Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

100 
 
Protokolning  a’zolari  bo’lishmagan  bo’lsa  ham  undagi  o’zgarishlar 
davlarlarga nisbatan qo’llanilishini taklif qiladi” (2-modda). 
Millatlar  Ligasining  Statutida  tinchlikni  saqlab  turishga  daxldor 
holatlarni tinch yo’l bilan hal qilish muommasi aks ettirilgan. Assambleya 
“jahonda  tinchlikni  saqlab  turishga  xavf  solishi  mumkin  bo’lgan 
shartnomalarni  Millatlar  Ligasi  a’zolari  tomonidan  qayta  ko’rib  chiqishni 
taklif qilishi mumkin” (19-modda). 
Ko’ptomonlama  shartnomalarning  sonining  ko’payishi  natijasida 
kelib  chiqishi  mumkin  bo’lgan  nizolarni  oldini  olish  uchun  shartnomada 
qayta ko’rib chiqish bo’yicha normalar aks ettiriladi. Natijada shartnomada 
ko’pchilik  tomonidan  ma’qullanganda  shartnomaga  o’zgartirish  kiritish, 
qolgan  ishtirokchilar  uchun  oldingi  shartnoma  qoidalari  qo’llanilishini 
belgilovchi normalar kiritiladi. 
Shartnomalardagi  o’zgartirish  to’g’risidagi  normalarning  tahlili 
ularning  xilma-xilligi  va  keraklicha  aniq  emasligini  ko’rsatdi.  Ayrim 
shartnomalarda  ushbu  takliflarni  kiritish  mumkin  bo’lgan  holatlar 
keltirilgan,  lekin  ularni  qabul  qilish  tartibi,  o’zgartirish  bilan  rozi 
bo’lmagan tomonlarning huquqiy holati va boshqa holatlar to’grisida hech 
narsa  deyilmaydi.  Umuman  olganda,  shartnomaviy  amaliyot  tahlil 
qilinayotgan masalaga nisbatan aniq qoidalar kiritishga yo’l qo’ymaydi.  
 
MAVZU BO’YICHA XULOSALAR 
 
Mazkur  mavzuni  o’rganishda  talabalar  xalqaro  shartnomalarni  imzolashdan 
avval  olib  boriladigan  jarayonlar  haqida  xalqaro  huquqiy-hujjatlarni  ko’rib 
chiqishlari,  xalqaro  shartnomalarni  tuzish  bosqichlarini  o’rganishlari,  qabul 
qilingan  shartnomalarga  o’zgartirish  va  qo’shimcha  kiritish  masalalarini  bilishlari 
hamda xalqaro huquqiy munosabatlarda ularning rolini aniqlashlari lozim. 
 
NAZORAT UCHUN
 
SAVOLLAR VA KAZUSLAR 
 
1.
 
Xalqaro  shartnomalarni  tayyorlashning  tashkiliy  shakllari  sifatida 
diplomatik muzokaralarning o’ziga xos xususiyati nimada? 
2.
 
Muzokaralarni  olib  borishda  umumtan  olingan  xalqaro  huquq 
prinsiplariga tayaniladimi? 
3.
 
Xalqaro  shartnomani  imzolashda  davlatlar  nomidan  ishtirok  etuvchi 
vakolatli organ kim tomonidan belgilanadi? 
4.
 
Xalqaro 
shartnomani 
tuzish 
jarayonida 
matnning 
autentligini 
belgilangandan  so’ng  unda  xatolik  mavjudligi  aniqlansa  qanday  harakatlar  sodir 
etiladi? 
5.
 
Xalqaro shartnomani imzolashning necha ko’rinishi mavjud? 

101 
 
6.
 
Shartnomalar qancha vaqtgacha parafirlangan holicha turishi mumkin? 
7.
 
Xalqaro 
shartnoma 
imzolangandan 
so’ng 
tomonlar 
uning 
majburiyatlariga rozilik bildirgan hisoblanadilarmi? 
8.
 
Xalqaro  shartnoma  majburiyatlariga  rozilik  bildirishning  qanday 
ko’rinishlari mavjud? 
9.
 
