M. G. Safin,D. G‘. Hayitov, yu. S. Ruziyev

O‘tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savollar. 
1. 
Aminokislotalarning tuzilishi, xossalari. 
2. 
Aminokislotalarning tasniflanishi. 
3. 
Gidrofob aminokislotalar. 
4. 
Gidrofil aminokislotalar. 
5. 
Nordon aminokislotalar. 
6. 
Asosli aminokislotalar 
7. 
Kislorod va oltingugurt tutuvchi aminokislotalar. 
8. 
Oqsillarni qaysi uslublar yordamida gidrolizlanadi? 
9. 
Kislotali gidroliz qanday amalga oshiriladi? 
10. 
Xromatografiyaning qanday xillari mavjud ? 
11. 
Qog‘oz xromatografiyasini qaysi xillari bor? 
12. 
Rfqanday
aniqlanadi? 
13. 
Ikki o‘lchamli xromatografiya qanday o‘tkaziladi?
14. 
Xromatogrammani qanday bo‘yoq bilan bo‘yaladi? 
 
NUKLEIN KISLOTALAR 
 
Ma’lumki,1868 yil Shvesariya olimi F. Misher birinchi bo‘lib, odam 
qoni leykositlarini yadrosidan ilgari fanga ma’lum bo‘lmagan birikmani 
ajratib oldi va uni nukleinlar (lot.nucleus-yadro) deb atadi. Biroz 
keyinchalik shu F.Misher ishlagan laboratoriya xodimlari F. Goppe-Zeyler 

---

68 
va boshqalar, ular orasida rus olimi N. Lyubavin qushlar, reptiliyalarning 
eritrositlaridan, xamirturush hujayralaridan va boshqalardan nukleinlar 
ajratib olishgan edi. F. Misher 1889 yil nuklein-nordon reaksiyali tarkibida 
ko‘p miqdorda fosfor tutuvchi komponenti (nuklein kislota deb 
nomlangan) ni oqsil komponenti bilan birikmasidan iborat ekanligini 
isbotladi. Shunday qilib nuklein kislotalari va murakkab oqsillar 
nukleoproteinlar kashf qilindi. Uzoq vaqt davomida nukleoproteinlarning 
oqsil komponenti gistonlar va protaminlar deb yuritildi. Lekin 1936 yil 
molekulyar 
biologiyani 
asoschilaridan 
biri 
A.I.Belozerskiy 
tomonidano‘simliklardan ajratib olingan nukleoproteinlar tarkibida 
albumin va globulinlarga o‘xshash nordon oqsillarning borligi ham fanga 
ma’lum qilindi. XIX asrning 80 yillari nuklein xromosomalarning 
tarkibida bo‘lishi va shunga bog‘liq holda uning irsiy belgilarni avloddan 
avlodga 
ko‘chirishdagi 
ahamiyati 
to‘g‘risidagi 
tushunchalar 
shakllanaboshladi. XX asrning 40-50 yillarida mikroorganizmlarning irsiy 
belgilarini ko‘chirilishida dezoksiribonuklein kislota (DNK) larning 
ishtirok etishi isbotlandi.O.Everi,K. Mak-Leod va M.Mak-Kartilar dastlab 
mikroorganizmlarda transformatsiyalovchi agentning kimyoviy tabiatini 
fanga ma’lum qildi. Aslida genetik transformatsiyani F.Griffits tomonidan 
1928 yilda ma’lum qilingan edi. U patogenlik xususiyatini pnevmokokk 
Diplococcus pneumonia shtammidan boshqa shtammiga ko‘chirishga 
erishdi. Bundan keyin u nopatogen shtamm va patogen shtamni o‘ldirilgan 
hujayralarini aralashtirgan holda sichqonlarni zararlantirdi hamda patogen 
holatni yuzaga keltirdi. Hozirgi kunda bakteriyalarning genetik tahlilida 
transformasiya xodisasidan keng foydalaniladi. Yuqori taraqqiy qilgan 
organizmlavrni 
hujayralarini 
ham 
transformatsiyalash 
mumkinligi 
isbotlandi. 
Shunday qilib nuklein kislotalari tirik organizmlarning,barcha tirik 
hujayralarning eng muhim komponentidir. Nuklein kislotalari ishtirokida 
hayotiy jarayonlarning moddiy asosi bo‘lgan oqsillar hosil bo‘ladi. Har bir 
tirik organizm boshqa organizmlardan farqlanuvchi o‘zining maxsus 
oqsillariga ega. Oqsillarning tuzilmaviy xususiyatlari DNK da “yozilgan” 
(“dasturlangan”) va ular qator avlodlarga DNK molekulasi orqali uzatiladi. 
Boshqa tipdagi nuklein kislotalari ribonuklein kislotalari (RNK) bo‘lib, 
oqsil biosintezini o‘zini zaruriy va eng muhim komponentlari hisoblanadi. 
Shu sababli organizm oqsillar eng ko‘p hosil bo‘ladigan to‘qimalarda 
RNK ni ko‘p miqdorda saqlaydi. Nuklein kislotalar va nukleoproteinlarni 
o‘rganish shu sababli muhimki, viruslar deyarli toza nukleoproteinlarning 

