatda turgan (eshik, devor va h.k.) ob’ektlardan nusxa olish lozim bo‘lib qolsa, pasta quyuqroq ravishda tayyorlanishi lozim, chunki u tik turgan ob’ektdagi izga yopishtiriladi. “K” pastasi izlarni qayd etishda qo‘llaniladigan eng qulay vosita hisoblansa-da, ba’zi kamchiliklardan ham xoli emas. Uning yordamida past haroratli ob-havo sharoitida izlardan nusxa olib bo‘lmaydi, chunki bunday sharoitda u tez qotmaydi. SHu sababli qorda qolgan izlardan uning yordamida nusxa olib bo‘lmaydi. Kriminalistik texnikada past temperatura sharoitida ham nusxa olish uchun mo‘ljallangan vosita mavjud. Bu texnikaviy maqsadlarda ishlatiladigan selikon katalizator
aralashtirilib zarur qorishma tayyorlanadi. Agar qorda qolgan izdan nusxa olish zarur bo‘lsa, quyuqroq holdagi qorishma tayyorlanadi, agar qumda qolgan izdan nusxa olish zarur bo‘lsa suyuqroq qorishma tayyorlanadi va izga qo‘yiladi. Quruq sementda, unda, tuproqda qolgan izlardan nusxalar olishda bir oz qiyinchilik tug‘iladi. Bunday iz bo‘lgan ob’ekt bilan birga olish qiyin, undan nusxa ham olib bo‘lmaydi. Bunday sharoitlarda perxlorvinil smolasi (elimi)dan foydalanish tavsiya etilgan. Perxlorvinil smolasi oq rangli poroshok bo‘lib, u atsetonda suyultirilib pulvirizator yordamida izga sepiladi, u qotgandan keyin ko‘chirilib olinadi. Hodisa joyini ko‘zdan kechirishda transport vositalaridan qoladigan izlarni diqqat bilan ko‘zdan kechirish lozim. Hatto juda mayda ashyoviy dalillar ham nazardan chetda qolmasligi kerak. Jumladan, hodisa joyidan topilgan avtomobildan tushib qolgan bir tomchi moy emisson spektral analiz usulida olib borilgan tekshiruv natijasi, ushbu moynnig transport vositasining qaysi qismiga tegishli ekanligini va hatto transport vositasining shu moy bilan taxminan necha kilometr yurganligini ham aniqlashga imkon beradi. YUqorida qayd etilgan tavsiyalar shuni ko‘rsatadiki, hodisa joyidan izlarni qidirib topish va olish uchun hozirgi vaqtda etarli darajada ilmiy-texnikaviy vosita va metodlar mavjud bo‘lib, ulardan samarali ravishda foydalanilmoqda. Tabiiyki, kriminalistika texnikasining tez rivojlanib borishi, kelajakda hodisa joyini ko‘zdan kechirishda qo‘llanilayotgan ilmiy-texnikaviy vositalardan faqat ekspertiza tekshiruvini o‘tkazishda foydalaniladi. Bu texnikaviy 204
vositalar bevosita hodisa joyida ko‘zdan kechirishni o‘tkazish jarayonida tezkor maqsadlarda tekshirish o‘tkazish imkoniyatini bermaydi. SHu boisdan ham yangi ilmiy-texnikaviy vositalardan hodisa joyini ko‘zdan kechirishni o‘tkazishda foydalanishni har qanday tergovchilar tomonidan o‘tkaziladigan oddiy tekshirishlar, o‘lchashlar bilan birgalikda amalga oshirilishini inobatga olinishi taqozo etiladi. Izlarni qayd etishda foydalaniladigan yangi texnikaviy vositalar hodisa joyini ko‘zdan kechirishda tergovchi tomonidan bajariladigan vazifalarni amalga oshirishga to‘sqinlik qilmasligi kerak. Ba’zi vaqtlarda hodisa joyini ko‘zdan kechirishda qotillik jinoyatining sodir etilganligini ko‘rsatuvchi belgilar, turli predmetlar topilishi mumkin (masalan, qonli bolta, qon izi bor kiyim va h.k.). Tergovchining asosiy vazifasi texnikaviy vositalar yordamida murdani qidirib topishdan iborat. Hodisa