M mamajanov odam anatomiyasi va fiziologiasi

Shilliq  pardaning  xususiy  plastinkasida  biriktiruvchi  to’qima  orasida  ko’p 
miqdorda yakka-yakka yetgan limfoid tugunchalarni uchratish mumkin. 
Muskul pardasining asosiy vazifasi ichak ichidagi ximusni aralashtirish va 
yo’g’on  ichak  tomon  surishdan  iborat.  Muskulaturani  qisqarishi  natijasida  ikki 
xil  harakat  vujudga  keladi:  mayatniksimon  va  peristaltik  qisqarish. 
Mayatniksimon  qisqarish  bo’ylama  va  tsirkulyar  (aylanma)  qavatlarni  ritmik 
ravishda  qisqarishi  natijasida  vujudga  keladi.  Peristaltik  qisqarish  muskul 
pardaning  ikkala  qavatining  harakati  natijasida  sodir  bo’ladi.  Peristaltik 
qisqarish ketma-ket ichakning boshidan oxirigacha tarqaladi. 
3. Yonbosh ichak och ichakning davomi bo’lib, qorin bo’shlig’ining kindik 
sohasida joylashadi va un yonbosh chuqurchasida yo’g’on ichakka davom etadi. 
Tuzilishi ingichka ichakning yuqorida ko’rsatilgan bo’limlariga o’xshash. 
Yo’g’on  ichak  ingichka  ichakning  davomi  bo’lib,  quyidagi  bo’limlardan 
iborat: 
1. Kur ichak - (chuvalchangsimon o’simta bilan) 
2 Yuqoriga ko’tariluvchi chambar ichak 
3. Ko’ndalang chambar ichak 
4. Pastga to’shuvchi chambar ichak 
5. Sigmasimon ichak. 
6. To’g’ri ichak. 
Yo’g’on ichak ingichka ichakdan bir qancha belgilari jixatdan farqlanadi: 
a)  yo’g’on  ichakning  diametri  ingichka  ichak  diametriga  nisbatan  ancha 
katta bo’ladi. 
b)  bo’ylama  joylashgan  muskul  tolalari  uchta  lentasimon  tasmalarni  hosil 
qilib,  bu  tasmalarning  uzunligi  yo’g’on  ichak  uzunligiga  nisbatan  kaltaroq 
bo’ladi. SHu sababli, yo’g’on ichak devorida burmalar , gaustralar hosil bo’ladi. 
v)  yo’g’on  ichakda  qorin  pardadan  hosil  bo’lgan  yog’  o’simtalari  ko’p 
miqdorda uchraydi. 
g)  yo’g’on  ichakning  shilliq  pardasida  svorsinkalar  bo’lmaydi,  faqat 
kriptalar  va  burmalar  hosil  bo’ladi.  Burmalar  yarim  oysimon  shaklda  bo’lib, 
gaustralar  orasida  joylashgan.  Kriptalarni  soni  va  xajmi  ingichka  ichakka 
nisbatan ancha yuqori bo’ladi. Rasm№ 
Shilliq  parda  bir  qavatli  tsilindrsimon  epiteliy  bilan  qoplangan.  Uni 
tarkibida  jiyakli  enterotsitlar,  jiyaksiz  enterotsitlar  va  kadaxsimon  hujayralar 