Davlatlar  tomonidan  imzolangan  xalqaro  shartnomalarning  barchasi 
ratifikatsiya  qilinishi  shartmi?  Ratifikatsiya  talab  qilinmaydigan  shartnomalar  ham 
mavjudmi? Misol keltiring.  
10.
 
Xalqaro shartnomalarga o’zgartirish va qo’shimcha kiritish tartibi 
qanday? 
 
1
 
KAZUS.  
Germaniya  Federativ  Respublikasi  va  Gana  davlati  o’rtasida  o’zaro 
manfaatlarga  asoslangan  shartnoma  tuzildi.  Shartnomaga  ko’ra,  Gana  davlati 
Germaniyaga  o’z  hududidan  qazib  chiqarilayotgan  yer  osti  boyliklarini  olib  chiqib 
ketish  bo’yicha  boshqa  horijiy  davlatlarga  nisbatan  imtiyozliroq  normalar  joriy 
qilishga, Germaniya esa, Ganadagi “duala” qabilasi a’zolarini Germaniya Federatsiya 
hisobidan  ta’lim  olishlari,  Ganaga,  mutaxassislar  yuborish  va  Gamburg 
universitetining mahalliy filialini ochish majburiyatini oldi. Shartnoma imzolangach, 
Ganadan  kelgan  talabalar  duala  emas,  balki  “gjuala”  qabilasiga  mansubligi,  Ganada 
duala  nomli  qabila  mavjud  emasligi  ma’lum  bo’ldi.  Gana  davlati  bu  xatolik  tufayli 
shartnomadan  o’ziga  olgan  majburiyatni  bajarishdan  bosh  tortdi,  Germaniya  esa 
aksincha  bu  xato  ikkinchi  tarafning  aybi  ekanligini  va  buning  uchun  o’zi  zarar 
ko’rmasligini,  faqatgina  duala  qabilasi  uchungina  imtiyozli  ta’lim  berilishini,  biroq 
Gana o’z majburiyatini har qanday holatda ham bajarishi lozimligini ta’kidlaydi.  
Yuzaga kelgan holatga xalqaro-huquqiy baho berib, quyidagi savollarga javob 
bering. 
1)
 
Xalqaro huquqda shartnomalardagi xatolar va ularni tuzatish tartibi qanday. 
Xalqaro amaliyotda bunday vaziyat sodir bo’lganmi? 
2)
 
Ikki  o’rtada  tuzilgan  shartnomada  mavjud  bo’lgan  xatolik  taraflarning 
majburiyatlariga qanday ta’sir ko’rsatadi? 
3)
 
Xalqaro huquqda ab initio nima? 
4)
 
Agar  Germaniya  davlati  shartnomadagi  xatolikni  bilib  turib  uni  imzolagan 
bo’lsa qanday huquqiy oqibat kelib chiqadi? 
 
2
 
KAZUS.  
Lotin  Amerikasi  davlatlari  o’rtasida  Chili  hududida  geologik  qazishma  ishlari 
olib  borish  bo’yicha  faoliyatni  tartibga  soluvchi  30  yilga  mo’ljallangan  xalqaro 
shartnoma  imzolandi.  Shartnoma  amal  qilishining  10-yilida  Kolumbiya  tomoni 
shartnoma  o’z  manfaatlariga  zarar  keltirayotganini  va  unga  bir  tomonlama  tuzatish 
kiritmoqchi  ekanligini  ma’lum  qiladi.  Biroq  Braziliya  shartnomaning  o’zida  uni  bir 
tomonlama tuzatish kiritish mumkinligini belgilovchi norma yo’q ekanligini vaj qilib 
keltirib,  Kolumbiyaning  talabiga  qarshi  chiqadi.  Kolumbiya  bu  e’tirozga  e’tibor 
bermay shartnomaga o’z foydasini ta’minlovchi tuzatish kiritadi.  