joyidan murdaning topilishi ayrim xususiyatlarga ega. Bunday xususiyatlarga ko‘zdan kechirish ob’ektlarini aniqlash kiradi. Voqea joyidan murdaning topilishida ko‘zdan kechirish ob’ektlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: murda, uning holati va kiyimi; murdaning yotgan joyi; murda bilan bog‘liq bo‘lgan iz va ashyoviy dalillar; jinoyat qurollari. Murdaning tashqi qiyofasini ko‘zdan kechirish mutaxassis ishtirokida amalga oshiriladi. Murdani ko‘zdan kechirishni kechiktirish mumkin emas, chunki murdaning o‘zida ham, voqea joyida, izlarda ham o‘zgarish sodir bo‘lishi mumkin. Voqea joyini qo‘riqlash chorasi ko‘rilishi lozim, aks holda ishdan manfaatdor bo‘lgan ayrim shaxslar tergovchi voqea joyiga etib kelgunigacha murdani boshqa joyga ko‘chirishi, kiyimlarini to‘g‘rilab qo‘yishi mumkin. Murdani hodisa joyida ko‘zdan kechirishning to‘liq va har taraflama bo‘lishini ta’minlash maqsadida amaliyotda ishlab chiqilgan ko‘zdan kechirish bosqichlarining ketma-ketlik prinsipiga rioya etilishi kerak. 1) Ko‘zdan kechirishni murdani yotgan joyini aniqlashdan boshlash lozim. Murdani yotgan joyi, uning atrofida mavjud bo‘lgan predmetlarga nisbatan qayd etiladi. YA’ni u xonada yotgan joyini devordan, deraza va eshikdan qancha masofada ekanligini o‘lchash bilan aniqlanadi va qayd etiladi. Agar murda ochiq joyda yotgan bo‘lsa, uning yotgan joyi yaqinroq bo‘lgan ob’ektlarga (ko‘prik, daraxt, devor va h.k.) nisbatan o‘lchash yo‘li bilan aniqlanadi. 205
2) Murdani ko‘zdan kechirishning keyingi bosqichi murdaning holatini o‘rganish hisoblanadi. Murdaning yotgan holati jinoyatni tergashda muhim ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Murdaning holati deganda, uning yotganligi, osig‘liq turganligi, o‘tirganligi hamda ayrim qismlarining holati, ya’ni oyoq qo‘llari, kallasi va tanasining qanday holatda ekanligi tushuniladi. 3) Murdani ko‘zdan kechirishda muhim bosqichlardan biri uning kiyimini ko‘zdan kechirish va qayd etish hisoblanadi. Murdani ko‘zdan kechirish o‘tkazilgandan keyin u sud-tibbiy ekspertizasini o‘tkazish uchun yuboriladi. Ekspertiza o‘tkazilgandan keyin kiyimlar tergovchiga qaytariladi. Lekin murdaning kiyimlari voqea joyining o‘zidayoq batafsil ko‘zdan kechiriladi. Kiyimlar ko‘zdan kechirilayotganda kiyimning barcha predmetlari (tugma, cho‘ntaklar va hk.) hatto ichki kiyimlari ham diqqat bilan ko‘zdan kechirilishi lozim. Kiyimlar ko‘zdan kechirilayotganda jinoyatning sodir etilishi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha o‘zgarishlari (qon, sperma izlari, turli dog‘lar) bayonnomada to‘liq qayd etilishi shart. Agar murdadagi kiyimning ayrim qismlari yulib olingan bo‘lsa, jumladan, pidjagining bir qo‘li yo‘q bo‘lsa, tugmalaridan ayrimlari bo‘lmasa, bu holat bayonnomada qayd etilishi kerak, chunki ular keyinchalik gumon qilinuvchidan topilib qolishi ham mumkin. 