---

69 
o‘zi hisoblanadi. Ko‘pdan ko‘p virus kasalliklariga qarshi kurashni nuklein 
kislotalarning tuzilishi va xossalarini bilmasdan amalga oshirib bo‘lmaydi. 
Ayniqsa saraton (rak) kasalligini kelib chiqish sabablari va davolash 
usullari katta qiziqish uyg‘otadi, chunki bunda hujayraning nuklein 
kislotalari va oqsillari funksiyalarini izdan chiqishi yuz beradi, hamda bu 
jarayonda viruslarlarning bevosita ishtiroki bor. 
Nihoyat shu narsani ham e’tiborga olish lozimki, nuklein 
kislotalarning bo‘
laginukleotidlarmoddalar
almashinuvida muhim rol 
o‘ynaydi:
- ulardan ba’zilari kofermentlar; 
- boshqalari hujayrada energiyani akkumulyatorlari; 
-uchinchilari-siklik 
nukleotidlar-moddalar 
almashinuvini 
boshqaruvchilari hisoblanadi. 
Nukleoproteinlarning kimyoviy tarkibini o‘rganish uchun qulay 
obyekt achitqi hujayralari hisoblanadi. Quruq achitqi massasi yoki undan 
ajratib olingan nukleoproteinni sulfat kislota yordamida gidrolizlansa, 
polipeptidlarga, purin va pirmidin asoslariga, uglevod komponentiga va 
fosfat kislotaga parchalanadi. Gidroliz mahsulotlarini maxsus sifat 
reaksiyalar yordamida aniqlash mumkin.Nukleoproteidlar quyidagicha 
parchalanadi: 
Polipeptidlar Biuret reaksiyasi yordamida aniqlanadi. Purin asoslarini 
kumush oksidining 
ammiaklieritmasi
, uglevodlarni Trommer yoki Feling 
reaktivlari, fosfat kislotani esa, ammoniy molibdat yordamida aniqlash
mumkin. 

---

70 
Oqsillar 
mavzusidan 
ma’lumki, 
nuklein 
kislotalari 
dezoksiribonukleoprotein ma’lumotlari va ribonukleoproteinlar holida 
uchraydi, yani nukleogistonlar, nukleoprotaminlar kabi murakkab oqsillar, 
nukleoproteinlarning tarkibida gistonlar, 
protaminlar kabi oddiy oqsillar 
hisoblanadi. Nukleoproteinlarning tarkibida gistonlar, protaminlar kabi 
oddiy oqsillar DNK va RNK
bilan birikkan (konyugirlangan) tizimda 
uchraydi. Agar bunday murakkab oqsillar xlorid kislota ta’sirida 
gidrolizlansa, aminokislotalar hamda oqsil bo‘lmagan oddiy moddalar 
erkin holda ajraladi. Oqsil bo‘lmagan oddiy moddalar orasida, asosan, 
nuklein kislotalarning gidrolizati mahsulotlari uchraydi