102 
 
Yuzaga kelgan holatga xalqaro-huquqiy baho berib, quyidagi savollarga javob 
bering. 
1)
 
Xalqaro shartnomalarga tuzatish kiritish tartibi qanday? 
2)
 
Kolumbiya xalqaro shartnomaga tuzatish kirita oladimi? 
3)
 
Kolumbiya  uchun  qanday  optimal  xalqaro-huquqiy  maslahat  bergan 
bo’lardingiz? 
4)
 
Agar  Kolumbiya  shartnomani  tuzatishga  erishsa,  bu  tuzatishga  rozilik 
bildirgan  Argentina,  Venesuela  va  rozilik  bildirmagan  Braziliya,  Chili  singari 
davlatlarning  o’zaro,  shuningdek  Kolumbiya  bilan  shartnoma  doirasidagi 
munosabatlari qanday ko’rinishga ega bo’ladi? 
 
MUSTAQIL ISH UCHUN TOPSHIRIQLAR 
 
1.
 
Istalgan  xalqaro  shartnomaning  qabul  qilinish  jarayonini  o’rganish  va 
uni tahlil qilish. Tanlangan xalqaro shartnomani tayyorlashning tashkiliy shakllaridan 
tomonlar qaysi birlaridan foydalanganlar. Ish shakli – nazorat ishi (esse). 

103 
 
VI. XALQARO SHARTNOMALARNING VAQT VA HUDUD 
BO’YICHA AMAL QILISHI 
 
(yuridik fanlar nomzodi Muminov Abdulxay Rashidovich) 
 
Annotatsiya. Mazkur bobda Xalqaro shartnomalarning kuchga kirishi va vaqt 
bo’yicha amal qilishi, prolongatsiya, xalqaro shartnomaning bekor qilinishi, to’xtatib 
qo’yilishi,  xalqaro  shartnomalarning  hudud  bo’yicha  amal  qilishi  kabi  masalalar 
o’rganiladi.
  
 
 
6.1. Xalqaro shartnomalarning kuchga kirishi va vaqt bo’yicha amal 
qilishi 
 
Xalqaro  shartnoma  normalarini  qo’llashda,  uning  kuchga  kirganligi 
masalasi  muhim  hisoblanadi.  Chunki,  amaliyot  ko’rsatmoqdaki,  xalqaro 
shartnomaning  tuzilishi  va  imzolanishi,  bu  hujjatning  yuridik  kuchga  ega 
bo’lganligi  va  uni  imzolagan  davlatga  yuridik  majburiyatlar  keltirib 
chiqardi,  degani  emas.  Shuning  uchun,  xalqaro  shartnomaning  kuchga 
kirishi,  mazkur  xalqaro  shartnoma  a’zosi  bo’lgan  davlatning  bunday 
shartnomaviy  munosabatlarga  kirishganligi  faktini  belgilab  beradi  va 
shartnomaning  boshqa  a’zosi  tomonidan  tegishli  huquqlarni  amalga 
oshirishga  va  bu  davlatdan  shartnomada  ko’zda  tutilgan  majburiyatlarini 
bajarishini  talab  etishga  imkon  beradi.  Shuning  uchun,  xalqaro 
shartnomaning  yuridik  kuchga  aylanishi,  xalqaro  shartnoma  bilan  bog’liq 
huquq va majburiyatlarni keltirib chiqarishda hal qiluvchi rolni o’ynaydi. 
Xalqaro  shartnomaning  kuchga  kirishi  u  o’zida  qayd  etilgan  shart-
sharoitga muvofiq ravishda yuridik hujjatga aylangan paytdan boshlanadi. 
Ratifikatsiya  qilinishi  yoki  tasdiqlanishi  taqozo  etilmaydigan  xalqaro 
shartnoma imzolanishi bilanoq kuchga kiradi. Ratifikatsiya qilinishi zarur 
bo’lgan xalqaro shartnoma esa ratifikatsiya qilingach (yoki tasdiqlangach) 
(alohida  ta’kidlash  lozimki,  odatda,  ko’p  tomonlama  shartnomalarda 
nechta  davlat  ratifikatsiya  qilishi  kerakligi,  yani  soni  ko’rsatib  o’tiladi), 
kuchga kirgan hisoblanadi. Shuningdek, xalqaro shartnomada, uni kuchga 
kirishining boshqa muayyan muddati ham ko’rsatib qo’yilishi mumkin.  
Misol  uchun,  “Harakatdagi  armiyalarda  yaradorlar  va  bemorlarning 
qismatini  yaxshilash  to’g’risida”gi  I-Jeneva  konvensiyasining  58-moddasida 
“Mazkur  konvensiya  kamida  ikkita  ratifikatsiya  yorlig’i  saqlash  uchun 
topshirilgandan so’ng olti oy o’tgach kuchga kiradi. Bundan keyin u har qaysi Oliy 
Ahdlashuvchi  tomon  uchun  mazkur  tomonning  ratifikatsiya  yorlig’i  saqlashga 