4) Murdani tashqi ko‘zdan kechirish, uning umumiy belgilaridan (jinsi, yoshi, bo‘yi, gavda tuzilishi) tashqari jinoiy hodisa bilan bog‘liq bo‘lgan maxsus belgilarni (badanidagi ko‘kargan, kesilgan, singan jarohat belgilari, buzishdan qolgan jarohatlari va boshqa alomatlarni) ham o‘z ichiga oladi. YUqorida qayd etilganidek, murda uning holati va kiyimini ko‘zdan kechirilgandan keyin murda yotgan joy ko‘zdan kechiriladi. Murda yotgan joyning umumiy holati, voqea joyining to‘liq tavsifi (aholi punkti, dam olish bog‘ining aniq qismi, ko‘lning aniq qirg‘og‘i va h.k.) bilan birga murda yotgan joyning to‘liq tasviri (yo‘lning ayrim qismi, chuqurlik joy, temir yo‘lning aniq qismi va h.k) ham bayonnomada batafsil yoritilishi lozim. Bu holatlarning aniq ifoda etilishi jinoyatni o‘z vaqtida ochishga katta yordam beradi. Hodisa joyini ko‘zdan kechirishning umumiy masalalaridan yana biri, qanday iz va ashyoviy dalillarni jinoyatchi hodisa joyida qoldiradi va qanday iz, predmetlar, mikrozarrachalarni o‘zi bilan olib ketishi mumkin kabi masalalar jinoyatning sodir etilish xusususiyatlarini hisobga olgan holda murdani ko‘zdan kechirishda hal etilishi mumkin. Agar jabrlanuvchi sovuq qurol bilan etkazilgan jarohat natijasida o‘lgan
206
bo‘lsa, jinoyatchining kiyimida, poyabzalida qon izlari qolishi mumkin. Agar qotillik jinoyatini sodir etish uchun jinoyatchi devorni yoki eshik va derazani buzib kirgan bo‘lsa, jinoyatchining kiyimida tuproq yoki oyna siniqlari qolishi mumkin. Hodisa joyida bo‘lishi mumkin bo‘lgan ko‘pchilik izlar va ashyoviy dalillarni jinoyatchining o‘zida topish, aksincha undan hodisa joyida ham iz va ashyoviy dalillar qolishi mumkin. Masalan, oyoq, qo‘l izlari, jinoyatni sodir etishda foydalanilgan qurollarni, shaxsiy buyumlarni (dastro‘mol, papiros qoldig‘i, taroq, gugurt siniqlari va h.k) qoldirib ketishi mumkin. Murdani ko‘zdan kechirishda hodisa joyi holatini diqqat bilan o‘rganish lozim bo‘ladi. Voqea joyi holati deganda u erda aniqlangan barcha holatlar yig‘indisi tushuniladi. Barcha faktlarni umumlashtirgan holda ko‘rib chiqish tergovchiga ish bo‘yicha yangi faktlarni aniqlashga yordam beradi. Bu vaziyat va holatlar tergovchining professional mahoratini namoyish etishida ma’lum bo‘ladi. O‘qotar qurollarni qo‘llash tufayli qotillik jinoyati sodir etilganlik belgilari aniqlangan hollarda tergovchi hodisa joyidan o‘q va gilzalarni topish choralarini ko‘rishi lozim, zaharlanib o‘lganlik belgilari mavjud bo‘lgan holatlarda esa hodisa joyidan zaharli moddalarning qoldiqlari, zaharli modda olib kelingan idish turli o‘rash vositalari kabilarni topish choralarini ko‘rish lozim. Tergovchinig asosiy vazifalaridan biri hodisa joyini ko‘zdan kechirishni to‘liq o‘tkazish va uning natijalaridan samarali foydalanish hisoblanadi. Lekin tergov amaliyotlarida bunga ba’zan erishilmaydi. Buning sababi turlicha: birinchidan, tergovchining etarli bilimga va tajribaga ega emasligi va kriminalistik texnikaviy vositalari bilan to‘liq ta’minlanmaganligi, ikkinchidan, ob-havo sharoitining noqulayligi, uchinchidan, hodisa joyidan topilgan dalillarga ahamiyat bermaslik hisoblanadi. Hodisa joyini ko‘zdan kechirish kechiktirib bo‘lmaydigan tergov harakati hisoblanadi. Tergov ko‘pincha ushbu tergov harakatidan boshlanadi. Ba’zi vaqtlarda hodisa joyini ko‘zdan kechirish undan oldin o‘tkazilgan tezkor harakatlar tufayli yig‘ilgan ma’lumotlardan foydalanib bajariladi.
Download 4.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|