---

 
92 
uchraydi.  Shilliq  osti  qatlamida  limfatik  follikular  joylashgan.  Limfoid 
follikulalar immun tizimining periferik a’zolariga kiradi, uni tarkibini asosan V-
limfotsitlar  tashkil  qiladi.  Bu  strukturalar  organizmda  himoya  vazifasini 
bajaradi.  Muskul  parda  ikkita  qatlam  bo’lib  joylashgan  silliq  muskul 
to’qimasidan  iborat.  Yo’g’on  ichakning  devorini  tashqaridan  urovchi  seroz 
qavat hamma qismini bir xilda uramaydi.Kur ichak, chuvalchangsimon o’simta, 
ko’ndalang chambar ichak, sigmasimon ichak intraperitoneal joylashgan bo’lib, 
qorin  pardasi  bilan  har  tomonidan  o’ralgan.  Ko’tariluvchi  chambar  ichak, 
to’shuvchi  chambar  ichak  qorin  pardasi  bilan  old  va  yenlardan  qoplangan  va 
qorin  pardasiga  nisbatan  o’rta  holatni  egalaydilar.  SHu  sababli  mezoperitoneal 
a’zolarga  kiradi.  To’g’ri  ichakni  yuqori  qismi  intraperitoneal,  o’rta  qismi  - 
mezoperitoneal,  pastki  qismi  qorin  pardasi  bilan  umuman  qoplanmagan,  qorin 
pardasidan tashqarida joylashgan., demak ekstraperitoneal a’zo hisoblanadi. 
Yo’g’on ichak bir qancha funktsiyalarni bajaradi. Yo’g’on ichakda asosan 
suv  suriladi  va  axlat  massasi  shakllanadi.  Yo’g’on  ichakda  kadaxsimon 
hujayralar  tomonidan  ko’p  miqdorda  shilliq  ishlanadi.  Shilliq  modda  hazm 
bo’lmagan  moddalarni  bir-biriga  yopishtiradi  va  hazm  massasini  surishga 
yordam  beradi.  Yo’g’on  ichak  devorida  ma’lum  xildagi  bakteriyalar  yashab, 
ularning  faoliyati  natijasida  vitamin  K  va  vitamin  V  kompleksi  sintezlanadi, 
hazm bo’lmagan kletchatkani hazm bo’lish jarayoni davom etadi. 
 
 Nazorat savollari 
1.  Splanxnologiya qanday fan? 
2.  Seroz va shiilliq pardalar haqida qanday ma’lumotlarni bilasiz? 
3.  Ko’krak qafasida joylashgan organlarni sanang. 
4.  Qorin bo’shlig’i devorini hosil qilishda qaysi muskullar ishtirok etadi? 
5.  Qorin bo’shlig’ida qaysi organlar joylashgan? 
6.  Ichaklarning funksiyasi va tuzilishini tushuntiring. 
7.  Jigarning organizmdagi funksiyalarini sanab bering. 
8.  O’t pufagi tuzilish, joylashishi va funksiyalarini tushuntiring.  
9.  Ingichka ichak uzunligi va tuzilishini ayting. 
10.  Ichaklarning seroz va shilliq qavatlarini tushuntiring.  
11.  Ichaklar sathida ovqatning hazm bo’lishi jarayonlari mexanizmlarini 
ayting.  
12.  Ovqat hazm qilish kanalini qaysi organlar tashkil qiladi? 
13.  Og’iz bo’shlig’iga nechta so’lak bezining yo’li ochiladi? 
14.  Qizilo’ngach va me’daning tuzilishini tushuntiring.  
15.  Me’daning sekretorlik faoliyatini tushuntiring. 
16.  Yo’g’on ichakning tuzilishi va funksiyasini tushuntiring. 

---

 
93 
TEST SAVOLARI: 
Ovqat hazm qilish tizimi. 
1. Lak-luk nima hisobiga hosil bo`ladi? 
a) yumshoq tanglayni chodirsimon o`sig`idan. b) yumshoq tanglayni barcha 
muskullaridan. 
v) qattiq tanglaydan. g) qattiq tanglayning Yuqorigi uchidan. 
2. Halqumda qaysi qavat rivojlanmagan? 
a) shilliq osti. b) shilliq. v) muskul. g) seroz. 
 3. Yarim halqa shaklidagi organ ?  
a) qizilo`ngach. b) yo`g`on ichak. v) o`nikki barmoq ichak. g) ingichka ichak. 
 4. Ovqat bilan o`rtacha to`lgan oshqozonning pastki qismi? 
a) diafragmaning chap gumbaziga tegib turadi. b) buyrak usti beziga tegib 
turadi. 
v) qorin devoriga tegib turadi. g) chap buyrakka tegib turadi. 
5. Katta kichik so`rgichga ega bo`lgan organ? 
a) o`nikki barmoqli ichak. b) yo`g`on ichak. v) ingichka ichak. g) oshqozon. 
6.Ko`richakning uzunligi qancha?  
a) 5-6 sm b) 4-5sm v) 4-6 sm g) 3-4sm 
 