104 
 
topshirilganidan  so’ng  olti  oy  o’tgach  kuchga  kirib  boradi”,  deb  konvensiyaning 
kuchga  kirishining  aniq  vaqti  ko’rsatib  o’tilgan.  Mazkur  xujjatning  61-moddasining 
birinchi  xat  boshisida  esa,  hujjatga  keyin  qo’shilganlarga  nisbatan,  uning  kuchga 
kirishining  muddati  ko’rsatib  o’tilgan.  Ya’ni,  unga  ko’ra,  “Har  bir  qo’shilish 
to’g’risida  Shveytsariya  Federal  Kengashiga  yozma  ravishda  bayonot  beriladi  va 
ushbu  bayonot  olingan  kunidan  boshlab  olti  oy  vaqt  o’tgach  kuchga  kiradi”. 
Hujjatda  kuchga  kirish  bilan  bog’liq  bo’lgan  alohida  holatlar,  ya’ni  favqulodda 
holatlar  asosida  kuchga  kirishi  bilan  bog’liq  qoida  62-moddaning  birinchi  xat 
boshisida  ko’rsatib  o’tilgan,  ya’ni  unga  ko’ra  “2  va  3-moddalarda  ko’zda  tutilgan 
holatlar  (ya’ni,  Konvensiyani  qo’llanishi  bilan  bog’liq  holatlar)  ratifikatsiyalarning 
saqlashga topshirilishi, shuningdek, nizolashayotgan tomonlar harbiy harakatlardan 
yoki  istilodan  oldin,  yohud  keyin qo’shilish  to’g’risida bayonot  berishi  bilan  darhol 
kuchga kiritiladi”.
1
 
Xalqaro  shartnomaning  kuchga  kirishi  va  vaqt  bo’yicha  amal 
qilishiga  bog’liq  bo’lgan  yana  bir  normaga  murojaat  qilish  maqsadga 
muvofiq 
hisoblanadi. 
Ya’ni,  1949  yil  12  avgustdagi  Jeneva 
konvensiyalariga  (shu  jumladan,  yuqorida  qayd  etilgan  I-Jeneva 
konvensiyasiga  ham)  xalqaro  qurolli  mojarolar  qurbonlarini  himoya 
qilishga  doir  Qo’shimcha  protokolning  qo’llanishining  boshlanishi  va 
to’xtatilishi to’g’risidagi 3-moddasiga ham alohida e’tibor qaratish lozim. 
Unga  ko’ra  “Har  qanday  paytda  qo’llaniladigan  qoidalarga  ziyon 
yetkazmagan  holda:  a)  Konvensiyalar  va  mazkur  Protokol  va  shu 
Protokolning  1-moddasida  tilga  olingan  har  qanday  vaziyatning 
boshlanishidanoq  qo’llanadi;  b)  Konvensiyalar  va  mazkur  Protokolning 
qo’llanilishi  nizolashayotgan  tomonlar  hududida  urush  harakatlarining 
umuman  tugashi  bilan  to’xtatiladi,  bosib  olingan  hududlarda  esa  istilo 
tugashi bilan to’xtaydi. Har ikki holda ham to’liq ozod  qilinishi, vataniga 
qaytarilishi yoki joylashtirilshi kechroq amalga oshadigan shaxslar bundan 
mustasno.  Bu  shaxslar  to’liq  ozod  qilinishi,  vataniga  qaytarilishi  yoki 
joylashtirilshi  yakunlanadigan  daqiqagacha  Konvensiyalarning  va  mazkur 
Protokolning  tegishli  qoidalari  homiyligidan  foydalanishda  davom 
etadilar”. 
Xalqaro shartnomaning kuchga kirishi va uni qo’llash, odatda, bir xil 
paytga to’g’ri keladi. Lekin istisnoli hollar ham yo’q emas.  
Masalan,  1954  yildagi  Qurolli  mojaro  chiqqan  holda  madaniy  boyliklarning 
himoya  qilinishi  to’g’risidagi  Gaaga  konvensiyasida  ko’zda  tutilishicha,  u 
ratifikatsiya  yorlig’i  yoki  qo’shilish  to’g’risidagi  hujjat  topshirilganidan  so’ng 
kuchga kirgani holda, faqat qurolli mojarolar yuz bergandagina qo’llanishi mumkin.  
                                                 