 
MAVZU: 6. NAFAS OLISH SISTEMASI. NAFAS A’ZOLARINING 
TUZILISHI, VAZIFASI VA TANADA JOYLASHISHI. 
 
Maruza rejasi: 
1. Burun bo’shlig’i va uning tog’aylari. 
2. Hiqildoq va uning tog’aylari, bo’g’imlari, muskullari. Hiqildoqning 
tovush hosil qilishi 
3.  Kekirdak joylashishi va tuzilishi. 
4.  Bronxlar tuzilishi va joylashishi. 
5.  O’pka tuzilishi va joylashishi. 
6.  O’pkaning qon bilan ta’minlanishi va gaz almashinuvi. 
 
Tayanch  iboralar:  nafas  olish,  burun  bo’shlig’i,  burun-halqum,  hiqildoq, 
kekirdak,  bronxlar,  bronxiolalar,  atsenus,  alveolalar,  o’pkalar,  o’pka  darvozasi, 
gaz almashinuv jarayoni. 
 
Har  bir  organizmning  hayot  faoliyati  uchun  nafas  olish  protsessi  muhim 
ahamiyatga ega. Nafas olinganda o’pkaga kislorod havodan qonga o’tib, barcha 
hujayralarga yetkaziladi. Nafas chiqarilganda karbonat angidrid va boshqa kerak 
bo’lmagan gazsimon birikmalar nafas olish organlari orqali tashqariga chiqadi. 
Nafas olish organlari havo o’tkazuvchi yo’llar va gazlar almashidigan a’zo 
-  o’pkalarga  bo’linadi.  Havo  o’tkazuvchi  yo’llarga  burun  bo’shlig’i,  Hiqildoq, 
kekirdak,  traxeya  va  bronxlar  va  bronxiolalar  kiradi.  O’pkalarda  esa  qon  bilan 
kislorod  orasida  gazlar  almashinishi  ro’y  beradi.  Yuqori  so’t  emizuvchilarda 