1
 1949 yil 12 августдаги Женева конвенциялари ва уларга қўшимча протоколлар.  –Иккинчи тузатилган нашри, 
Т.: Халқаро Қизил Хоч қўмитаси, 2007.-Б.31 

105 
 
Ba’zan xalqaro shartnomalarda ularning shartlari kuchga kirganidan 
so’ng muayyan muddat o’tgach qo’llanila boshlashi haqidagi qoidalar ham 
ko’zda tutilgan bo’ladi.
 
Agar  xalqaro  shartnomada  tegishli  qoida  ko’zda  tutilgan  yoki 
ishtirokchilar  bu  haqda  boshqa  bir  tarzda  ahdlashib  olgan  bo’lsa, 
shartnoma vaqtincha, kuchga kirishiga qadar ham qo’llanishi mumkin.  
Bunday  vaqtincha  qo’llash  tajribasini  Iqtisodiy  Ittifoq  (MDH)  tuzish 
to’g’risidagi shartnoma yuzasidan uning ishtirokchilari qabul qilgan qaror misolida 
kuzatish mumkin
1
. 
Amalda  qo’llanishi  bo’yicha  faqat  kuchga  kirgandan  keyingi  vaqt 
bo’yicha qo’llaniladigan norma sifatida xalqaro shartnoma ham, qonunga 
o’xshab, orqaga qaytish kuchiga ega emas. 
Xalqaro  shartnomaning  rasmiy  tarzda  e’lon  qilinishi  jiddiy  amaliy 
ahamiyat kasb etadi. Shu paytdan e’tiboran u  mamlakat huquq tizimining 
uzviy  qismiga  aylanadi  va  barcha  davlat  organlarida  qo’llanishi  majburiy 
tus oladi. 
Xalqaro shartnomalarni registratsiya qilish (ro’yxatga olish) xalqaro 
shartnomani  kuchga  kirishining  asosiy  talablaridan  biri  bo’lishi  bilan  bir 
qatorda, 
mahfiy 
shartnomalardan 
foydalanish 
imkoniyatlarini 
cheklaydigan  muhim  vositadir.  BMT  Ustaviga  ko’ra,  uning  a’zosi 
ishtirokchi  bo’ladigan  har  qanday  shartnoma  BMT  Kotibiyati  tomonidan 
ro’yxatga olinishi hamda e’lon qilishi shart. Registratsiya qilmaslik hollari 
uchun  sanksiya  ko’zda  tutilgan  bo’lib,  unga  ko’ra,  bunday  shartnomani 
tuzgan  tomonlar  BMTning  biron-bir  organida  ushbu  shartnomaga  havola 
qilishlari  mumkin  emas.  Yani,  ro’yxatga  olinmagan  shartnoma  BMT 
uchun  yuridik  jihatdan  mavjud  deb  hisoblanmaydi.  Lekin  bu 
shartnomaning tegishli tomonlarga nisbatan  majburiy kuchga ega ekaniga 
daxl qilmaydi. Bunday tartib, yani xalqaro shartnomalarni ro’yxatga olish 
mintaqaviy tashkilotlar ustavlarida ham ko’zda tutiladi. 
Xalqaro shartnoma unda ko’rsatilgan muddat mobaynida amal qiladi. 
Muddati  belgilanmagan  shartnomalar  ham  mavjud  bo’lib,  masalan,  ular 
sirasiga huquqiy rejim o’rnatuvchi umumiy shartnomalar, kodifikatsiyaviy 
konvensiyalar kiradi
2
. 
 
 
 
 
                                                 
1
 Лукашук И. Саидов А. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ назарияси асослари. –Т.: Адолат, 2006. -Б.187 
2
 Лукашук И. Международное право. Особенная часть. Учебник. -М.: Вольтерс Клувер, 2007.  -С.122 

106 
 
6.2. Prolongatsiya 
 
Prolongatsiya  –  lotincha  –  “prolongation”,  “prolongo”,  inglizcha  – 
“prolongation”  so’zlaridan  olingan  bo’lib,  “cho’zdiraman”,    degan 
ma’noni beradi.  
Prolongatsiya  -  fuqarolik  huquqida,  u  shartnomani  ko’zda  tutilgan 
muddatidan  ortiqcha  muddatga  cho’zdirish  hisoblansa,  xalqaro  huquqda 
ham, xalqaro shartnomaning amal qilish muddati unda ko’rsatilgan shartlar 
asosida  yoki  o’zaro  kelishuv  bo’yicha  uzaytirishni  tushuniladi.  U 
shartnoma  muddati  tugashiga  qadar  amalga  oshirilishi  zarur.  Shundan 
so’ng  shartnoma  harakatini  davom  ettirish  mumkin.  Bunday  aksiya 
renovatsiya  deyiladi.  Renovatsiya  ishtirokchilarning  roziligi  bo’yicha 
amalga  oshiriladi.  Bir  tomonlama  ommaviy  renovatsiya  Ikkinchi  jahon 
urushida  g’olib  davlatlar  va  yengilgan  davlatlar  o’rtasidagi  1947  yil  10 
fevraldagi Parijdagi tinchlik shartnomalarida ko’zda tutilgan
1
.   
Muddatni uzaytirish uchun shartnoma qoidalariga ko’ra hech qanday 
harakatni  amalga  oshirish  talab  etilmasa,  u  avtomatik  prolongatsiya,  deb 
nomlanadi. Agar bunda tegishli harakatni amalga oshirish taqozo etilsa, u 
tashabbusli prolongatsiya deyiladi. 
Agar shartnomani uzaytirishda, biror bir harakatlarni amalga oshirish 
bilan  bog’liq  xech  qanday  talablar  qo’yilmasa,  bunday  prolongatsiyani 
avtomatik  tarzdagi  prolongatsiya  deb  ataladi.  Agar  bunday  talablar 
qo’yilsa, ularni tashabbusli prologatsiya deb ataladi
2
.  
Xalqaro  shartnomani  qayta  ko’rib  chiqish  amalga  oshirilishi 
mumkin.  Odatda  qayta  ko’rib  chiqish,  vaziyatni,  holatni  o’zgarishi  bilan 
amalga  oshiriladi  va  natijasida  shartnoma  normalariga  tuzatishlar, 
o’zgartirishlar,  to’ldirishdar  qilinadi.  Tuzatishlar  shartnoma  mazmunini 
o’zgartirib  yuborishi  mumkinligi  bois,  ular  ishtirokchilarning  roziligi 
asosidagina  qabul  qilinadi.  Agar  ishtirokchilar  shartnomani  qayta  ko’rib 
chiqish  borasida  boshqacha  muayyan  tartib-qoidalar  xususida  ahdlashib 
olmagan  bo’lsa,  u  holda  shartnomani  tuzish  chog’ida  qo’llanadigan 
qoidalardan foydalaniladi.  
Misol  uchun,  “Qurolli  mojaro  chiqqan  holda,  madaniy  boyliklarni  himoya 
qilish to’g’risida”gi xalqaro konvensiyaning 39-moddasida Konvensiya va uning Ijro 
reglamentini qayta ko’rib chiqishning qoidalari oldindan belgilab qo’yilgan
3
.  
                                                 
1
Лукашук И. Международное право. Особенная часть. Учебник. -М.: Вольтерс Клувер, 2007.  -С.122  
2
 O’sha joyda. 
3
Ведение  военных  действий.  Сборник  Гаагских  конвенция  и  иных  межуданродных  документов.  -4-е  изд., 
дпоолн. –М.: МККК, 2004.-С.52 