---

 
94 
nafas olish  a’zosidan Hiqildoq ikkita  funktsiyani bajaradi: havo o’tkazuvchi va 
tovush chiqaruvchi. To’g’ri nafas olish burun bo’shlig’i orqali ro’y beradi. 
Burun  bo’shlig’ining  hosil  bo’lish  da  bir  juft  burun  suyagi,  g’alvirsimon 
suyakning  tik  plastinkasi,  burun  to’sig’ining  tog’ayi,  yon  devorlarining  va 
qanotlarining  tog’aylari  ishtirok  etadi.  Tog’aylar  tufayli  burun  teshiklari  ochiq 
va  bir-biridan  ajralib  turadi.  Burunning  bitta  toq  tog’ayi  bo’lib,  g’alvirsimon 
suyakning tik plastinkasi bilan orqa va yuqoridan, dimog suyagi, oldingi burun 
o’sig’i  bilan  tutashib,  burun  to’sig’ini  hosil  qiladi.  Juft  tog’aylar  burun 
qanotlarining  yon  tomonlarini  va  asoslarini  hosil  qiladi.  Burun  bo’shlig’ining 
atrofida  joylashgan  peshona  suyagi,  yuqori  jag’  va  ponasimon  suyak  ichida 
bo’shliqlar bo’lib, ular burun bo’shlig’i bilan tutashgan. Bular yordamchi suyak 
kavaklari  deb  nomlanadi  va  burun  ichiga  kirgan  havoning  shilliq  qavatiga 
tuknashish  yuzasini  oshiradi.  Yordam  chi  suyak  kavaklari  o’rnashgan  joyiga 
qarab 3 guruxga bo’linadi: 
a) yuqori jag’ ichida joylashgan kavak gaymor bo’shlig’i deyiladi va o’rta 
burun yo’liga ochiladi. 
b) peshona suyak bo’shlig’i - bu ham o’rta burun teshigiga ochiladi. 
v) ponasimon suyak bo’shlig’i yuqori burun bo’shlig’iga ochiladi. 
Tashqi  burun  teshiklari  va  ichki  teshiklar  -  xoanalar  farqlanadi.  Xoanalar 
halqum  bo’shlig’ini  o’rta  quloq  bo’shlig’i  bilan  tutashib  turuvchi  joyiga  kelib 
ochiladi.  Havo  burun  halqumdan  halqumning  ogiz  qismiga  kiradi,  so’ng  esa 
kekirdakka o’tadi. 
Burunning  yuqorigi,  o’rta  va  pastki  chig’anoqlari  farqlanadi.  Uchta  burun 
chig’anog’i  burun  bo’shlig’ining  umumiy  yuzasini  oshiradi.  Chig’anoqlarning 
medial  yuzalari  bilan  burun  to’sig’i  orasida  umumiy  burun  yo’li  o’tadi. 
Chig’anoqlar  ostida  esa  pastki,  o’rta  va  yuqorigi  burun  yo’llari  joylashgan. 
Yuqorigi  chig’anoqlarda  xidlash  sohasi  joylashgan.  Bu  yerda  xidlash 
analizatorinining  periferik  qismi  joylashgan  bo’lib,  maxsus  xid  sezuvchi 
neyrosensor hujayralaridan tashkil topgan. Rasm № 
Burun bo’shlig’ining butun  ichki  yuzasi  shilliq parda bilan qoplangan. Bu 
parda  xilpilovchi  kiprikli  epiteliy  bilan  qoplangan.  Shilliq  bezlar  kadaxsimon 
hujayralardan  tarkib topib, shilliq  moddalar ishlab  chiqaradi. Epiteliy  kipriklari 
havo  tarkibidagi  changni  ushlab  qoladi.  Shilliq  osti  qavatida  joylashgan  qon 
kapillyarlari  orqali  havo  iliydi  va  iligan  holda  havo  o’pkaga  o’tadi.  Nihoyat 
shilliq bezlarning sekreti yordamida havo namlanadi. 
Hiqildoq  havo  o’tkazuvchi  yo’llarning  bir  qismi  bo’lishi  bilan  tovush 
chiqarishda ham ishtirok etadi. 
Hiqildoq  bo’yinning  oldingi  qismida  IY-YI  bo’yin  umurtqalari  sohasida 
joylashgan.  Til  osti  -  qalqonsimon  membrana  orqali  Hiqildoq  til  osti  suyagiga 
osilib  turadi.  Hiqildoq  old  tomonidan  teri,  bo’yin  muskullari  va  fastsiyalar 
joylashgan.  Orqa  tomondan  esa  bo’yindan  o’tuvchi  qon  tomirlar  va  nervlar 
o’tadi. Hiqildoq pastki qismi bilan traxeyaga tutashgan. 
Hiqildoq  skeleti  juft  va  toq  tog’aylardan  iborat.  Toq  tog’aylarga 
qalqonsimon  tog’ay  va  Hiqildoq  usti  tog’ay  va  o’zuksimon  tog’ay  kiradi.  Juft 

---

 
95 
tog’aylarga  cho’michsimon  tog’aylar,  shoxsimon  tog’aylar  va  ponasimon 
tog’aylar kiradi. Rasm №