107 
 
6.3. Xalqaro shartnomaning bekor qilinishi, to’xtatib qo’yilishi 
 
Odatda,  xalqaro  shartnomada  belgilangan  tartibda  xalqaro 
shartnoma bekor qilinishi, tomonlardan birining  milliy  manfaatlariga  mos 
kelmagan,  yoki  uning  normalarini  bajarishning  imkoni  bo’lmagan,  kabi 
sharoitlarda  xalqaro  shartnoma  bekor  qilinishi  yoki  shartnoma 
tomonlaridan biri uchun bir tomonlama tarzda to’xtatib qo’yilishi mumkin. 
O’zbekiston  Respublikasining  “Xalqaro  shartnomlari  to’g’risida”gi 
Qonunning 
41-moddasida 
O’zbekiston 
Respublikasi 
xalqaro 
shartnomalarining  amal  qilishini  to’xtatib  turishni  tartibga  solish  bilan 
bog’liq  normalar  o’z  aksini  topgan.  Jumladan,  unda,
 
O’zbekiston 
Respublikasi  xalqaro  shartnomalarining  amal  qilishini  to’xtatib  turish 
shartnomaning  o’zidan  kelib  chiqadigan  shartlar  va  xalqaro  huquq 
normalariga 
binoan 
O’zbekiston 
Respublikasi 
uchun 
xalqaro 
shartnomaning  majburiy  ekanligiga  rozilik  to’g’risidagi  qarorni  qabul 
qilgan  organ  tomonidan  amalga  oshirilishi,  ko’zda  tutilgan.  Shuningdek, 
O’zbekiston  Respublikasi  xalqaro  shartnomasi  amal  qilishining  to’xtatib 
turilishi,  agar  shartnomada  boshqacha  hol  nazarda  tutilmagan  yoki  uning 
o’zga  ishtirokchilari  bilan  boshqacha  kelishilmagan  bo’lsa,  O’zbekiston 
Respublikasini  shartnoma  to’xtatib  turilgan  muddat  davomida  uni 
bajarishni  o’z  zimmasidan  soqit  qiladi.  Qonunning  42-moddasida 
O’zbekiston Respublikasining
 
idoralararo shartnomalarining amal qilishini 
to’xtatish  va  to’xtatib  turish  O’zbekiston  Respublikasi  Hukumati 
belgilaydigan tartibda amalga oshirilishi belgilangan bo’lib, uning asosida 
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 12 yanvardagi 
15-son  qarori  bilan  “O’zbekiston  Respublikasining  idoralararo  tusdagi 
xalqaro  shartnomalarini  tuzish,  bajarish,  to’xtatib  turish,  to’xtatish  va 
bekor qilish tartibi” ishlab chiqilgan.  
Xalqaro  shartnomaning  bekor  qilinishi  yoki  undan  chiqish 
shartnoma qoidalariga muvofiq yoxud ishtirokchilarning kelishuvi asosida 
amalga oshiriladi. Ko’pchilik hollarda xalqaro shartnoma muddati va ijrosi 
yakuniga  yetishi  natijasida  bekor  qilinadi.  Ijro  faktini  tomonlar  yuridik 
jihatdan rasmiylashtiradilar. 
Xalqaro  shartnomaning  amal  qilish  muddatining  tugashi,  boshqa 
shartnomani kuchga kirishi bilan ham bog’lab qo’yilishi mumkin.  
Misol  uchun,  2012  yilnng  20  sentyabridan  imzolangan  O’zbekiston 
Respublikasi  Hukumati  bilan  Koreya  Respublikasi  Hukumati  o’rtasida  turizm 
sohasida  hamkorlik  qilish  to’g’risida”gi  bitimning  14-moddasining  2-bandida 
mazkur  bitimning  kuchga  kirishi  boshqa  bitimning  amal  qilishini  tugatilishiga 

108 
 
bog’lab  qo’yilmoqda,  ya’ni,  unga  ko’ra:  “Mazkur  bitim  kuchga  kirgan  sanadan 
boshlab  1995  yil  16  fevralda  imzolangan  O’zbekiston  Respublikasi  Hukumati  va 
Koreya  Respublikasi  Hukumati  o’rtasida  sayyohlik  sohasida  hamkorlik  qilish 
to’g’risida O’zaro tushunish memorandumining amal qilishi tugatiladi”. 
2012  yil  11  iyulda  imzolangan  O’zbekiston  Respublikasi  Hukumati  bilan 
Irlandiya  Hukumati  o’rtasida  ikki  yoqlama  soliq  solinishiga  yo’l  qo’ymaslik  hamda 
daromad  va  mol-mulk  solig’ini  to’lashdan  bosh  tortishning  oldini  olish  to’g’risida 
konvensiyaning  30-moddasida  Konvensiyaning  amal  qilish  vaqtini  tomonlarning 
birida  Konvensiyaning  kuchi  to’htalgunigacha  davom  etishiga  bog’lab  qo’yilgan. 
Shuningdek,  unda,  “Har  bir  Ahdlashuvchi  Davlat  Konvensiya  kuchga  kirgan 
sanadan  5  yil  o’tgandan  so’ng  boshlanadigan  har  bir  kalendar  yili  tugashidan 
kamida olti oy oldin amal qilishni to’htatish to’g’risida diplomatik kanallar orqaliri 
habar  berish  yo’li  bilan  Konvensiyaning  amal  qilishini  to’htatishi  mumkin”ligi 
belgilab qo’yilgan
1
.  
Aksariyat  xalqaro  shartnomalarda  denonsatsiya,  ya’ni  shartnoma 
harakatini  unda  ko’rsatilgan  tegishli  shartlar  asosida  bir  tomonlama 
to’xtatish to’g’risidagi qoidalar mavjud bo’ladi.  
Misol  uchun,  “Harakatdagi  armiyalarda  yaradorlar  va  bemorlarning 
qismatini yaxshilash to’g’risida”gi I-Jeneva konvensiyasining 63-moddasiga binoan, 
Konvensiya  tomonlarining  har  birining,  Shveytsariya  Federal  Kengashiga  yozma 
bayonot berishi yo’li bilan, bu hujjatni denonsatsiya qilish imkoniyatiga ega ekanligi 
mustahkamlab qo’yilgan.  
Odatda,  xalqaro  shartnomada  denonsatsiyaning  qachon  kuchga 
kirishi bilan bog’liq qoida ko’rsatib o’tiladi.  
Alohida  qayd  etish  lozimki,  barcha  xalqaro  shartnomalarda  ham, 
“denonsatsiya” atamasi ishlatilavermaydi.  
Misol  uchun,  “Shanxay  Hamkorlik  Tashkilotining  a’zo-davlatlari  o’rtasida 
Mintaqaviy  antirerror  tuzilmani  tashkil  etish  to’g’risida”gi  bitimning  26 
moddasining  uchinchi  xat  boshisiga  binoan,  har  qanday  tomon,  Bitimdan  chiqishi 
mumkin,  buning  uchun  u,  chiqish  kuniga  12  oy  qolgan  muddatda,  depozitariyga, 
Bitimdan  chiqishi  to’g’risidagi  yozma  bildirishi  lozim.    Depozitariy  esa,  bildirishni 
olgandan  so’ng  30  kun  ichida,  bu  to’g’rida  boshqa  Tomonlarni  habardor  qilishi 
kerak
2
.  
Xalqaro shartnoma harakatini unda ko’rsatilmagan shartlar tartibida, 
huquqiy  normalarga  muvofiq  ravishda,  bir  tomonlama  bekor  qilish 
(annulirovanie)  kuchdan  qoldirish  deb  ataladi.  Xalqaro  huquqda  buning 
uchun quyidagi asoslar nazarda tutilgan: 
                                                 
1
 Ўзбекистон Республикаси ҳукумати билан Ирландия Ҳукумати ўртасида икки ёқлама солиқ солинишига йўл 
қўймаслик  ҳамда  даромад  ва  мол-мулк  солиғини  тўлашдан  бош  тортишнинг  олдини  олиш  тўғрисида 
конвенция. Дублин, 2012 йил 11 июль. 
www.lex.uz
.  
2
  Соглашение  между  государствами  -  членами  Шанхайской  Организации  Сотрудничества  о  Региональной 
антитеррористической структуре. Санкт-Петербург, 7 июня 2002 г. 
www.lex.uz
.